Ký ức về nạn đói Ất Dậu: Còn hơn một thảm họa kép

Nghĩa địa Gò Lâu, Tây Lương, nơi đã từng chôn hàng trăm người chết đói năm 1945. Ảnh: Võ An Ninh

1. Sử liệu chính thống về nạn đói năm 1945 ghi nhận đầy đủ nhất có thể những sự kiện, nhân chứng, số liệu của thảm họa khủng khiếp năm Ất Dậu có lẽ là công trình nghiên cứu của nhà sử học, giáo sư Văn Tạo (nguyên viện trưởng Viện Sử học Việt Nam) và giáo sư Furuta Motoo (Trường đại học Tokyo) cùng các cộng sự người Nhật: Nạn đói năm 1945 ở Việt Nam – Những chứng tích lịch sử. Công trình nghiên cứu – khảo sát thực địa ở 23 điểm thuộc 21 tỉnh, thành phố từ Quảng Trị trở ra Bắc từ năm 1992-1995, được công bố vào đầu những năm 2000.

Ngoài những số liệu tìm hiểu thực địa, khu công trình này còn trích dẫn những tư liệu báo chí truyền thông đương thời và những luận cứ của người Nhật khác – hậu duệ của những người được chỉ đích danh là thủ phạm chính gây ra tai họa kinh khủng nhất thế kỷ 20 cho quốc gia Nước Ta .Nạn đói năm 1945 còn hơn cả một thảm họa kép giáng xuống 50% quốc gia Nước Ta khi đấy. Người Nhật áp đặt chủ trương thu gom hầu hết thóc lúa dự trữ của nông dân miền Bắc để ship hàng cho nhu yếu quân sự chiến lược của họ tại Khu vực Đông Nam Á. Khoảng giao động 1 triệu tấn một năm – tương tự 1/3 sản lượng lương thực của toàn miền Bắc lúc đấy .

Thóc lúa có đầy trong các kho đụn của quân đội Nhật, trong khi không nhà dân nào ở miền Bắc được phép dự trữ quá 1 tấn gạo, và tư nhân không được chuyên chở qua tỉnh khác quá 50kg.

Bạn đang đọc: Ký ức về nạn đói Ất Dậu: Còn hơn một thảm họa kép

Vụ mùa 1944 – 1945, những tỉnh Đồng bằng sông Hồng mất mùa, lũ lụt, vỡ đê ở Nghệ – Tĩnh. Diện tích trồng lúa bị thu hẹp vì chủ trương cưỡng bức trồng đay và cây công nghiệp của người Nhật. Dịch rầy hoành hành ở những tỉnh Tỉnh Nam Định, Tỉnh Thái Bình, thêm nạn dịch tả lây lan ở Bắc Giang, Thành Phố Bắc Ninh … cùng sự chậm trễ và bất lực của chính quyền sở tại đương thời trong việc điều chuyển lương thực cứu đói từ Nam ra Bắc, mạng lưới hệ thống giao thông vận tải tê liệt vì hỏa lực của phe Đồng Minh – ngăn quân Nhật luân chuyển quân nhu .Tất cả những thiên tai, địch họa, ôn dịch … ập đến cùng lúc đã làm cho nguồn dự trữ sống sót của người nông dân miền Bắc vốn đã suy kiệt dần khi chịu cảnh một cổ hai tròng từ năm 1941, chạm đến số lượng giới hạn sau cuối .Nạn đói bùng phát, cuối năm 1944, trên quy mô 32 tỉnh miền Bắc ( từ Quảng Trị trở ra ). Riêng ở Tỉnh Thái Bình, Tỉnh Nam Định, số người chết đói đã xê dịch 500.000 người, tức khoảng chừng 25 % dân số, trong đó riêng điểm Tây Lương ( tỉnh Tỉnh Thái Bình ) tỉ lệ chết đói trên tổng số dân số là 66,66 % ( tức 2/3 ) .Chết vì không còn lúa gạo để ăn, chết trên đường đi xin, chết vì bục dạ dày do ăn cám trộn mùn cưa, chết khi vừa cầm được nắm cơm cứu tế, chết hàng loạt, và chết cả vì bội thực vì được ăn no sau quá nhiều ngày lay lắt vì đói. Hàng triệu người chết trong cảnh da bọc xương, không có cả manh chiếu lẫn một hố đất để chôn riêng. Không có một thời cơ nào để giữ gìn phẩm giá .Nhưng kể cả như vậy, lịch sử vẻ vang vẫn không ghi nhận một cuộc cướp bóc nào của người dân sắp chết đói so với gia tài, thóc gạo của những nhà khá giả cả ở nông thôn hay thành thị. Nghĩa là trong thực trạng bi thảm nhất, người nông dân Nước Ta vẫn giữ được lòng tự trọng của mình .Và qua nhiều chứng nhân nay vẫn còn sống, ta biết tới rất nhiều câu truyện cảm động về tình nhân quần ở vùng Nghệ – Tĩnh, khi những làng người Việt kéo nhau qua bên kia biên giới Việt Lào xin ăn, những làng người Lào ở tỉnh Khăm Muộn sau khi đã san sẻ hết lương thực của mình cho đoàn người đói khổ kia thì cả hai làng lại cùng dắt díu nhau đi tìm đến một ngôi làng khác để lệ thuộc .Trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc Nước Ta, không có thời gian nào hoàn toàn có thể so sánh với 6 tháng kinh hoàng từ cuối năm 1944 đến giữa năm 1945. Gần 2 triệu người chết. Con số thống kê so sánh để thấy sự kinh khủng của nạn đói năm 1945 : số hi sinh, thương vong của miền Bắc trong cuộc chiến tranh Nước Ta từ 1955 – 1975 cũng khoảng chừng 2 triệu. Tức là số người thiệt mạng vì thiếu cái ăn – trong vòng 6 tháng đó tương tự số người ngã xuống do đạn bom – chinh chiến suốt 20 năm .Nó để lại cho cả miền Bắc một di chứng nặng nề. Nhiều mái ấm gia đình, dòng họ bị suy kiệt, một thế hệ trẻ nhỏ không hề trưởng thành, những giá trị văn hóa truyền thống vô hình dung và hữu hình bị tàn phá, và cả những tác động ảnh hưởng vĩnh viễn khó thể đổi khác về tâm ý phải có được một thửa ruộng riêng – điều mà giáo sư Futura Motoo đúc rút sau khi giải quyết và xử lý hiệu quả tìm hiểu về nạn đói : ” Có thể nói một cách đúng chuẩn rằng, có hơn một mẫu tư điền là đã như có một mạng lưới hệ thống bảo đảm an toàn trong suốt thời hạn xảy ra nạn đói ” ” !

Những nấm mồ “tập thể” chôn người chết đói ở xã Thổ Ngọa, huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình. Ảnh: Võ An Ninh

Nạn đói kém nguy hại hơn nạn cuộc chiến tranh. Thí dụ trong 6 năm cuộc chiến tranh, nước Pháp chỉ chết 1 triệu người, nước Đức chỉ chết chừng 3 triệu. Thế mà nạn đói nửa năm ở Bắc Bộ, ta đã chết hơn hai triệu người. Một kỳ nữa thế nào tất cả chúng ta cũng không hề để đồng bào ta chết đói mãi ” . (Hồ Chí Minh, bài viết “Hô hào nhân dân chống nạn đói” đăng trên Báo Cứu quốc, số 86, ngày 8-11-1945)

2. Kiếp nạn lớn nhất của dân tộc năm 1945 được tái hiện trong nhiều bộ phim kinh điển của điện ảnh Việt Nam như: Sao tháng Tám (sản xuất năm 1976), Chị Dậu (1980), Làng Vũ Đại ngày ấy (1982)… với xu hướng chủ đạo là tố cáo tội ác của đế quốc Nhật, thực dân Pháp và tầng lớp địa chủ cường hào ác bá ở nông thôn miền Bắc. 

Tất cả đều phản ánh một phần sự thật và đem lại cảm giác căm thù những kẻ đã gây ra thảm họa tầm mức quốc gia, và lý giải một phần động lực đấu tranh của người nông dân miền Bắc trong Cách mạng Tháng Tám.

Xem thêm: Đề thi tốt nghiệp THPT nhẹ nhàng, điểm chuẩn sẽ tăng?

Nhưng như thế là không đủ. Sự thật gần 2 triệu người chết đói – dù số lượng đấy có chưa thật sự đúng chuẩn, và vì với bất kể nguyên do gì thì, khi được trình diện ra cho hậu thế, trước hết thảm cảnh bi thương và số lượng kinh hoàng đấy phải đem đến một cảm xúc đau đớn, xót thương, đem lại sự thấu cảm, sẻ chia và nhu yếu tự vấn … những giá trị nhân bản mà xã hội và trường học đang nỗ lực hướng đến và mang lại cho những người trẻ .Một thực sự khác đang hiện hữu, là sau những tác phẩm ấy, cùng những bức hình ám ảnh nổi tiếng của thợ chụp ảnh Võ An Ninh về nạn đói này, tất cả chúng ta rất ít thấy những sự kiện, những tác phẩm thẩm mỹ và nghệ thuật, tổng hợp tạo hình … hay cả những nghi lễ thực hành thực tế liên tục trong những hội đồng làng xã hướng đến sự tưởng niệm hàng triệu nạn nhân năm ấy .Bia tưởng niệm và mồ chôn tập thể nạn nhân nạn đói ở nghĩa trang Hợp Thiện ( nay trên phố Kim Ngưu, Thành Phố Hà Nội ), bài điếu tế của cụ Vũ Khiêu, và cứ mỗi mười năm mới ghi nhận được một đại lễ cầu siêu do nhà chùa tổ chức triển khai cho những nạn nhân năm đói … là những gì rất ít tất cả chúng ta đang có để tưởng niệm về sự kiện kinh khủng này trong chừng ấy năm .Ở những tỉnh mà nạn đói diễn ra kinh hoàng nhất như Thanh Hóa, Tỉnh Thái Bình, Tỉnh Nam Định, dấu tích của thảm họa này giờ chỉ còn là một vài khu vực với tên gọi chung chung như Mả Đói, Gò Lâu, Mả Ma, dốc Âm Hồn …Những ý tưởng sáng tạo manh nha về một hình tượng về nạn đói năm Ất Dậu ở Tỉnh Thái Bình, Nam Định … được khơi lên từ lâu, được hứa sẽ làm từ nhiều năm trước, đến nay vẫn chưa có hy vọng gì trở thành hiện thực .

Tại bãi chợ Hàng Da, Hà Nội, đồng bào chờ phát cơm, trong lúc đó cũng đã có người lăn ra chết. Ảnh: Võ An Ninh

“Nhắc lại nạn đói không phải khơi gợi nỗi đau quá khứ mà để người sống ứng xử nhân văn, tử tế với đồng bào đã chết”. ( GS Văn Tạo, nguyên viện trưởng Viện Sử học, VnExpress 16-1-2015 ) .

Một quá khứ đau thương cần được lưu giữ trong ký ức và trong thực tiễn, bằng nhiều cách khác nhau, hơn là bị quên béng. Chúng ta không yên cầu có được những khu công trình lớn như khu tưởng niệm người Do Thái ở Berlin, hay khu tưởng niệm tự do Hiroshima, nhưng tất cả chúng ta cũng không hề tự nhủ rằng quá khứ đau buồn và là trang đen tối nhất trong lịch sử vẻ vang tân tiến của dân tộc bản địa cần phải được quên béng .Người Nhật, những thế hệ sinh trước năm 1970 khi đến Nước Ta, đa phần đều biết khi được nhắc đến sự kiện bi thảm này và thường nói lời xin lỗi với người Việt đối lập, trong khi người Nhật thế hệ trẻ hơn, ít người biết, cũng hoàn toàn có thể vì đến cả người Việt trẻ cũng không mấy ai còn nhớ .Lòng trắc ẩn, tình yêu thương vẫn mạnh hơn sự căm thù. Hàng triệu đồng bào nằm xuống vì đói năm Ất Dậu là những người đã lãnh nhận tai ương kinh khủng của dân tộc bản địa, để cho những người còn sống có động lực và lựa chọn con đường đi tiếp .

Khi những căm hờn đã lắng xuống sau chừng ấy biến thiên dâu bể thì sự thấu cảm, cùng lòng xót thương sâu sắc để người chết được tưởng nhớ, được tôn trọng phải được duy trì, như bản chất hướng thiện tự nhiên của con người ở bất cứ nơi đâu trên thế giới này.

Xem thêm: Đánh giá xe VinFast Fadil Base 2021: Dễ hiểu vì sao Grand i10, Morning bị “khuất phục”

Một ngày thắp hương chung cho đồng bào nạn nhân của năm đói Ất Dậu, việc có nhiều hơn những tác phẩm nghệ thuật và thẩm mỹ, những khoảng trống nghe nhìn có tính miêu tả và gợi nhớ thâm thúy, tinh xảo về thời gian bi thảm của dân tộc bản địa để mỗi cá thể khi đứng trước khoảng trống đấy hoàn toàn có thể cảm nhận sự đau thương mất mát, hoàn toàn có thể tự vấn lương tâm, hoàn toàn có thể hiểu được một phần lịch sử dân tộc của quốc gia có những trang đen tối như thế nào … là rất thiết yếu .Đó vừa là cách tưởng niệm nhân văn những người đã nằm xuống, cũng là cách để bộc lộ phẩm giá cho người còn sống, phẩm giá của dân tộc bản địa. ■

Bìa sách

Source: https://vh2.com.vn
Category : Đánh Giá