Thực trạng nguồn nhân lực và bài toán ly nông bất ly hương

Những nghịch lý của nguồn nhân lực

Cách đây chừng ba tháng, tôi gặp vợ chồng Lý A Chẩu trên một con ngõ nhỏ của TP.HN dọc đường Nguyễn Trãi, họ trải áo mưa cho đứa con nhỏ nằm ngủ. Gia đình bé mọn này đã vượt 2000 km từ TP Hồ Chí Minh về đây và chặng đường phía trước vẫn còn xa vì nhà họ ở mãi huyện vùng cao Mường Tè, tỉnh Lai Châu. Gia đình Chẩu chỉ là một trong rất nhiều người tìm mọi cách rời khỏi những đô thị phía nam. Vì mưu sinh, những lao động như Chẩu phải ly hương, nhưng đại dịch Covid-19 đã khiến họ thất nghiệp, buộc phải tìm đường về quê. Điều này dẫn tới một cuộc hồi hương lịch sử vẻ vang khi hàng triệu người đã đi xe máy, xe đạp điện, thậm chí còn đi bộ, vượt hàng trăm, hàng nghìn cây số về quê. Nhưng khi về quê, Chẩu lại đối lập với một thực tiễn khắc nghiệt khác : không công ăn việc làm, không tiền tích góp, thậm chí còn không còn ruộng đất. Những nông dân như Chẩu lâm vào tình thế tít mù rồi lại vòng quanh. Câu chuyện làm thế nào để người lao động ly nông bất ly hương, có sinh kế bền vững và kiên cố, đời sống no đủ ngay trên quê nhà của mình trở nên nóng và được bàn luận nhiều trong kỳ họp Quốc hội mới gần đây. Cuộc hồi hương chưa từng có của hàng triệu lao động giữa đại dịch đã trình diện nhiều yếu tố chưa ổn về cơ cấu tổ chức lao động, chất lượng nguồn nhân lực, quy hoạch nền kinh tế tài chính …

Thực trạng này có liên quan đến con số mà Tổng cục Thống kê công bố: Từ tháng 7 đến giữa tháng 9 vừa qua, có tới 1.3 triệu người rời khỏi các thành phố lớn về quê. Có thể thấy trong số 1.3 triệu người hồi hương đó, hầu hết đều làm việc trong những lĩnh vực thâm dụng lao động giá rẻ, hoặc lao động thời vụ trình độ thấp, khi xảy ra những biến cố như giãn cách xã hội, họ không thể thích ứng nên chỉ còn con đường về quê. Nhưng về quê nếu không “ly nông” thì họ sẽ làm gì?

Để vấn đáp thắc mắc này, cần nhìn khái quát về bức tranh cơ cấu tổ chức lao động trên cả nước lúc bấy giờ. Theo Bộ trưởng Lao động, Thương binh và Xã hội Đào Ngọc Dung : Hiện nay, 65 % lực lượng lao động nước ta có giảng dạy nhưng chỉ có 24,5 % có chứng từ bằng cấp. Cơ cấu lao động là : Đại học : 1 %, cao đẳng 0,35 %, tầm trung 0,38 %, công nhân kỹ thuật chỉ có 1,35 %. Không có nước nào có cơ cấu tổ chức đào tạo và giảng dạy như vậy. Chúng ta đang có một quy mô đào tạo hình đáy rất to ( là sinh viên có trình độ cao ) nhưng bị thắt ở giữa, nghĩa là tất cả chúng ta thiếu công nhân kỹ thuật và kỹ sư thực hành thực tế. Trong khi đó, quy mô lý tưởng của những nước có nguồn nhân lực tốt là quy mô củ khoai tây, là lực lượng công nhân kỹ thuật, những người tay nghề cao phải nhiều hơn. Có thể nói Việt Nam đang thiếu trầm trọng đội ngũ lao động trình độ kỹ thuật có trình độ tầm trung và sơ cấp. Xét theo ngành kinh tế tài chính, trong nghành nghề dịch vụ nông nghiệp, nơi lôi cuốn đến hơn 40 % lao động trong nền kinh tế tài chính nhưng tỷ suất lao động có bằng cấp chỉ chiếm 6 % trong tổng số lao động có bằng cấp cả nước ( tương tự khoảng chừng 4,2 % số lao động trong nghành nghề dịch vụ này ). Lao động có bằng cấp tập trung chuyên sâu nhiều nhất ở khu vực dịch vụ ( hơn 70 % ), trong khi số lao động hoạt động giải trí trong nghành dịch vụ chỉ chiếm 34 %. Tỷ lệ lao động có bằng cấp, chứng từ trong ngành công nghiệp chiếm khoảng chừng 20 % tổng số lao động có bằng cấp, chứng từ trong nền kinh tế tài chính. Điều này cho thấy sự mất cân đối khá lớn về tỷ suất lao động theo bằng cấp giữa những ngành kinh tế tài chính. Với tỷ suất lao động có trình độ kỹ thuật quá thấp trong khu vực nông nghiệp đã và đang đặt ra thử thách lớn trong nâng cao hiệu suất lao động cũng như năng lực cạnh tranh đối đầu của ngành trong toàn cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đã diễn ra trên diện rộng. Nhìn chung, cơ cấu tổ chức lao động theo bằng cấp của Việt Nam vừa bất hài hòa và hợp lý, đi ngược lại với cơ cấu tổ chức lao động chuẩn, lại vừa có sự độc lạ lớn giữa những vùng, những ngành trong nền kinh tế tài chính. Nguồn nhân lực chất lượng cao phân bổ không hài hòa và hợp lý với hơn 92 % số cán bộ có trình độ tiến sỹ trở lên tập trung chuyên sâu tại TP.HN và thành phố Hồ Chí Minh ; trong khi đó tại Tây Nguyên, Tây Bắc và Tây Nam Bộ tỷ suất này chưa tới 1 %. Đó là chưa kể, vận động và di chuyển cơ cấu tổ chức lao động tuy diễn ra khá nhanh nhưng lao động trong khu vực nông, lâm nghiệp và thủy hải sản lúc bấy giờ còn lớn, đa phần lao động trong khu vực này là lao động giản đơn, việc làm có tính thời vụ, không không thay đổi nên giá trị ngày càng tăng tạo ra thấp. Nước ta đang có gần 20 triệu lao động thao tác trong khu vực nông, lâm nghiệp và thủy hải sản trong khi hiệu suất lao động khu vực này chỉ đạt 39,8 triệu đồng / lao động, bằng 38,9 % mức hiệu suất lao động chung của nền kinh tế tài chính ; bằng 30,4 % hiệu suất lao động khu vực công nghiệp, kiến thiết xây dựng và bằng 33,7 % hiệu suất lao động những ngành dịch vụ. Một bộ phận lớn người lao động chưa được tập huấn về kỷ luật lao động công nghiệp, người lao động thiếu những kỹ năng và kiến thức và kỹ năng và kiến thức thao tác theo nhóm, thiếu năng lực hợp tác và gánh chịu rủi ro đáng tiếc, ngại phát huy sáng tạo độc đáo. Thời gian qua, khu vực nông thôn đang có sự vận động và di chuyển lao động từ ngành nông, lâm nghiệp sang những ngành phi nông, lâm nghiệp. Tuy nhiên, lao động chuyển dời ra khỏi ngành nông nghiệp hầu hết lại chuyển sang làm trong những ngành công nghiệp chế biến, sản xuất có hiệu suất thấp hay những ngành dịch vụ có thu nhập thấp. Ngoài ra, quy trình quy đổi cơ cấu tổ chức cây cối, vật nuôi, ứng dụng công nghệ cao trong sản xuất nông nghiệp còn hạn chế, chưa ảnh hưởng tác động tăng cao hiệu suất nội ngành. Nông, lâm nghiệp và thủy hải sản hiện chiếm tới 37,7 % lao động của cả nước nhưng khu vực này mới chỉ tạo ra 14,7 % GDP. Với hiệu suất lao động thấp như vậy, dù có “ ly nông ” thì người lao động cũng không hề tạo ra nguồn thu nhập cao hơn đáng kể so với việc làm chân lấm tay bùn.

“Tiến thoái lưỡng nan, đi về lận đận”

Nhưng thực tiễn ở nhiều vùng quê, ly nông bất ly hương là điều khó khăn vất vả khi mà người nông dân không có nhiều lựa chọn để quy đổi. Ở xóm Quang Trung, xã Long Thành ( Yên Thành, Nghệ An ) vào thời gian nông nhàn, nhìn quanh làng xóm phần nhiều chỉ có người già và trẻ nhỏ, người trẻ tuổi đã bỏ xứ làm ăn xa đơn thuần chính bới nếu ở lại họ không tìm ra việc gì làm để có thu nhập mỗi tháng xấp xỉ 5 triệu đồng. Ông Dương Văn Trí nhìn ra cánh đồng cỏ úa, giọng buồn bã : “ Đất ở đây chưa mưa đã lụt, chưa nắng đã hạn, nghề nông chỉ lấy công làm lãi, như đánh bạc với ông trời, không đủ ăn. Nghề phụ chẳng có gì ngoài bắt dam ( cua ), dam bắt mãi rồi cũng hết. Tính ra một ngày công ở đây chưa mua được một gói mì tôm ”. Ông Nguyễn Sỹ Hưng, Phó quản trị huyện Yên Thành khi đó tâm sự : “ Theo tôi những cuộc ra đi của nông dân có chung một công thức : Thiên nhiên khắc nghiệt + thiếu việc làm + đói nghèo = ly hương ”. Phần lớn lao động trong lĩnh vực nông nghiệp vẫn là lao động giản đơn.  Ở xã Phúc Đồng ( Hương Khê, TP Hà Tĩnh ) tình hình còn u ám và sầm uất hơn. Nhiều người dân ở vùng đất “ chó ăn đá, gà ăn sỏi ” này đã thật sự ly hương khi họ chuyển cả mái ấm gia đình vào Tây Nguyên, miền nam vì khó sống quá. Chỉ còn lại những nền nhà cũ, và giếng hoang ở xóm 5, xã Phúc Đồng, dấu vết của cuộc ly hương một đi không trở lại. Ông Đặng Thi, xóm trưởng xóm 5, xã Phúc Đồng ngậm ngùi : “ Trước đây xóm có 92 hộ, giờ đây chỉ còn 51 hộ nhưng toàn người già và trẻ nhỏ. Nhiều mái ấm gia đình đã chuyển vô nam vì trong kia làm ăn thuận tiện hơn, ở đây đất bán sơn địa, ruộng ít, lại lũ lụt, hạn hán xảy ra tiếp tục, trên địa phận huyện không có khu công nghiệp, xí nghiệp sản xuất nào, thời cơ việc làm rất ít nên buộc họ phải rời đi ”.

Lý A Chẩu sau hành trình dài hơn 2 nghìn km về quê Mường Tè cũng sẽ đối lập với những ngọn núi cao chót vót quanh nhà. Nương rẫy đầy đá sỏi, quần quật quanh năm may ra cũng chỉ đủ ăn. Để nuôi trồng quy mô lớn vận dụng khoa học, công nghệ tiên tiến là điều quá xa vời với Chẩu khi không có kiến thức và kỹ năng lẫn vốn. Mường Tè – huyện biên giới vùng cao nghèo nhất nước dù giao thông vận tải đã thuận tiện hơn nhưng con đường để lôi cuốn những nhà đầu tư đến đây mở khu công nghiệp, xí nghiệp sản xuất vẫn còn rất xa vời. Vợ chồng Lý A Chẩu và rất nhiều lao động khác đang lâm vào tình cảnh “ tiến thoái lưỡng nan, đi về lận đận ”. Ông Phạm Xuân Đại, cán bộ điều tra và nghiên cứu phòng nông thôn, Viện Xã hội học Việt Nam sau nhiều năm khám phá về những cuộc ly hương của nông dân đã đánh giá và nhận định : “ Nông dân ra đi vì lực hút lớn thì sẽ rất hiệu suất cao. Nhưng hầu hết nông dân rời khỏi làng quê giờ đây vì lực tăng nhanh. Lực đẩy ở đây chính là sức ép dân số, sức ép của thu nhập, nhu yếu giải tỏa ”.

Giải bài toán nhân lực và những mô hình ly nông bất ly hương

Để người nông dân ly nông bất ly hương cần một giải pháp toàn diện và tổng thể, nhưng theo nhiều chuyên viên, những nhà hoạch định chủ trương, trước hết vẫn phải nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, và biến hóa cơ cấu tổ chức lao động đang có nhiều chưa ổn. Ông Trương Anh Dũng, Tổng Cục trưởng Giáo dục đào tạo Nghề nghiệp, Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội nhận định và đánh giá : “ Chúng ta sẽ hết thời cơ, hay nói cách khác là “ hết giờ ” để tranh thủ thời cơ dân số vàng và bắt kịp với những nền kinh tế tài chính mới nổi trong khu vực nếu không tăng cường tăng trưởng nhân lực có kỹ năng và kiến thức, nhất là nhân lực có kinh nghiệm tay nghề cao nhằm mục đích góp thêm phần nâng cao hiệu suất lao động và tăng năng lượng cạnh tranh đối đầu vương quốc ”. Đặc biệt, yếu tố giảng dạy, nâng cao chất lượng nhân lực trong nghành nông, lâm, thủy hải sản cần phải được tăng nhanh. Lao động trong những nghành này đang trong thực trạng chưa qua giảng dạy, “ lượng nhiều chất ít ”, hiệu suất lao động đang rất thấp. Theo ông Nguyễn Đỗ Anh Tuấn, Viện trưởng Viện Chính sách và kế hoạch tăng trưởng nông nghiệp nông thôn, trình độ thấp của người lao động đã ảnh hưởng tác động lớn đến việc tiếp cận khoa học, công nghệ tiên tiến. Đặc biệt, ở những vùng miền kinh tế tài chính kém tăng trưởng, còn nhiều khó khăn vất vả thì đây là rào cản lớn trong việc thiết kế xây dựng quy mô của một nền nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao. Bộ trưởng Đào Ngọc Dung cho rằng, những khuynh hướng ảnh hưởng tác động của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư sẽ làm biến hóa thực chất của việc làm. Tổ chức Lao động Quốc tế dự báo trong 5 năm tới sẽ có khoảng chừng 1/3 việc làm đổi khác, 40 % lao động của tất cả chúng ta khó có năng lực cung ứng nhu yếu mới khi mà kỹ năng và kiến thức lao động không được nâng lên. Chính thế cho nên Việt Nam đặt ra tiềm năng đến hết năm 2025 có khoảng chừng 30 đến 35 % lực lượng lao động có bằng cấp chứng từ, đến năm 2030 phấn đấu là 40 % đến 45 %. Nếu những lao động được đào tạo và giảng dạy kiến thức và kỹ năng mới, phân phối được nhu yếu của cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 thì họ trọn vẹn hoàn toàn có thể ly nông bất ly hương, làm giàu được ngay trên mảnh đất của mình. Làn sóng hồi hương từ những đô thị lớn về quê của hàng triệu lao động giữa đại dịch cũng đã chỉ ra những chưa ổn trong quy hoạch và phân bổ công nghiệp và nguồn nhân lực. Theo ông Vũ Tiến Lộc, nguyên quản trị Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam, giải pháp cho những chưa ổn này cũng sẽ mang đến cho người lao động thời cơ ly nông bất ly hương. Ông Lộc cho rằng : Nếu những siêu đô thị như TP. Hà Nội, TP Hồ Chí Minh và những đại công trường thi công miền Đông Nam Bộ vẫn ôm vào trong lòng những ngành công nghiệp mà đa phần là gia công lắp ráp, giá trị ngày càng tăng thấp, sử dụng lực lượng lao động bằng tay thủ công khổng lồ như lúc bấy giờ thì một mặt sẽ liên tục gây quá tải cho những TT này. Mặt khác lại chèn lấn lôi cuốn góp vốn đầu tư tăng trưởng của những địa phương khác đang nghèo hơn và hầu hết mưu sinh bằng nông nghiệp. Do đó, cần phải kiến thiết xây dựng thêm nhiều TT và những chuỗi đô thị tại những vùng kinh tế tài chính khác nhau để tạo thêm những cực tăng trưởng mới của nền kinh tế tài chính. Điều này cũng nhằm mục đích chia lửa cho Thủ đô TP. Hà Nội, cho TP Hồ Chí Minh và những tỉnh miền Đông Nam Bộ để lan tỏa sự tăng trưởng đến những vùng nông thôn và những tỉnh, thành phố khác. “ Như vậy, tất cả chúng ta hoàn toàn có thể tăng trưởng một nền kinh tế tài chính cân đối, bảo đảm an toàn, hiệu suất cao. Để con cháu tất cả chúng ta không phải ly hương mà hoàn toàn có thể ly nông, để có việc làm và làm giàu trên quê nhà mình mà không phải cuốn về những TT đô thị eo hẹp ” – ông nói. Ông Nguyễn Chí Dũng, Bộ trưởng Kế hoạch và Đầu tư cũng nhấn mạnh vấn đề : Để người lao động ly nông bất ly hương phải xử lý được yếu tố có lôi cuốn được góp vốn đầu tư vào nông nghiệp nông thôn hay không ? Đây là chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước, nhà nước cũng đã có Nghị định 57 về chính sách, chủ trương khuyến khích doanh nghiệp góp vốn đầu tư vào nông nghiệp nông thôn. Theo Bộ trưởng Nguyễn Chí Dũng, để lôi cuốn góp vốn đầu tư vào nông nghiệp nông thôn và giải bài toán ly nông bất ly hương, xử lý tốt những yếu tố tương quan như quy hoạch, hạ tầng, đất đai, giải phóng mặt phẳng, huấn luyện và đào tạo nguồn nhân lực, thủ tục hành chính, thiên nhiên và môi trường góp vốn đầu tư. Ông Lê Minh Hoan, Bộ trưởng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cho rằng, hiện tượng kỳ lạ người nông dân ly hương lên thành phố hay những TT công nghiệp tìm sinh kế trở thành câu truyện thông dụng ở nhiều nước trên quốc tế. Thực tế, người trẻ tuổi không hề ở nhà trong khi người già vào nhà máy sản xuất được, việc đó trái quy luật. Để người nông dân hoàn toàn có thể làm giàu trên quê nhà cần đào tạo và giảng dạy, đào tạo và giảng dạy họ. Bộ trưởng Lê Minh Hoan nhấn mạnh vấn đề : “ Nghề nông cũng là một nghề, chứ không phải vì không có việc gì tạo ra sự phải đi làm ruộng. Đã là nghề thì phải được giảng dạy, giảng dạy, được cấp giấy ghi nhận. Vì vậy, tôi vẫn đau đáu yếu tố đổi khác tâm lý của người nông dân, muốn vậy phải liên tục update kỹ năng và kiến thức, thông tin cho bà con. Sắp tới, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn sẽ đưa chương trình khuyến nông, huấn luyện và đào tạo nông dân vào những xã nông thôn mới để họ hoàn toàn có thể trở thành những người công nhân nông nghiệp ”. Trên trong thực tiễn đã có nhiều quy mô ly nông bất ly hương thành công xuất sắc nhờ lôi cuốn góp vốn đầu tư vào nông nghiệp và nông thôn, huấn luyện và đào tạo kiến thức và kỹ năng, kỹ năng và kiến thức cho người lao động. Tỉnh Vĩnh Phúc nhiều năm nay đã triển khai tốt việc “ giảng dạy nông dân ” “ đưa giảng đường ĐH về nông thôn ”, hướng đến mục tiêu 100 % nông dân qua huấn luyện và đào tạo. Nhờ đó cả nghìn trang trại làm ăn theo hướng sản xuất sản phẩm & hàng hóa đã sinh ra và tăng trưởng tốt. Ông Mai Xuân Hồng ở thôn Liên Bình, thị xã Hợp Hòa ( Tam Dương ) sau khi tham gia lớp tu dưỡng kỹ năng và kiến thức cho nông dân đã tâm sự : “ Lớp học đó đem đến cho chúng tôi một cách nghĩ khác về làm nông nghiệp. Trước kia, có ý niệm tận dụng “ cơm thừa, canh cặn ” để nuôi một con lợn với tâm lý “ có đầu có đuôi nuôi lâu cũng lớn ”. Nhưng lớp học này hướng dẫn cho chúng tôi muốn có lãi phải nuôi cả đàn lợn. Thậm chí khi nuôi lợn cắt bỏ cái đuôi thì lợn sẽ lớn nhanh hơn. Lớp học giúp chúng tôi biến hóa tư duy trong cách làm nông nghiệp ”. Theo thống kê, hằng năm số lao động Nghệ An đi thao tác dài hạn ở tỉnh khác hơn 10 vạn người. Cứ mỗi năm Nghệ An lại tăng thêm ba vạn lao động. Trong ba vạn này, một vạn đi xuất khẩu lao động, một vạn đi lao động ở những tỉnh phía nam, còn lại thì chưa biết làm gì. Nhưng nay tỉnh đã có nhiều giải pháp để tạo công ăn việc làm cho lao động địa phương theo hướng “ ly nông bất ly hương ”. Hình ảnh từng đoàn xe đưa đón công nhân đi làm ở những huyện thuần nông trước đây như Đô Lương, Yên Thành đã trở nên quen thuộc.

Chị Nguyễn Thị Kim, xã Minh Sơn, huyện Đô Lương chia sẻ: “Trước hai vợ chồng sống bám vào mấy sào ruộng nên khó khăn, từ khi làm công nhân may cho Nhà máy Minh Anh ngay trên địa bàn huyện, tiền lương hai vợ chồng khoảng 10-12 triệu đồng/tháng, gấp mấy lần làm ruộng, mà ăn cơm nhà đi làm”. Từ một huyện thuần nông với 68% lao động làm nông nghiệp đến nay Đô Lương là một trong những địa phương làm tốt công việc này.

Toàn huyện có hơn 20.000 lao động tính đến 31/12/2020 đã xử lý được 14.000 lao động có công ăn việc làm. Trong đó số lao động được đào tạo và giảng dạy nghề là khoảng chừng 9.000 người, lao động qua đào tạo và giảng dạy là 11 Nghìn người. Nhiều người từ chỗ tha hương, làm công nhân “ năm không ” ở những khu công nghiệp : Không nhà cửa, không mái ấm gia đình, không tình yêu, không đi dạo vui chơi, không thể dục thể thao, nay được trở về quê đi làm ngay nhà máy sản xuất cạnh nhà với mức thu nhập tốt. Đó là câu truyện đang diễn ra ở huyện vùng cao Phù Yên, tỉnh Sơn La khi hai cụm công nghiệp Gia Phù và Quang Huy được thiết kế xây dựng lôi cuốn một số ít xí nghiệp sản xuất may và da giày vào góp vốn đầu tư, từ đó tạo công ăn việc làm cho nhiều lao động hồi hương và nhiều nông dân vốn chỉ sống dựa vào ruộng nương. Có nhiều quy mô thành công xuất sắc đang làm đổi khác bức tranh kinh tế-xã hội ở nông thôn. Đó như những chấm sáng thắp lên kỳ vọng về viễn cảnh người nông dân hoàn toàn có thể ly nông bất ly hương, nhưng tổng thể có vẻ như mới là sự khởi đầu, chặng đường phía trước vẫn còn dài …

Source: https://vh2.com.vn
Category : Startup