So sánh hệ thống pháp luật châu Âu lục địa và hệ thống pháp luật xã hội chủ nghĩa

Hệ thống pháp luật Common Law và Civil Law là hai hệ thống pháp luật lớn và điển hình trên thế giới. Hai hệ thống này có những điểm đặc thù, tạo nên những “dòng họ” pháp luật, với những đặc trưng pháp lý riêng. Mặc dù ngày nay pháp luật ở các nước thuộc hai hệ thống này cũng có nhiều thay đổi theo hướng bổ khuyết những mặt hạn chế, tích hợp nhiều nội dung mới, nhưng về cơ bản sự thay đổi ấy vẫn không làm mất đi những đặc thù riêng, triết lý riêng, từng tạo nên “bản sắc” của hai hệ thống pháp luật này.

Các nội dung liên quan:

• Sự khác nhau giữa hai hệ thống pháp luật Anh – Mỹ và Châu Âu lục địa
• Việt Nam thuộc hệ thống pháp luật nào?
• Tìm hiểu về luật công và luật tư

So sánh hệ thống pháp luật Common Law và Civil Law

Mục lục:

1. Hệ thống pháp luật lục địa (Continetal Law), hệ thống Luật dân sự (Civil Law), hay gọi đơn giản hơn là hệ thống pháp luật Pháp – Đức
2. Hệ thống pháp luật Ănglô – xắcxông, hệ thống Thông luật (Common Law), hay gọi đơn giản hơn là hệ thống pháp luật Anh – Mỹ
3. So sánh hệ thống pháp luật Common Law và Civil Law
   • Về nguồn gốc của luật
   • Về tính chất pháp điển hóa
   • Về thủ tục tố tụng
   • Về vai trò của luật sư và thẩm phán, chứng cứ

1. Hệ thống pháp luật lục địa (Continetal Law), hệ thống Luật dân sự (Civil Law), hay gọi đơn giản hơn là hệ thống pháp luật Pháp – Đức

Đây là hệ thống pháp luật lớn nhất quốc tế, được kiến thiết xây dựng trên nền tảng di sản của Luật La Mã ( ius civile ), tăng trưởng ở những nước Pháp, Đức và một số ít nước lục địa Châu Âu. Trong đó pháp luật của Pháp, Đức là quan trọng nhất và có ảnh hưởng tác động lớn tới pháp luật của những nước khác trong hệ thống pháp luật này. Hệ thống pháp luật của những nước này nhìn chung đều chịu tác động ảnh hưởng của Luật La Mã, luật vật chất được coi trọng hơn luật thủ tục, luật tư là nghành pháp luật được chú trọng hơn cả. Họ pháp luật này coi trọng văn bản qui phạm pháp luật và đã thoát ly khỏi tôn giáo, luân lý, tôn vinh tự do cá thể. Ngày nay, phạm vi ảnh hưởng của hệ thống Civil Law tương đối rộng gồm có những nước Châu Âu lục địa ( Pháp, Đức, Italia … ), Quebec ( Canada ), Louisiana ( Mỹ ), Nhật Bản và 1 số ít nước Châu Mỹ Latinh ( Brazin, Vênêduêla … ). Về mặt lịch sử vẻ vang hình thành, bản tập hợp “ Corpus Iuris Civilis ” của Hoàng đế Justinian ( 483 – 565 ) thời kỳ cổ đại được coi là một trong những nền tảng cho việc tăng trưởng pháp luật ở Châu Âu lục địa. Khoảng thế kỷ XII-XIII, hình thành những phe phái pháp luật họ điều tra và nghiên cứu tiếp đón truyền thống cuội nguồn của Luật la mã, truyền bá tư tưởng pháp luật ra ngoài Châu Âu qua con đường xâm lược những nước thuộc địa. Thế kỷ XI, do kinh tế tài chính công thương ở Tây Âu tăng trưởng, những trường học do thị dân lập nên sinh ra. Đây là nơi có vai trò quan trọng trong việc tăng trưởng pháp luật Châu Âu lục địa. Họ đưa ra rất nhiều ý niệm về pháp luật ví dụ điển hình, giảng dạy luật là dạy những nguyên tắc và giải pháp để tìm kiếm và thiết lập công lý, hoặc ý niệm luật là những cần có ( Sollen ) chứ không phải cái đang diễn ra ( Sein ). Khi những bộ tộc Đức ( Germanic ) xâm lăng những đế quốc Tây Âu, 1 số ít qui định của luật La Mã đã được thay thế sửa chữa bằng luật bộ tộc Đức. Tuy nhiên, vì niềm tin của luật Đức là địa thế căn cứ vào yếu tố cá thể, không địa thế căn cứ vào yếu tố chủ quyền lãnh thổ, nên dân chúng của đế quốc La Mã cũ cùng con cháu họ vẫn được phép sử dụng luật La Mã. Giáo hội Công giáo La Mã cũng góp thêm phần quan trọng trong việc duy trì lao lý La Mã cũ vì giáo luật, tức là luật dùng trong những Toà án của giáo hội, đã được thiết kế xây dựng theo luật La Mã. Vào thế kỷ thứ 11 và 12, khi tìm được nguyên văn Bộ Dân luật Corpus Juris Civilis, những học giả khởi đầu nghiên cứu và điều tra và lý giải, hiện đại hóa những nội dung luật cũ cho tương thích với tình hình xã hội thời đó. Họ mở trường luật ở Paris, Oxford, Prague, Heidelberg, Copenhague, họ làm luật sư cho giáo hội, cho những vua chúa, và cho những vùng chủ quyền lãnh thổ khắp Châu Âu. Nhờ cùng được đào tạo và giảng dạy chung theo một nội dung, luật gia của những nước Châu Âu đã tạo nên những Bộ Dân Luật của nước họ thiết kế xây dựng trên nền tảng chung là luật La Mã. Ngày nay, tên gọi của hệ thống pháp luật này rất phong phú như hệ thống pháp luật Châu Âu lục địa, hệ thống pháp luật La Mã – Đức, hệ thống pháp luật Civil law, hệ thống pháp luật thành văn, hệ thống pháp luật bắt nguồn từ Luật La Mã. Đóng góp vào sự tăng trưởng của hệ thống pháp luật này là nhiều phe phái pháp luật trong đó có : phe phái pháp luật lịch sử vẻ vang ( một nhánh trong đó là phe phái pháp điển hóa văn minh [ phandectists ] thế kỷ XVI ở Đức ), phe phái nhân văn thế kỷ XVI ở Pháp mong ước hồi sinh nguyên bản Luật La Mã ( humanistes ), phe phái pháp luật tự nhiên thế kỷ XVII, XVIII nhấn mạnh vấn đề đến quyền tự nhiên, phe phái luật học sư ( glossators ), phe phái hậu luật học sư ( post-glossators ). Các học giả luật so sánh cho rằng hê thống Civil law phải được chia nhỏ thành 3 nhóm khác nhau : + Civil Law của Pháp : ở Pháp, Tây Ban Nha, và những nước thuộc địa cũ của Pháp ; + Civil Law của Đức : ở Đức, Aó, Thụy Sĩ, Hy Lạp, Nhật Bản, Nước Hàn và Cộng hòa Trung Quốc ( Lưu ý : Luật Trung Quốc và Luật Việt Nam lúc bấy giờ theo truyền thống lịch sử học thuật, thì được xếp vào hệ thống pháp luật xã hội chủ nghĩa, nhưng trên thực tiễn nhiều qui định về dân sự, về tố tụng, về hệ thống Toà án lại mang nhiều đặc thù của Civil Law ) ; + Civil Law của những nước Scandinavian : Đan Mạch, Thụy Điển, Phần Lan, Na Uy và Ailen. Luật của Bồ Đào Nha và Italia cũng chịu ảnh hưởng tác động của Pháp, Đức, nhưng những bộ luật dân sự thế kỷ 19 thì gần hơn với Bộ luật Napoleon và những bộ luật dân sự thế kỷ 20 thì lại giống với luật dân sự của Đức. Về giảng dạy luật, thì những nước này lại giống với hệ thống pháp luật của Đức hơn. Luật ở những nước này thường được gọi là hệ thống luật có đặc thù pha tạp ( hybrid nature ). Luật ở Hà Lan hay dân luật ở Hà Lan thì rất khó để xếp vào một nhóm nào, nhưng cũng phải thừa nhận rằng Luật dân sự của Hà Lan có tác động ảnh hưởng không nhỏ đến luật tư văn minh của nhiều vương quốc. Điển hình là pháp luật dân sự của Nga hiện hành chịu ảnh hưởng tác động trực tiếp từ luật của Hà Lan.

2. Hệ thống pháp luật Ănglô – xắcxông, hệ thống Thông luật (Common Law), hay gọi đơn giản hơn là hệ thống pháp luật Anh – Mỹ

Pháp luật Anh – Mỹ là hệ thống pháp luật lớn thứ hai quốc tế, là hệ thống pháp luật sinh ra ở Anh, sau này tăng trưởng ở Mĩ và những nước là thuộc địa của Anh, Mĩ trước đây. Đây là hệ thống pháp luật coi trọng tiền lệ ( precedents / judge made law ), tương thích với ý niệm của người Anh ưa ứng biến tương thích thực trạng, coi trọng kinh nghiệm tay nghề. Cần phân biệt Common Law ( viết hoa : có nghĩa là hệ thống pháp luật Anh Mỹ ), common law ( viết thường : là tiền lệ được tòa án nhân dân hoàng gia ( hay những tòa thượng thẩm ) vận dụng, dùng để chỉ nguồn vận dụng chung, thay thế sửa chữa những tiền lệ được vận dụng tại những tòa địa phương ). Common Law lúc bấy giờ cần phải được hiểu theo 3 nghĩa khác nhau : – Thứ nhất, đó là một hệ thống pháp luật lớn trên quốc tế dựa trên truyền thống lịch sử hệ thống pháp luật của Anh ; – Thứ hai, trên phương diện nguồn luật, án lệ ( Case law ) của Common Law được tạo ra bởi TANDTC, phân biệt với luật đạo của Nghị viên ; – Thứ ba, trên phương diện hệ thống Tòa án, Tòa án và những án lệ của Common Law cũng độc lạ với Tòa án và những án lệ của Equity Law. Về lịch sử dân tộc hình thành, nguồn gốc của hệ thống luật này mở màn từ năm 1066 khi người Normans lấn chiếm Anh quốc và Hoàng Đế William khởi đầu tập trung chuyên sâu quyền lực tối cao vào tay triều đình mới. Thuật ngữ luật chung ( Common Law ) xuất phát từ quan điểm cho rằng những tòa án nhân dân do nhà vua lập ra, vận dụng những tập quán chung ( Common Custom ) của vương quốc, trái ngược với những tập tục pháp luật địa phương vận dụng ở những miền hay ở những tòa án nhân dân của điền trang, thái ấp phong kiến. Các nguyên tắc vững chắc của luật chung đã được tạo ra bởi ba TANDTC được vua Henry II ( 1133 – 1189 ) xây dựng là Tòa án Tài chính ( Court of Exchequer ) để xét xử những tranh chấp về thuế ; Tòa án thỉnh cầu đại trà phổ thông ( Court of Common Pleas ) so với những yếu tố không tương quan trực tiếp đến quyền lợi và nghĩa vụ của nhà vua ; và Tòa án Hoàng Đế ( Court of the King’s Bench ) để xử lý những vấn đề tương quan trực tiếp đến quyền lợi và nghĩa vụ của Hoàng gia. Thực chất, trước đó dưới thời của Hoàng đế William, những tập quán của Anh không ít chịu tác động ảnh hưởng của văn hóa truyền thống Đức ở Châu Âu lục địa. Tòa án lúc đó là những người dân được triệu tập để cùng xử lý tranh chấp và nếu không xử được người ta dùng giải pháp thử tội ( ordeal ) bằng việc bắt bị cáo cầm vào một miếng sắt nung đỏ, hoặc cầm một viên đá đã được ngâm trong nước sôi, hoặc hình thức thề độc. Nếu vết thương đó lành sau một thời hạn xác lập, anh ta sẽ bị tuyên là vô tội và ngược lại. Năm 1154, Vua Henry II đã tạo ra một hệ thống luật chung và phát minh sáng tạo ra một hệ thống TANDTC thống nhất đầy thế lực, ông đưa những thẩm phán từ tòa án nhân dân Hoàng gia đi khắp nơi trong nước và sưu tầm, tinh lọc phương pháp xử lý những tranh chấp. Sau đó những thẩm phán này sẽ trở lại thành Luân đôn và bàn luận về những vụ tranh chấp đó với những thẩm phán khác. Những phán quyết này sẽ được ghi lại và dần trở thành án lệ ( precedent ), hay theo Tiếng Latin là stare decisis. Theo đó, khi xét xử thẩm phán sẽ chịu sự ràng buộc bởi những phán quyết đã có từ trước đó. Thuật ngữ “ Common Law ” khởi đầu Open từ thời gian đó. Như vậy trước khi Nghị viện sinh ra trong lịch sử vẻ vang pháp luật của Anh, Common Law đã được vận dụng trên hàng loạt vương quốc trong vài thế kỉ.

Đến thế kỷ thứ 15, khi đó xuất hiện một thực tiễn pháp lý là khi luật “Common Law” không đủ sức để giải quyết một vụ việc, và người đi kiện cho rằng cách giải quyết của Common Law là chưa thỏa đáng. Thí dụ, trong một vụ kiện về đất đai, người đi kiện cho rằng khoản tiền bồi thường mà theo cách giải quyết của Common law là không đủ bồi thường cho hành vi mà người xâm phạm đã cướp không của họ, họ yêu cầu rằng người vi phạm này còn phải bị đuổi và phải trả lại phần đất lấn chiếm đó. Chính điều này là cơ sở để xuất hiện hệ thống mới là hệ thống pháp luật công bình (system of equity), đồng thời xuất hiện thiết chế Tòa công bình, do viên Tổng chưởng lý (Lord Chancellor) đứng đầu. Về bản chất thì luật công bình vẫn chiếm ưu thế hơn so với luật Common Law trong trường hợp có sự xung đột. Điều này đã được nêu trong Đạo luật hệ thống tư pháp (Judicature Acts) năm 1873 và 1875.

Ngày nay bên cạnh án lệ với tư cách là một loại nguồn pháp luật đặc trưng của hệ thống Common Law, luật thành văn và những loại qui tắc khác cũng được coi là một bộ phận cấu thành của hệ thống pháp luật này. Khi xét xử những nước theo hệ thống pháp luật Common Law thường địa thế căn cứ vào hai thắc mắc lớn, đó là câu hỏi thực sự khách quan ( question of fact ) và câu hỏi về luật – theo nghĩa rộng ( question of law ). Trong bất kể vấn đề nào, thời nay khi xét xử những thẩm phán của Common Law vẫn dựa cả vào án lệ, luật viết và những địa thế căn cứ trong thực tiễn để xét xử.

3. So sánh (phân biệt) hệ thống pháp luật Common Law và Civil Law

Những đặc điểm khác nhau cơ bản của hai hệ thống Common Law và Civil Law được thể hiện rõ nét nhất ở 4 tiêu chí: nguồn gốc của luật (origin of law); tính chất pháp điển hóa (codification); thủ tục tố tụng (Procedure); Vai trò của thẩm phán và luật sư (Role of the Jurists).

3.1. Về nguồn gốc của luật

Trong pháp luật lục địa, những quan hệ gia tài gắn liền với những nguyên tắc của Luật dân sự La Mã – Tập hợp những qui định pháp luật làm nền tảng cho Luật dân sự La Mã của Hoàng đế Justinian ( Justinian’s Corpus Juris Civilis ). Nói đến sự ảnh hưởng tác động của Luật La Mã, Mác đã từng nhận xét rằng pháp luật những nước Châu Âu không hề đem lại những triển khai xong đáng kể cho Luật La Mã cổ đại mà chỉ sao nó lại một cách cơ bản. Pháp luật Anh – Mỹ không ảnh hưởng tác động thâm thúy và gắn bó mật thiết với những nguyên tắc của luật dân sự La Mã như pháp luật lục địa. Lý do là họ ý niệm Tòa án chỉ có thẩm quyền với từng vấn đề đơn cử. Luật gia phải được giảng dạy và trưởng thành trong thực tiễn. Tuy nhiên cả hai hệ thống pháp luật này đều không ít đều thừa kế sự phong phú và tính chuẩn mực của thuật ngữ pháp lý La Mã. Ví dụ : stare decisis ( Phán quyết của Tòa án trước đó phải được công nhận như tiền lệ ) ; pacta sunt servandas ( Hợp đồng phải được tôn trọng ). Sự tác động ảnh hưởng của những học thuyết pháp lý, với tư cách là một nguồn luật thì ở Common Law có xu thế vận dụng nhiều hơn so với những nước theo truyền thống cuội nguồn Civil law.

3.2. Về tính chất pháp điển hóa

Quan niệm tiếp cận pháp luật của hai hệ thống pháp luật này là khác nhau. Hệ thống Civil law ý niệm lao lý là phải từ những chế định đơn cử ( All law resides in institutions ), còn hệ thống Common law lại ý niệm lao lý được hình thành từ tập quán ( All law is custom ). Ngày nay, ở Anh “ lẽ phải ” ( reasons ) cũng là một dạng nguồn pháp luật để bù đắp những khoảng trống pháp luật, làm cho hệ thống pháp luật Anh trở thành một hệ thống pháp luật mở, luôn trong trạng thái tự triển khai xong. Ưu điểm rõ nét của những Bộ luật trong Civil Law là tính khái quát hóa, tính không thay đổi cao ( certainty of law ). Pháp luật Common Law dựa đa phần trên nguồn luật là tiền lệ pháp ( Stare decisis. Thẩm phán vừa là người xét xử vừa là người phát minh sáng tạo ra pháp luật một cách gián tiếp. Ưu điểm rõ nét nhất của những tập quán là tính đơn cử, linh động và tương thích với sự tăng trưởng của những quan hệ xã hội. Pháp luật lục địa chia thành luật công ( public law ) và luật tư ( private law ), còn pháp luật Anh – Mỹ khó phân loại. Công pháp gồm có những ngành luật, những chế định pháp luật kiểm soát và điều chỉnh những quan hệ về tổ chức triển khai và hoạt động giải trí của cơ quan nhà nước, những quan hệ mà một bên tham gia là những cơ quan nhà nước. Còn tư pháp gồm có những ngành luật, những chế định pháp luật kiểm soát và điều chỉnh những quan hệ tương quan đến những cá thể, tổ chức triển khai khác. Cốt lõi của luật tư là nguyên tắc tự do ý chí. Tự do ý chí mang thực chất số lượng giới hạn quyền lực tối cao nhà nước và thừa nhận công dân được làm tổng thể những gì pháp luật không cấm. Trong nghành luật tư nhà nước đóng vai trò như người trọng tài. Cốt lõi của luật công là công quyền chỉ được làm những gì mà luật được cho phép. Nhà nước buộc phải tuân thủ pháp luật.

3.3. Về thủ tục tố tụng

Hệ thống pháp luật lục địa tăng trưởng hình thức tố tụng thẩm vấn, tố tụng viết ( inquisitorial system / written argument ), còn Hệ thống pháp luật Anh – Mỹ tăng trưởng hình thức tố tụng tranh tụng ( Case system / oral argument ). Tuy nhiên cũng không trọn vẹn đúng nếu chứng minh và khẳng định rằng hệ thống Civil Law không hề vận dụng việc suy đoán vô tội ( presumption of innocence ). Khi xét xử, những nước theo hệ thống Common Law rất coi trọng nguyên tắc Due process. Đây là nguyên tắc được nhắc đến trong tu chính án thứ 5 và 14 của Hoa Kỳ. Nội dung chính của nguyên tắc này nói đến ba nhu yếu chính : nhu yếu bình đẳng của những đương sự trong việc đưa ra chứng cứ trước Toà ( equal footing ) ; nhu yếu qui trình xét xử phải được triển khai bởi một Thẩm phán độc lập có trình độ, cùng một bồi thẩm đoàn vô tư, khách quan ( fair trial and impartial jury ) ; nhu yếu pháp luật phải được qui định sao cho một người dân thông thường hoàn toàn có thể hiểu được hành vi phạm tội ( Laws must be written so that a reasonable person can understand what is criminal behavior ). Hệ thống Civil Law dựa trên qui trình tố tụng thẩm vấn ( inquisitorial system ) nên trong những vụ án hình sự, thẩm phán địa thế căn cứ đa phần vào Luật thành văn, tác dụng của cơ quan tìm hiểu, và quy trình xét xử tại Toà để ra phán quyết. Nếu như trong Common Law, thẩm phán tạo ra những qui tắc pháp lý cho những tranh chấp đơn cử, thì trong Civil Law, qui tắc pháp lý tạo ra nền tảng để thẩm phán ra quyết định hành động, hay nói cách khác thẩm phán Civil Law tìm giải pháp trước hết qua những văn bản pháp luật. Về lý giải văn bản pháp luật, những thẩm phán lý giải theo ngữ nghĩa của luật nhưng vẫn tôn trọng ý chí của nhà làm luật. Toà án ở những nước theo truyền thống lịch sử Common Law được coi là cơ quan làm luật lần thứ hai, hay cơ quan phát minh sáng tạo ra án lệ ( The second Legislation ). Ngược lại ở những nước theo truyền thống cuội nguồn Civil Law, chỉ có Nghị viện mới có quyền làm luật, còn Toà án chỉ là cơ quan vận dụng pháp luật. Ở những nước theo truyền thống lịch sử Common Law đa số những hiệp định quốc tế không phải là một phần của luật quốc nội / luật vương quốc ( domestic law ). Chúng chỉ hoàn toàn có thể được toà án vận dụng khi những hiệp định quốc tế đã được nội luật hoá bởi cơ quan lập pháp. Các nước theo truyền thống lịch sử Civil Law thì khác, ví dụ như ở Thụy Sĩ, những điều ước quốc tế được vận dụng trực tiếp như thể một phần của luật quốc nội, vì thế những Toà án hoàn toàn có thể trực tiếp vận dụng những điều ước quốc tế khi xét xử.

3.4. Về vai trò của luật sư và thẩm phán, chứng cứ

Pháp luật Anh – Mỹ do án lệ là nguồn cơ bản, đặc biệt quan trọng với truyền thống cuội nguồn coi trọng chứng cứ nên luật sư, thẩm phán rất được coi trọng. Pháp luật lục địa do văn bản qui phạm pháp luật là nguồn hầu hết, đồng thời do thông lệ “ án tại hồ sơ ” – quy trình tìm hiểu nhờ vào phần đông vào tác dụng của cơ quan tìm hiểu do vậy luật sư khởi đầu ít được coi trọng như những nước theo hệ thống pháp luật Anh – Mỹ. Thẩm phán ở những nước Civil Law chỉ triển khai hoạt động giải trí xét xử mà không được tham gia hoạt động giải trí lập pháp, họ không được tạo ra những chế định, những qui phạm pháp luật. Luật sư ở Anh được chia thành hai nhóm luật sư tư vấn ( solicitor ) và luật sư tranh tụng ( barrister ). Thẩm phán được lựa chọn từ những luật sư tranh tụng và không theo nhiệm kỳ. Thẩm phán của Civil law được huấn luyện và đào tạo theo một qui trình riêng, họ thường trước đó không phải là những luật sư. Nhưng ở Common Law thì khác, thẩm phán hầu hết đều được lựa chọn từ những luật sư rất khét tiếng. Nguyên nhân dẫn đến sự khác nhau của hai hệ thống pháp luật này có rất nhiều, có cả nguyên do khách quan và chủ quan, nhưng cơ bản vẫn là do tiến trình tăng trưởng của cách mạng tư sản khác nhau quyết định hành động. Cách mạng tư sản ở những nước đã diễn ra với đặc thù, mức độ triệt để là khác nhau, có nước cách mạng chống phong kiến diễn ra triệt để, có nước không triệt để. [ * ] Nói đến hệ thống pháp luật tư sản thì hai hệ thống pháp luật trên là hai hệ thống pháp luật lớn, tuy nhiên bên cạnh hai hệ thống pháp luật này còn có sự sống sót của hệ thống pháp luật những nước Hồi giáo, hệ thống pháp luật Bắc Âu …

Từ cuối thế kỷ thứ 20, các nước theo hệ thống Civil Law đã có nhiều thay đổi. Ví dụ không còn chỉ dựa đơn thuần vào Bộ Dân luật, mà ở các nước này, các án lệ, các văn bản dưới luật, các nghiên cứu học lý tư pháp cũng đã được xem là những nguồn luật quan trọng. Các bộ dân luật cũng được bổ sung, sửa đổi, nhất là ở Đức (còn gọi tắt là BGB).

[ * ] Ví dụ cách mạng tư sản Anh không triệt để, nên pháp luật Anh khác với pháp luật Pháp. Ngoài ra ta cũng thấy nhà nước tư sản Mỹ cách xa Châu Âu nên không chịu tác động ảnh hưởng của cách mạng tư sản ở Châu Âu, nên pháp luật của Mỹ cũng khác với pháp luật Châu Âu nói chung. ( Theo, hocluat.vn – 03/03/2020 )