Networks Business Online Việt Nam & International VH2 / Trái Đất / Châu Mỹ – Wikipedia tiếng Việt

Châu Mỹ – Wikipedia tiếng Việt

Đăng ngày 27 October, 2022 bởi admin

Châu Mỹ hay Mỹ Châu (tiếng Anh: The Americas hoặc America) là một châu lục nằm ở Tây Bán Cầu. Châu lục này bao gồm lục địa Bắc Mỹ, eo đất Trung Mỹ và lục địa Nam Mỹ.

Bản đồ thế giới của Waldseemüller, lần đầu tiên ghi tên châu Mỹ (America) vào năm 1507

Tên gọi trong tiếng Việt của châu Mỹ bắt nguồn từ tên gọi tiếng Trung “美洲” (Hán-Việt: Mỹ châu). Chữ “Mỹ” 美 trong “Mỹ châu” 美洲 là gọi tắt của “Á Mỹ Lợi Gia” 亞美利加.[1][2] “Á Mỹ Lợi Gia” (亞美利加 – “Yà měi lì jiā”) là phiên âm tiếng Trung của danh xưng tiếng Bồ Đào Nha “América”.[3]

Việc sử dụng lần đầu tiên cái tên America cho vùng đất rộng lớn này được biết đến là vào ngày 25 tháng 4 năm 1507, và được sử dụng để chỉ nơi mà ngày nay là Nam Mỹ. Nó xuất hiện lần đầu tiên trên một bản đồ thế giới với 12 múi giờ, cùng với một bản đồ treo tường lớn nhất thực làm ra từ trước đến nay, cả hai đều do người chuyên vẽ bản đồ người Đức là Martin Waldseemüller vẽ tại Saint-Dié-des-Vosges ở Pháp. Đây là bản đồ đầu tiên thể hiện châu Mỹ như là một vùng đất lớn tách biệt với châu Á. Một cuốn sách đi kèm, Cosmographiae Introductio, vô danh nhưng rõ ràng được viết bởi cộng tác viên của Waldseemüller là Matthias Ringmann,[4] đã thuật rằng, “Tôi không thấy bất kỳ một điều gì để phản đối việc gọi phần này [đại lục Nam Mỹ], theo Americus là người đã khám phá ra nó và ông là một người đàn ông thông minh, Amerigen, là Vùng đất của Americus, hay America: do cả châu Âu (Europa) và châu Á (Asia) đều mang tên có gốc từ một phụ nữ”. Americus Vespucius là tên gọi Latinh hóa của nhà thám hiểm Florentine tên là Amerigo Vespucci, và America là dạng giống cái của Americus. Amerigen được giải thích là Amerigo cộng với gen, tân cách trong tiếng Hi Lạp của từ ‘Trái Đất’, và có nghĩa là ‘vùng đất của Amerigo’.[4]. Amerigo là một từ tiếng Ý có gốc từ tiếng Latin cổ Emericus.[5]

Vespucci dường như đã không biết được việc tên của mình đã được dùng để đặt cho vùng đất mới, do bản đồ của Waldseemüller đã không được đưa đến Tây Ban Nha cho đến vào năm sau khi ông mất.[4] Ringmann có vẻ đã được dẫn dắt thêm tên Vespucci khi cho đăng tải rộng rãi Bức thư Soderini, một phiên bản đã được biên tập từ một trong các bức thư thật của Vespucci ghi chép về việc vạch bản vẽ bờ biển Nam Mỹ, trong đó tán dương khám phá này và ngụ ý rằng ông công nhận Nam Mỹ là một lục địa tách biệt với châu Á. Tây Ban Nha chính thức từ chối chấp thuận tên gọi America trong suốt hai thế kỷ, nói rằng Colombo nên được tán dương, và các bản đồ cuối cùng của Waldseemüller, sau khi ông đã ngừng hợp tác với Ringmann, không bao gồm tên gọi đó; tuy nhiên, việc sử dụng lại bắt đầu khi Gerardus Mercator áp dụng tên gọi này cho bản đồ Thế giới Mới của ông năm 1538.

Bạn đang đọc: Châu Mỹ – Wikipedia tiếng Việt

Bản đồ châu Mỹ của Jonghe, khoảng 1770

Vị trí địa lý[sửa|sửa mã nguồn]

71 ° 60 ‘ cực Bắc – 53 ° 56 ‘ cực Nam .Châu Mỹ rộng hơn 42 triệu km², đứng thứ hai trên quốc tế. So với những lục địa khác, châu Mĩ nằm trải dài trên nhiều vĩ độ hơn cả, từ vùng cực Bắc đến tận vùng cận cực Nam. Nơi hẹp nhất của châu Mỹ là eo đất Panama rộng không đến 50 km. Kênh đào Panama đã cắt qua eo đất này, tiếp nối Thái Bình Dương và Đại Tây Dương châu Mỹ trải rộng trên 2 lục địa : lục địa Bắc Mỹ và Nam Mỹ .
Trong tác phẩm ” Luận thuyết thứ hai về chính quyền sở tại dân sự “, John Locke đã viết ” Ở thời kỳ khởi đầu thì cả quốc tế đều như châu Mỹ “. Locke đã dùng phép ẩn dụ nêu trên chỉ để miêu tả 1 xã hội tự nhiên từng sống sót trước khi Open một xã hội công dân. Tuy nhiên lối nói ẩn dụ của ông còn gợi lên 1 hình ảnh của 1 châu Mỹ lần tiên phong được người châu Âu phát hiện .

Các chi tiết về việc những người Indien cổ đã di cư đến và tỏa ra khắp châu Mỹ vào khoảng thời gian và bằng tuyến đường nào vẫn còn là chủ đề tranh luận.[6] Các lý thuyết truyền thống cho rằng những người này đã đến châu Mỹ bằng cầu lục địa Beringia giữa đông Siberi và Alaska ngày nay vào khoảng từ 40.000-17.000 năm trước,[7] khi mực nước biển bị giám xuống đáng kể do ảnh hưởng của kỷ băng hà Đệ Tứ.[6][8] Những người này được cho là đã đi theo các loài động vật cực to lớn mà nay đã tuyệt chủng theo các hành lang không bị đóng băng kéo dài giữa các phiến băng Laurentide và Cordillera.[9] và rồi họ tiếp tục đi bộ hoặc sử dụng các tàu thuyền nguyên sơ để di cư từ Tây Bắc Thái Bình Dương (phía Tây Bắc Mỹ) đến bờ biển Nam Mỹ.[10] Bằng chứng của sự kiện về sau có được khi mực nước biển dâng lên hàng trăm mét sau kỉ băng hà cuối cùng.[11]

Các nhà khảo cổ cho rằng những người Indien cổ đã di cư ra khỏi Beringia ( Đông Alaska ), đến một nơi nào đó trong khoảng chừng từ 40.000 – 16.500 năm trước. [ 12 ] [ 13 ] [ 14 ] Một vài đồng thuận đạt được cho đến nay là những người này có nguồn gốc từ Trung Á, và đã cư trú thoáng đãng ở châu Mỹ vào cuối của kỷ băng hà ở đầu cuối, khoảng chừng 16.000 – 13.000 năm trước. [ 14 ] [ 15 ]Người Inuit di cư đến phần Bắc Cực của Bắc Mỹ theo 1 làn sóng di cư khác, và họ đến vào khoảng chừng năm 1000 SCN. [ 16 ] Cùng với thời gian người Inuit di cư đến Bắc Mỹ, những người định cư Viking mở màn tới Greenland vào năm 982 và Vinland một thời hạn ngắn sau đó, lập nên 1 khu định cư tại L’Anse aux Meadows, gần điểm cực Bắc của Newfoundland. [ 17 ] Những người định cư Viking nhanh gọn rời bỏ Vinland, và biến mất khỏi Greenland vào năm 1500. [ 18 ]

Thời kỳ tiền Colombo[sửa|sửa mã nguồn]

Parkin tại Arkansas, khoảng 1539. Herb Roe minh họa.
Thời kỳ tiền Colombo gồm có toàn bộ những phân tầng thời hạn của lịch sử dân tộc châu Mỹ trước khi sự Open của người châu Âu gây nên ảnh hưởng tác động đáng kể cho lục địa, lê dài từ thời từ những khu định cư Thượng Cổ đến thời kỳ thực dân châu Âu .” Tiền Colombo ” đặc biệt quan trọng được sử dụng trong những ngữ cảnh để chỉ về nền văn minh địa phương lớn của châu Mỹ, như Mesoamerica ( Olmec, Toltec, Teotihuacano, Zapotec, Mixtec, Aztec, Maya ) và Andes ( Inca, Moche, Muisca, Cañaris ) .Nhiều nền văn minh thời kỳ Tiền-Colombo được hình thành dựa trên những đặc thù và tín hiệu như những điểm định cư lâu dài hơn hay đô thị, nông nghiệp, những kiến trúc đô thị và tưởng niệm, cùng những mạng lưới hệ thống thứ bậc xã hội phức tạp. Một số nền văn minh từ truyền kiếp đã tàn phai khi những người châu Âu tiên phong đến ( cuối thế kỷ XV – đầu thế kỷ XVI ), và chỉ được biến đến trải qua khảo cổ. Nhưng cũng có những nền văn minh vào thời gian đó. Một vài nền văn minh như Maya, có những tư liệu bằng chữ viết. Tuy nhiên, hầu hết những người châu Âu khi đó coi những văn bản này là dị giáo, và nhiều trong số đó đã bị tiêu hủy trên những giàn thiêu Thiên Chúa giáo. Chỉ còn một số ít ít tài liệu còn lại đến ngày này, giúp cho những sử gia tân tiến có cái nhìn khái quát về văn hóa truyền thống và những kiến thức và kỹ năng cổ. [ 19 ]Theo cả những ghi chép của dân địa phương châu Mỹ và người châu Âu, những nền văn minh châu Mỹ vào thời gian tiếp xúc với người Âu đã đạt được nhiều thành tựu ấn tượng. Chẳng hạn, người Aztec đã kiến thiết xây dựng nên một trong những thành phố nguy nga nhất quốc tế là Tenochtitlan, tại nơi mà nay là thành phố México, với dân số ước tính là 200.000 người. Các nền văn minh châu Mỹ cũng có những thành tựu ấn tượng về thiên văn học và toán học. [ 20 ]

Thực dân hóa[sửa|sửa mã nguồn]

Quá trình thực dân hóa của người châu Âu đã mở màn ngay sau chuyến đi tiên phong của Cristoforo Colombo vào năm 1492. Điểm định cư tiên phong của người Tây Ban Nha tại châu Mỹ là La Isabela ở miền Bắc Hispaniola. Đô thị này đã bị bỏ phí sớm sau đó khi xây dựng Santo Domingo de Guzmán năm 1496, thành phố cổ nhất do người châu Âu lập nên tại châu Mỹ. Nơi này trở thành địa thế căn cứ và từ đó chế độ quân chủ Tây Ban Nha quản trị những thuộc địa và lan rộng ra lãnh địa của mình. Trên lục địa, thành phố Panama bên bờ biển Thái Bình Dương được hình thành vào ngày 5/8 / 1519, đóng 1 vai trò quan trọng, và là cơ sở để thực dân Tây Ban Nha xâm lăng Nam Mỹ. Theo nhà nhân chủng học R. Thornton, sự lây lan của những bệnh dịch mới do người châu Âu và châu Phi đem tới đã giết chết nhiều dân cư tại châu Mỹ. [ 21 ] [ 22 ] [ 23 ] Người địa phương và thực dân châu Âu xảy ra xung đột trên diện rộng, hiệu quả dẫn đến điều mà David Stannard gọi là một cuộc diệt chủng dân địa phương. [ 24 ] Những người di cư châu Âu tiên phong là một phần của nỗ lực cấp nhà nước nhằm mục đích xây dựng những thuộc địa tại châu Mỹ. Những người di cư liên tục di cư đến châu Mỹ nhắm trốn tránh những cuộc đàn áp tôn giáo hoặc tìm kiếm thời cơ về kinh tế tài chính. Trong khi đó, hàng triệu người đã bị buộc đưa đến châu Mỹ với thân phận nô lệ, tù nhân hay lao động giao kèo .
Nam Mỹ bị vỡ ra từ phần phía tây của siêu lục địa Gondwanaland vào khoảng chừng 135 triệu năm trước, tạo thành 1 lục địa riêng. [ 25 ] Khoảng 15 triệu năm trước, sự va chạm của mảng Caribe và Mảng Thái Bình Dương dẫn đến sự nổi lên của hàng loạt những núi lửa dọc theo ranh giới giữa chúng và tạo ra những hòn hòn đảo. Những kẽ hở của quần đảo tại Trung Mỹ được lấp đầy từ vật tư bị xói mòn đất của Nam Mỹ và Bắc Mỹ, cộng thêm vùng đất mới được tạo nên bởi hiện tượng kỳ lạ núi lửa tiếp nối. Khoảng 3 triệu năm trước, lục địa Bắc Mỹ và Nam Mỹ được nối với nhau bằng Eo đất Panama, do đó tạo nên 1 vùng đất châu Mỹ duy nhất. [ 26 ]
Điểm cực Bắc của châu Mỹ nằm trên hòn đảo Kaffeklubben, cũng là điểm trên mặt đất ở cực bắc của Thế giới. [ 27 ] Điểm cực Nam nằm trên quần đảo Nam Thule, mặc dầu đôi lúc chúng được coi là một phần của châu Nam Cực. [ 28 ]Lục địa châu Mỹ có chiều Bắc Nam dài nhất trong số những lục địa. Khoảng cách từ 2 cực của nó, bán đảo Boothia ở phía Bắc Canada và Mũi Froward tại Patagonia của Chile là gần 14.000 km ( 8.700 mi ). [ 29 ]Điểm cực Tây của phần lục địa nằm trên bán đảo Seward tại Alaska ; hòn đảo Attu, xa hơn về phía tây bờ biển Alaska, được coi là cực Tây của châu Mỹ. Ponta do Seixas ở Đông Bắc Brasil là điểm cực Đông của lục địa, [ 29 ] trong khi Nordostrundingen tại Greenland, là điểm cực Đông của toàn lục địa .
Aconcagua, điểm cao nhất tại châu Mỹ
Địa hình phía tây châu Mỹ bị chi phối bởi dãy Cordillera châu Mỹ, với dãy Andes chạy ở vùng ven biển phía tây Nam Mỹ [ 30 ] và dãy núi Rocky cùng những dãy Cordillera Bắc Mỹ khác chạy dọc theo phần phía tây của Bắc Mỹ. [ 31 ] Dãy Appalachian dài 2300 km ( 1429 dặm ) chạy dọc theo bờ biển phía đông của Bắc Mỹ từ Alabama đến Newfoundland. [ 32 ] Phía bắc của dãy Appalachian, Dãy Bắc Cực chạy dọc bờ biển phía đông của Canada. [ 33 ]Các dãy núi có những đỉnh điểm nhất là Andes và Rocky. Trong khi những đỉnh điểm thuộc Sierra Nevada và Dãy Cascade, không có nhiều đỉnh điểm trên 4.000 feet. Tại Bắc Mỹ, 1 lượng lớn dãy núi cao trên 14.000 ft ( 4.267,2 m ) Open tại Hoa Kỳ và đơn cử là tiểu bang Colorado. Đỉnh cao nhất của châu Mỹ nằm trên dãy Andes, Aconcagua thuộc Argentina ; tại Bắc Mỹ Denali tại Alaska là đỉnh điểm nhất .

Giữa các dãy núi ven biển tại Bắc Mỹ là một khu vực bằng phẳng. Đồng bằng Nội địa trải rộng trên lục địa với dộ cao thấp.[34] Khiên Canadia chiếm 5 triệu km² ở Bắc Mỹ và nói chung là khá bằng phẳng.[35] Tương tự như vậy, đông bắc của Nam Mỹ là vùng đất bằng phẳng của bồn địa Amazon.[36] Cao nguyên Brasil ở phía đông khá bằng song có một số biến đổi trong địa hình, trong khi xa hơn về phía nam là các vùng đất thấp rộng lớn Gran Chaco và Pampas.[37]

Xem thêm: Keanu Reeves – Wikipedia tiếng Việt

Ảnh chụp vệ tinh cho thấy bão Katrina đang đổ bộ vào Hoa kỳ
Với những dãy núi ven biển và đồng bằng trong nước, châu Mỹ có một số ít lưu vực sông lớn. Lưu vực sông lớn nhất tại Bắc Mỹ là Mississippi, đây cũng là lưu vực sông lớn thứ 2 quốc tế. [ 38 ] Hệ thống sông Mississippi-Missouri chảy trên địa phận 31 tiểu bang của nước Mỹ, hầu hết thuộc Đại Bình nguyên Bắc Mỹ, nằm giữa dãy núi Rocky và Appalachian. Đây là sông dài thứ 4 trên quốc tế .Tại Bắc Mỹ, phía đông của dãy Appalachian không có những con sông lớn tuy nhiên có nhiều dòng chảy theo hướng đông ra Đại Tây Dương. Các con sông chảy từ vùng TT của Canada ra vịnh Hudson. Ở bờ biển phía tây Bắc Mỹ, những dòng sông chính gồm có sông Colorado, sông Columbia, sông Yukon, và sông Sacramento .Lưu vực sông lớn nhất tại Nam Mỹ là Amazon, đây cũng là mạng lưới hệ thống sông có dung tích dòng chảy lớn nhất quốc tế. [ 39 ] Hệ thống sông lớn thứ hai của Nam Mỹ là sông Paraná, bao trùm một diện tích quy hoạnh 2,5 triệu km². [ 40 ]
Khí hậu châu Mỹ đổi khác đáng kể giữa những khu vực. Khí hậu rừng mưa nhiệt đới gió mùa Open ở những nơi gần xích đạo như rừng Amazon, rừng sương mù châu Mỹ, Florida và Darien Gap. Tại dãy núi Rocky và Andes, những ngọn núi cao thường có tuyết phủ .Vùng Đông Nam của Bắc Mỳ thường Open nhiều cơn bão và lốc xoáy, trong đó phần nhiều lốc xoáy xảy ra tại thung lũng Tornado ở Hoa Kỳ. [ 41 ] Nhiều khu vực tại Caribe cũng phải hứng chịu những ảnh hưởng tác động từ bão. Các hình thế thời tiết này được tạo ra do sự va chạm của khối không khí khô và mát từ Canada và khối không khí ẩm và ấp từ Đại Tây Dương .
Dân cư châu Mỹ nói chung có nguồn gốc từ 5 nhóm sắc tộc và 3 nhóm lai .
Phần lớn dân cư sống tại Mỹ Latinh chịu tác động ảnh hưởng của những nền văn hóa truyền thống Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha và tương phản với Mỹ Anglo, nơi tiếng Anh, 1 ngôn từ German chiếm lợi thế .
Các đức tin lớn nhất tại châu Mỹ là :
Các đức tin khác gồm có đạo Sikh ; Phật giáo ; Ấn Độ giáo ; Bahá’í ; tôn giáo địa phương, tôn giáo truyền thống lịch sử châu Phi, duy linh hay những tôn giáo mới .

Các ngôn ngữ tại châu Mỹ được thể hiện bằng bản đồ
Có nhiều ngôn từ được sử dụng tại châu Mỹ. Một trong số đó có nguồn gốc từ châu Âu, 1 số ít khác là ngôn từ địa phương hay trộn lẫn giữa nhiều ngôn từ khác nhau .Ngôn ngữ chiếm lợi thế tại Mỹ Latinh là tiếng Tây Ban Nha, tuy nhiên, quốc gia lớn nhất Mỹ Latinh là Brasil sử dụng tiếng Bồ Đào Nha. Có 1 số ít vùng đất nhỏ sử dụng tiếng Pháp, Hà Lan và Anh tại Mỹ Latinh, tương ứng là Guyane thuộc Pháp, Suriname và Belize, Creole Haiti, một ngôn từ có nguồn gốc từ tiếng Pháp, chiếm lợi thế tại Haiti. Các ngôn từ địa phương có tác động ảnh hưởng tại Mỹ Latinh hơn là tại Mỹ Anglo, với những ngôn từ thông dụng nhất là Nahuatl, Quechua, Aymara và Guaraní .Ngôn ngữ chiếm lợi thế tại Mỹ Anglo là tiếng Anh. Tiếng Pháp cũng là một ngôn từ chính thức của Canada, và là ngôn từ chiếm lợi thế tại Québec và là một ngôn từ chính thức tại New Brunswick cùng với tiếng Anh. Tiếng Pháp cũng là một ngôn từ quan trọng tại tiểu bang Louisiana, và một phần những tiểu bang New Hampshire, Maine, và Vermont của Hoa Kỳ. Tiếng Tây Ban Nha đã giữ sự hiện hữu liên tục tại vùng Tây Nam Hoa Kỳ, vốn là một phần của Phó vương quốc Tân Tây Ban Nha, đặc biệt quan trọng là California và New Mexico, nơi một thứ tiếng Tây Ban Nha được đổi khác từ thế kỷ XVII vẫn còn sống sót. Tiếng Tây Ban Nha cũng tăng trưởng mạnh tại Hoa Kỳ do dòng người nhập cư từ những nước Mỹ Latinh .Các vương quốc Guyana, Suriname, và Belize không được coi là thuộc Mỹ Anglo hay Mỹ Latinh do độc lạ về mặt ngôn từ với Mỹ Latinh và độc lạ về mặt địa lý với Mỹ Anglo, còn văn hóa truyền thống và lịch sử dân tộc thì độc lạ với cả hai khu vực ; tiếng Anh là ngôn từ chính tại Guyana và Belize, và tiếng Hà Lan là ngôn từ chính thức và ngôn từ văn bản tại Suriname .
Hầu hết những ngôn từ phi địa phương, ở một mức độ nào đó, đã có sự đổi khác với ngôn từ tại vương quốc bắt nguồn, nhưng thường vẫn hiểu lẫn nhau. Tuy nhiên, có một số ít ngôn từ được tích hợp, và tạo nên những thứ tiếng trọn vẹn mới, ví dụ điển hình như Papiamento, một sự phối hợp giữa tiếng Bồ Đào Nha, tiếng Tây Ban Nha, tiếng Hà Lan, tiếng địa phương của người Arawak, những ngôn từ châu Phi và tiếng Anh. Portuñol, trộn lẫn giữa tiếng Bồ Đào Nha và Tây Ban Nha, được sử dụng ở khu vực biên giới giữa Brasil và những vương quốc nói tiếng Bồ Đào Nha láng giềng. [ 57 ]