Hành tinh – Wikipedia tiếng Việt

Hành tinh là thiên thể quay xung quanh một ngôi sao hay một tàn tích sao, có đủ khối lượng để nó có hình cầu hoặc hình gần cầu do chính lực hấp dẫn của nó gây nên, có khối lượng dưới khối lượng giới hạn để có thể diễn ra phản ứng hợp hạch (phản ứng nhiệt hạch) của deuterium,[1] và đã hút sạch miền lân cận quanh nó như các vi thể hành tinh.[a][2][3].

Hệ Mặt Trời có tám hành tinh, xếp theo thứ tự khoảng cách từ gần nhất cho đến xa nhất so với mặt trời là Sao Thủy, Sao Kim, Trái Đất, Sao Hỏa, Sao Mộc, Sao Thổ, Sao Thiên Vương, Sao Hải Vương ( Sao Diêm Vương từng được xếp vào nhóm này nhưng hiện tại bị loại ra do không cung ứng được tiêu chuẩn ba trong định nghĩa của IAU 2006 ). Từ năm 1992, hàng trăm hành tinh quay xung quanh ngôi sao 5 cánh khác ( ” hành tinh ngoài Hệ Mặt Trời ” hay ” hành tinh ngoại hệ ” ) trong Ngân Hà đã được mày mò. Tính đến ngày 1 tháng 9 năm 2021, đã phát hiện được 4.831 hành tinh ngoài hệ Mặt Trời, có size từ những hành tinh khí khổng lồ lớn hơn Sao Mộc cho đến size của những hành tinh đá, với 3.572 hệ hành tinh ( gồm có 795 hệ đa hành tinh ). [ 4 ] [ 5 ] [ 6 ]

Từ hành tinh trong tiếng Việt bắt nguồn từ từ tiếng Hán được viết bằng chữ Hán là 行星. 行星 có âm Hán Việt là hành tinh.[7] Trên nguyệt san 察世俗每月統記傳 Sát thế tục mỗi nguyệt thống ký truyện kỳ tháng 8, 9 (kỳ chung cho hai tháng 8 và 9) năm Bính Tý, niên hiệu Gia Khánh năm thứ 21 (Tây lịch năm 1816) có bài 論行星 Luận hành tinh. Theo bài viết này thì có bảy ngôi sao lớn đi xung quanh mặt trời. Trái Đất (trong bài viết được gọi là 地 địa) là một trong bảy ngôi sao đó. Vì bảy ngôi sao này đều đi xung quanh mặt trời nên được gọi chung là 行星 hành tinh (nghĩa mặt chữ là sao đi). Cũng theo bài viết này, người ta đã phát hiện ra thêm bốn ngôn sao lớn khác nữa, cả bốn ngôi sao đều thuộc loại sao hành tinh. Bốn sao hành tinh mới phát hiện ra được nói đến trong bài viết là bốn tiểu hành tinh Ceres, 2 Pallas, 3 Juno, 4 Vesta. Tác giả bài viết không phân biệt hành tinh với tiểu hành tinh nên bốn tiểu hành tinh này được gọi là hành tinh.[8][9]

Cosmographia, Antwerp, 1539Bản in của quy mô thuyết Địa tâm từ, Antwerp, 1539Ý niệm về những hành tinh đã gắn liền với lịch sử vẻ vang của nó, từ những ngôi sao 5 cánh long dong tượng trưng cho những vị thần của người xưa cho đến những thiên thể giống Trái Đất của thời đại khoa học. Khái niệm hành tinh đã được lan rộng ra cho những thiên thể không chỉ ở trong hệ Mặt Trời, mà cho hàng trăm hành tinh khác nằm ngoài hệ Mặt Trời. Nhiều sự mơ hồ xuất phát từ việc định nghĩa hành tinh đã gây ra rất nhiều tranh cãi khoa học .

Trong thời kì cổ đại, các nhà thiên văn học đã chú ý tới những điểm sáng xác định di chuyển băng qua bầu trời như thế nào so với các ngôi sao khác. Người Hy Lạp cổ đại gọi những đốm sáng này là “πλάνητες ἀστέρες” (planetes asteres: những ngôi sao lang thang) hay đơn giản là “πλανήτοι” (planētoi: những người đi lang thang).[10][11] Thời Hy Lạp cổ đại, Trung Hoa cổ đại, Babylon và hầu hết các nền văn minh trung cổ,[12][13] đều tin tưởng một cách tuyệt đối rằng Trái Đất là trung tâm của vũ trụ và mọi “hành tinh” quay xung quanh Trái Đất. Lý do cho sự nhận thức này là các ngôi sao và các hành tinh hiện lên và di chuyển quanh một vòng tròn quanh Trái Đất mỗi ngày,[14] và sự nhận thức này dựa trên cảm nhận chung là Trái Đất là một vật thể rắn và ổn định, nó không di chuyển mà đứng im.

Nền văn minh đầu tiên được biết đến rằng có một lý thuyết về các hành tinh là nền văn minh Babylon, thuộc vùng Mesopotamia ở thiên niên kỷ một và hai trước Công nguyên. Tài liệu thiên văn học hành tinh cổ nhất được tìm thấy của người Babylon là Bản ghi Kim Tinh của Ammisaduqa, một bản sao chép ở thế kỷ VII trước Công nguyên về các quan sát của chuyển động của Sao Kim có lẽ đã được ghi lại từ đầu thiên niên kỷ thứ hai trước Công nguyên.[15] Các nhà chiêm tinh học Babylon cũng là những người đặt nền tảng cho sự hình thành chiêm tinh học phương Tây.[16] Các bản ghi Enuma anu enlil được viết trong thời Tân Assyria ở thế kỷ VII trước Công nguyên,[17] kết hợp một danh sách các điềm và sự liên hệ của chúng với nhiều hiện tượng thiên văn bao gồm chuyển động của các hành tinh.[18]

Người Sumer, tổ tiên của người Babylon, được coi là một trong những nền văn minh tiên phong và được công nhận là đã ý tưởng ra chữ viết, tối thiểu cũng đã nhận ra Sao Kim vào khoảng chừng năm 1500 TCN. [ 19 ] Ngay sau đó, hành tinh bên trong khác là Sao Thủy và những hành tinh bên ngoài như Sao Hỏa, Sao Mộc và Sao Thổ đã được những nhà thiên văn Babylon nhận ra. Chúng là những hành tinh được biết đến trước khi ý tưởng ra kính viễn vọng. [ 20 ]

Thế giới Hy Lạp cổ đại[sửa|sửa mã nguồn]

Ban đầu người Hy Lạp không gắn sự rất linh cho những hành tinh như người Babylon. Trường phái Pytagor, ở thế kỷ V và VI TCN đã tự tăng trưởng một triết lý hành tinh riêng của họ, theo đó Trái Đất, Mặt Trời, Mặt Trăng và những hành tinh quay quanh một ” Ngọn lửa Trung tâm ” tại tâm ngoài hành tinh. Pythagoras hoặc Parmenides đã lần tiên phong đồng nhất sao hôm và sao mai ( Sao Kim ) với nhau. [ 22 ]Trong thế kỷ III trước Công nguyên, Aristarchus của Samos đề xuất kiến nghị một hệ nhật tâm, theo đó Trái Đất và những hành tinh khác quanh xung quanh Mặt Trời. Tuy nhiên, thuyết địa tâm vẫn thống trị cho đến tận cuộc Cách mạng Khoa học. ” Cơ chế Antikythera ” là một dạng máy tính tương tự như được đưa ra để thống kê giám sát vị trí tương đối của Mặt Trời, Mặt Trăng, và những hành tinh khác khi cho một ngày xác lập .

Đến thế kỷ I trước Công nguyên, trong thời kỳ đỉnh cao của Hy Lạp cổ đại, những người Hy Lạp đã tự phát triển cho họ các sơ đồ toán học để tiên đoán vị trí của các hành tinh. Những sơ đồ này, trên cơ sở hình học hơn là các thuật toán của người Babylon, thậm chí đã trội hơn hẳn những lý thuyết của người Babylon về sự phức tạp và tính hoàn thiện, đã tính đến hầu hết các quan sát về chuyển động thiên văn từ Trái Đất bằng mắt thường. Các lý thuyết này đạt đến sự miêu tả đầy đủ nhất trong tác phẩm Almagest (Sưu tập lớn) do Ptolemy viết vào thế kỷ II. Sự hoàn thiện của mô hình Ptolemy đã thay thế mọi nghiên cứu thiên văn học trước đó và đã thống trị trong các văn bản thiên văn của phương Tây trong 13 thế kỷ sau.[15][23] Đối với người Hy Lạp và La Mã, có bảy hành tinh được biết đến, và mỗi hành tinh phải quay quanh Trái Đất tuân theo những định luật tổ hợp dựa trên mô hình của Ptolemy. Xếp theo thứ tự tăng dần từ Trái Đất (thứ tự Ptolemy): Mặt Trăng, Sao Thủy, Sao Kim, Mặt Trời, Sao Hỏa, Sao Mộc, và Sao Thổ[23][24][25]

Ấn Độ cổ đại[sửa|sửa mã nguồn]

Năm 499, nhà thiên văn Ấn Độ Aryabhata đã đề xuất kiến nghị một quy mô hành tinh trong đó hoạt động của những hành tinh tuân theo quỹ đạo elip hơn là quỹ đạo tròn. Mô hình của Aryabhata cũng tích hợp miêu tả rõ ràng sự quay của Trái Đất quanh trục của nó, và dựa vào điều này ông đã lý giải sự nhìn thấy những ngôi sao 5 cánh vận động và di chuyển về phía tây trên khung trời. [ 26 ] Mô hình này đã được những nhà thiên văn học Ấn Độ thế hệ sau đồng ý thoáng đãng. Những người đi theo tư tưởng của Aryabhata tập trung chuyên sâu rất nhiều ở miền nam Ấn Độ, tại đây những nguyên tắc của ông về hiện tượng kỳ lạ ngày và đêm trên Trái Đất, đã được tiếp nối đuôi nhau và tăng trưởng thành những quy mô thứ cấp về Trái Đất. [ 27 ]

Năm 1500, Nilakantha Somayaji ở trường toán học và thiên văn học Kerala, đã sửa đổi mô hình của Aryabhata trong tác phẩm Tantrasangraha của ông.[28] Trong một tác phẩm khác của ông, Aryabhatiyabhasya, một bài bình luận về tác phẩm Aryabhatiya của Aryabhata, ông đã phát triển một mô hình hệ hành tinh theo đó Sao Thủy, Sao Kim, Sao Hỏa, Sao Mộc, Sao Thổ quay quanh Mặt Trời, và Mặt Trời lại quanh quay Trái Đất, tương tự như hệ thống Tycho được Tycho Brahe đề xuất sau đó vào cuối thế kỷ XVI. Mọi nhà thiên văn học ở trường Kerala đã đi theo mô hình hệ hành tinh của Nilakantha Somayaji.[28][29]

Thế giới Hồi Giáo[sửa|sửa mã nguồn]

Ở thế kỷ XI, sự kiện Sao Kim đi ngang qua Mặt Trời đã được Avicenna quan sát, và ông khẳng định chắc chắn rằng : tối thiểu một vài lần Sao Kim ở phía dưới Mặt Trời. [ 30 ] Vào thế kỷ XII, Ibn Bajjah đã quan sát thấy ” hai hành tinh như là hai điểm đen trên mặt phẳng Mặt Trời “, mà sau đó vào thế kỷ XIII được nhà thiên văn Qotb al-Din Shirazi ở đài quan sát Maragheh vùng Maragha nhận ra là Sao Thủy và Sao Kim đi ngang qua Mặt Trời. [ 31 ]

Thời kỳ Phục Hưng[sửa|sửa mã nguồn]

Năm hành tinh có từ thời cổ đại, được nhìn thấy bằng mắt thường, đã có một tác động ảnh hưởng quan trọng trong truyền thuyết thần thoại, ngoài hành tinh tôn giáo, và thiên văn học cổ. Tuy nhiên, theo tiến trình về sự hiểu biết khoa học, việc hiểu thuật ngữ ” hành tinh ” đã biến hóa từ một vật gì đó vận động và di chuyển trên khung trời ( so với những ngôi sao cố định và thắt chặt ) đến một thiên thể quay quanh Trái Đất ( hoặc được tin là như vậy tại thời gian đó ), vào thế kỷ XVI là những thiên thể quay quanh Mặt Trời khi thuyết Nhật tâm của Copernicus, cùng những người ủng hộ Galileo và Kepler đã có những tác động ảnh hưởng lớn .Từ đó Trái Đất được liệt kê vào list những hành tinh, [ 32 ] Trong khi Mặt Trời và Mặt Trăng bị loại ra. Ban đầu, khi những vệ tinh tiên phong của Sao Mộc và Sao Thổ được tò mò ra vào thế kỷ XVII, những thuật ngữ ” hành tinh ” và ” vệ tinh ” đã được sử dụng sửa chữa thay thế lẫn nhau được – nhưng sau đó việc sử dụng thuật ngữ thứ hai ( để chỉ chúng ) đã trở nên phổ cập ở những thế kỷ sau. [ 33 ] Cho đến tận giữa thế kỷ XIX, số lượng những ” hành tinh ” tăng lên nhanh gọn do việc tò mò ra một thiên thể bất kể quay quanh Mặt Trời đã được hội đồng những nhà khoa học thêm vào list những hành tinh .

Thế kỷ XIX[sửa|sửa mã nguồn]

Trong thế kỷ XIX những nhà thiên văn mở màn nhận ra rằng những thiên thể được mày mò thời đó đã được phân loại như thể những hành tinh trong hơn 50% thế kỷ ( như Ceres, Pallas, và Vesta ), chúng rất khác so với những hành tinh truyền thống cuội nguồn khác. Những thiên thể này nằm trong cùng một vùng khoảng trống giữa Sao Hỏa và Sao Mộc ( vành đai tiểu hành tinh ), và có khối lượng rất nhỏ ; do đó chúng được phân loại lại thành ” những tiểu hành tinh “. Cũng do thiếu những định nghĩa chính thức về hành tinh, một ” hành tinh ” hoàn toàn có thể hiểu là bất kể một thiên thể ” lớn ” nào quay quanh Mặt Trời. Mặt khác có một khoảng cách size kinh ngạc giữa những tiểu hành tinh và những hành tinh, và sự ngày càng tăng số lượng những ” hành tinh mới ” có vẻ như đã kết thúc khi Herschel tò mò ra Sao Thiên Vương vào năm 1846, và những nhà thiên văn cảm thấy cần một định nghĩa rõ ràng hình thức về hành tinh. [ 34 ]

Thế kỷ XX[sửa|sửa mã nguồn]

Tuy nhiên, vào thế kỷ XX, Sao Diêm Vương ( Pluto ) đã được tò mò ra. Sau những quan sát khởi đầu dẫn đến sự tin yêu nó lớn hơn Trái Đất, [ 35 ] thiên thể này ngay lập tức được coi là hành tinh thứ chín. Những quan sát kĩ lưỡng về sau cho thấy nó có kích cỡ thực sự là nhỏ hơn : năm 1936, Raymond Lyttleton đề xuất kiến nghị là Sao Diêm Vương hoàn toàn có thể là một vệ tinh đã thoát ra từ Sao Hải Vương, [ 36 ] và Fred Whipple đã yêu cầu vào năm 1964 rằng Sao Diêm Vương là một sao chổi. [ 37 ] Tuy thế, Sao Diêm Vương vẫn lớn hơn mọi tiểu hành tinh đã được biết đến và có vẻ như không sống sót một thiên thể nào lớn hơn nó nữa, [ 38 ] nên Sao Diêm Vương vẫn được coi là một hành tinh cho đến tận năm 2006 .

Năm 1992, những nhà thiên văn học Aleksander Wolszczan và Dale Frail loan báo đã tìm thấy hai hành tinh quay xung quanh một sao xung, đó là PSR B1257 + 12 B và C. [ 39 ] Khám phá này được công nhận thoáng rộng về sự xác lập đúng chuẩn tiên phong về một hệ hành tinh quay xung quanh một ngôi sao 5 cánh khác. Sau đó, vào ngày 6 tháng 10 năm 1995, Michel Mayor và Didier Queloz ở ĐH Geneva công bố xác lập được một hành tinh ngoài hệ Mặt Trời quay quanh một ngôi sao 5 cánh thường thì ở dải chính ( 51 Pegasi ). [ 40 ]Sự tò mò ra những hành tinh ngoài hệ Mặt Trời đã dẫn đến sự nhập nhằng trong việc định nghĩa một hành tinh, ở điểm mà một hành tinh hoàn toàn có thể trở thành một ngôi sao 5 cánh. Rất nhiều hành tinh ngoài hệ Mặt Trời có khối lượng gấp nhiều lần khối lượng Sao Mộc, gần bằng với một thiên thể sao gọi là ” sao lùn lâu “. [ 41 ] Các sao lùn nâu được công nhận thoáng đãng là những ngôi sao 5 cánh do có năng lực đốt cháy nguyên vật liệu deuterium, một đồng vị nặng hơn của hydro. Trong khi những ngôi sao 5 cánh nặng hơn 75 lần Sao Mộc có thế đốt cháy hydro, thì những ngôi sao 5 cánh chỉ bằng 13 lần khối lượng Sao Mộc hoàn toàn có thể đốt cháy deuterium. Tuy nhiên, deuterium khá hiếm, và mọi sao lùn nâu hoàn toàn có thể đã đốt hết deuterium từ rất lâu trước khi chúng được phát hiện ra, làm cho chúng khó hoàn toàn có thể phân biệt được với những hành tinh siêu nặng. [ 42 ]

Thế kỷ XXI[sửa|sửa mã nguồn]

Trong suốt nửa cuối thế kỷ XX, sự mày mò ra nhiều thiên thể bên trong Hệ Mặt Trời và những thiên thể lớn khác xung quanh những ngôi sao 5 cánh khác, đã phát sinh tranh cãi về thực chất của một hành tinh. Đã có sự bác bỏ đặc biệt quan trọng về việc liệu một thiên thể hoàn toàn có thể xem là một hành tinh nếu nó là một thành viên phân biệt được trong số khác của vành đai tiểu hành tinh, hoặc nếu nó đủ lớn để tạo ra nguồn năng lượng nhờ phản ứng đốt cháy nhiệt hạt nhân của deuterium .Số lượng những nhà thiên văn ý kiến đề nghị rút Sao Diêm Vương ra khỏi list hành tinh đã tăng lên đáng kể, từ khi có rất nhiều thiên thể có size gần bằng với nó được tìm thấy trong cùng một vùng của Hệ Mặt Trời ( vành đai Kuiper ) từ thập niên 1990 đến đầu thập niên 2000. Sao Diêm Vương chỉ là một thiên thể nhỏ trong tập hợp hàng nghìn thiên thể trong vành đai này .Một trong số chúng gồm có Quaoar, Sedna, và Eris đã từng được công bố trước đại chúng như là hành tinh thứ mười, tuy nhiên đã không nhận được sự công nhận thoáng rộng của cộng đồng khoa học. Sự kiện mày mò ra Eris, một thiên thể nặng hơn 27 % so với khối lượng Sao Diêm Vương, là một ví dụ nổi bật .Đối mặt với yếu tố này, Thương Hội Thiên văn Quốc tế ( IAU ) đã có kế hoạch đặt ra định nghĩa hành tinh, và điều này đã được đưa ra năm 2006. Số lượng những hành tinh giảm xuống còn tám thiên thể rất lớn mà có quỹ đạo sạch ( Sao Thủy, Sao Kim, Trái Đất, Sao Hỏa, Sao Mộc, Sao Thổ, Sao Thiên Vương, Sao Hải Vương ), và một lớp mới những hành tinh lùn được đưa ra, bắt đầu gồm ba thiên thể ( Ceres, Pluto và Eris ). [ 43 ]

Định nghĩa hành tinh ngoài hệ Mặt Trời[sửa|sửa mã nguồn]

Năm 2003, nhóm công tác làm việc về những Hành tinh ngoài hệ Mặt Trời của Thương Hội Thiên văn Quốc tế ( IAU ) đã công bố một định nghĩa về những hành tinh được phối hợp với định nghĩa sau, hầu hết tập trung chuyên sâu vào những thiên thể có ranh giới nằm giữa những hành tinh và những sao lùn nâu : [ 44 ]

1. Các thiên thể với khối lượng thật sự dưới khối lượng giới hạn để xảy ra phản ứng hợp hạch deuterium (tính toán hiện tại là với khối lượng 13 lần khối lượng Sao Mộc cho các thiên thể có cùng phổ biến đồng vị như Mặt Trời[45]) mà quay quanh một ngôi sao hay tàn tích của ngôi sao là “hành tinh” (cho dù chúng được hình thành như thế nào). Khối lượng và kích thước nhỏ nhất cho các thiên thể ngoài hệ Mặt Trời được coi là một hành tinh có thể giống như với các hành tinh trong Hệ Mặt Trời.
2. Các thiên thể cận sao với khối lượng thật sự nằm trên khối lượng giới hạn cho phản ứng hợp hạch của deuterium là các “sao lùn nâu”, không liên quan gì đến sự hình thành hay vị trí của chúng.
3. Các thiên thể trôi tự do trong các cụm sao trẻ với khối lượng dưới khối lượng cho phản ứng hợp hạch của deuterium không là “các hành tinh”, nhưng là các “sao cận lùn nâu” (hoặc một tên gọi gần giống nhất gì đó).

Định nghĩa này từ đó đã được những nhà thiên văn sử dụng thoáng đãng khi công bố những tò mò ra những hành tinh ngoài hệ Mặt Trời trong những tạp chí chuyên ngành. [ 46 ] Mặc dù mang tính trong thời điểm tạm thời, nó vẫn là một định nghĩa có hiệu suất cao cho nghiên cứu và điều tra cho đến khi có một định nghĩa lâu bền hơn được chính thức công nhận. Tuy nhiên, nó không xử lý được những tranh cãi về số lượng giới hạn dưới cho khối lượng, [ 47 ] và do đó nó khuynh hướng một cách rõ ràng cho những tranh luận về những thiên thể bên trong Hệ Mặt Trời. Định nghĩa này cũng không phản hồi về trạng thái của những hành tinh quay quanh sao lùn nâu như 2M1207 b. Một sao cận lùn nâu là một thiên thể với khối lượng hành tinh được hình thành trải qua sự suy sụp của đám mây hơn là sự bồi tụ. Sự phân biệt giữa một sao cận lùn nâu và một hành tinh là chưa rõ ràng ; những nhà thiên văn được chia ra làm hai phe để xem xét liệu tiến trình hình thành của một hành tinh có tương quan đến sự phân loại và định nghĩa hành tinh hay không. [ 48 ] [ 49 ]

Định nghĩa năm 2006[sửa|sửa mã nguồn]

Trở ngại về số lượng giới hạn dưới đã được đưa ra luận bàn trong suốt đại hội năm 2006 của Đại hội đồng IAU. Sau nhiều tranh cãi và đã có một đề xuất bị bác bỏ, hội đồng đã bỏ phiếu trải qua một nghị quyết về định nghĩa hành tinh trong Hệ Mặt Trời như sau : [ 50 ]

Một thiên thể mà
(a) quay xung quanh Mặt Trời,
(b) có khối lượng đủ lớn để lực hấp dẫn của chính nó vượt qua các lực vật thể rắn sao cho nó có dạng cân bằng thủy tĩnh (gần hình cầu),
(c) đã dọn sạch miền lân cận quanh quỹ đạo của nó.

Theo định nghĩa này, Hệ Mặt Trời được coi là có tám hành tinh. Các thiên thể thỏa mãn đầy đủ hai điều kiện đầu nhưng không thỏa mãn điều kiện thứ ba (như Pluto, Makemake và Eris) được phân loại thành các hành tinh lùn, và cho thấy chúng cũng không phải là các vệ tinh tự nhiên của các hành tinh khác. Ban đầu một ủy ban của IAU đã đề xuất một định nghĩa có kể đến một số lớn các hành tinh mà không đề cập đến điều kiện (c).[51] Sau nhiều thảo luận, hội đồng đã quyết định thông qua đề cử cho những thiên thể này được phân loại thành các hành tinh lùn.[52]

Định nghĩa này có cơ sở trên những triết lý hình thành hành tinh, trong đó khởi đầu những phôi hành tinh đã dọn sạch miền lân cận quanh quỹ đạo của chúng khỏi những thiên thể nhỏ hơn. Nhà thiên văn học Steven Soter miêu tả : [ 53 ]

Sản phẩm sau cuối của một đĩa bồi tụ thứ cấp là một lượng nhỏ những thiên thể tương đối lớn ( những hành tinh ) trong những quỹ đạo không cắt nhau hoặc cộng hưởng, khiến cho chúng không hề va chạm với nhau. Các tiểu hành tinh và những sao chổi, gồm có những KBO [ những thiên thể vành đai Kuiper ], khác với những hành tinh vì chúng hoàn toàn có thể va chạm với nhau và với những hành tinh .

Sau khi kết thúc cuộc bỏ phiếu của IAU 2006, đã có một tranh cãi và tranh luận về định nghĩa này,[54][55] và nhiều nhà thiên văn học đã tuyên bố rằng họ sẽ không sử dụng định nghĩa này.[56] Một phần chủ yếu trong những tranh cãi này là về điều kiện (c) (quỹ đạo sạch) không nên đưa vào định nghĩa, và các thiên thể được phân loại thành các hành tinh lùn có thể là một phần trong một định nghĩa rộng hơn về hành tinh.

Bên ngoài cộng đồng khoa học, Sao Diêm Vương đã có một ý nghĩa văn hóa truyền thống quan trọng trong nhiều thế hệ công chúng khi xem nó là một hành tinh kể từ khi phát hiện ra nó năm 1930. Sự mày mò ra Eris đã được thông tin thoáng đãng trên những phương tiện đi lại tiếp thị quảng cáo như nó là một hành tinh thứ mười và do đó sự phân loại lại ba thiên thể thành những hành tinh lùn đã lôi cuốn rất nhiều sự chú ý quan tâm của tiếp thị quảng cáo và công chúng. [ 57 ]

Các phân loại cũ[sửa|sửa mã nguồn]

Bảng dưới liệt kê Các thiên thể trong Hệ Mặt Trời đã từng được xem là các hành tinh:

Trong truyền thuyết thần thoại và tên gọi[sửa|sửa mã nguồn]

Các vị thần trên đỉnh Olympus, và tên của họ được đặt tên cho những hành tinh .

Người phương Tây đặt tên cho các hành tinh xuất phát từ tên gọi thông dụng của người La Mã, hầu hết bắt nguồn từ cách gọi của người Hy Lạp và Babylon. Theo người Hy Lạp cổ đại, hai thiên thể sáng nhất Mặt Trời và Mặt Trăng được gọi lần lượt là Helios và Selene; hành tinh ở xa nhất gọi là Phainon, người chiếu sáng; sau đó là Phaethon, “ánh sáng”; hành tinh đỏ được gọi là Pyroeis, “lửa”; hành tinh sáng nhất là Phosphoros, “người giữ ánh sáng”; và hành tinh cuối cùng được gọi là Stilbon, người hy vọng. Người Hy Lạp cũng đặt tên các hành tinh theo tên của các vị thần trong đền thờ các vị thần, mười hai vị thần trên đỉnh Olympus: Helios và Selene là tên của các hành tinh và của các thần, Phainon được dành cho Cronus, một Titan là cha của 12 vị thần Olympus; Phaethon dành cho Zeus, con của Cronus và là người đã hạ bệ ngai vàng của Cronus; Pyroeis dành cho Ares, con trai của Zeus và là thần chiến tranh; Phosphorus được gắn với Aphrodite, vị thần tình yêu; và cuối cùng là Hermes, vị thần đưa tin và là thần trí tuệ và học vấn, được dành cho tên gọi Stilbon.[15]

Thực sự việc người Hy Lạp gắn tên các vị thần của họ cho các hành tinh là hoàn toàn mượn từ người Babylon. Tên gọi Phosphorus trong văn hóa Babylon là dành cho thần tình yêu của họ, thần Ishtar; Pyroeis dành cho thần chiến tranh, Nergal, Stilbon của thần thông thái Nabu, và Phaethon là tên gọi dành cho thần tối cao Marduk.[60] Có rất nhiều sự giống nhau trong cách đặt tên các vị thần của người Hy Lạp và người Babylon.[15] Ví dụ, thần chiến tranh Nergal của người Babylon được người Hy Lạp đồng nhất với thần Ares. Tuy nhiên, không giống như Ares, thần Nergal còn là thần của bệnh dịch và địa ngục.[61]

Ngày nay, người phương Tây biết tên các hành tinh là từ tên của 12 vị thần trên đỉnh Olympus. Trong khi người Hy Lạp hiện đại vẫn sử dụng tên gọi cổ xưa cho các hành tinh, thì trong những ngôn ngữ châu Âu khác, do sự ảnh hưởng của Đế quốc La Mã và Nhà thờ Thiên Chúa giáo, đã sử dụng tên gọi theo La Mã (hay Latinh) hơn là sử dụng tên gọi của người Hy Lạp. Người La Mã, giống như người Hy Lạp, là thuộc về chủng người Ấn-Âu, có chung một văn hóa thờ thần dưới những tên gọi khác nhau nhưng thiếu đi những trang viết miêu tả giàu truyền thống mà văn hóa thơ ca Hy Lạp đã gán cho tên gọi các thần của họ. Trong cuối thời kỳ Cộng hòa La Mã, những nhà văn La Mã đã mượn rất nhiều từ văn học miêu tả của người Hy Lạp và đem áp dụng cho thần thoại của họ, để chỉ ra nơi mà chúng trở lên hầu như không phân biệt được.[62] Khi người La Mã nghiên cứu thiên văn học Hy Lạp, họ đã đặt tên các hành tinh theo như tên của các vị thần trong tín ngưỡng của họ: Mercurius (cho Hermes), Venus (Aphrodite), Mars (Ares), Iuppiter (Zeus) và Saturnus (Cronus). Khi những hành tinh về sau được phát hiện thêm ra ở thế kỷ XVIII và 19, cách đặt tên như trên lại tiếp tục được dùng: Uranus (Ouranos) và Neptūnus (Poseidon).[63]

Một số người La Mã, theo niềm tin có thể có nguồn gốc ở Mesopotamia nhưng phát triển ở Ai Cập thuộc Hy Lạp tin rằng bảy vị thần mà các hành tinh mang tên đã thực hiện những cuộc dịch chuyển theo giờ để tìm kiếm những sự vụ trên Trái Đất. Thứ tự dịch chuyển bao gồm Sao Thổ, Sao Mộc, Sao Hỏa, Mặt Trời, Sao Kim, Sao Thủy, Mặt Trăng (từ hành tinh xa nhất đến hành tinh gần nhất)).[64] Do vậy ngày đầu tiên bắt đầu với Sao Thổ (hay lúc 1 giờ), ngày thứ hai bắt đầu với Mặt Trời (giờ thứ 25), sau đó là Mặt Trăng (giờ thứ 49), Sao Hỏa, Sao Thủy, Sao Mộc và Sao Kim. Từ mỗi ngày được đặt tên theo các vị thần mà giờ bắt đầu tương ứng với họ, lên đây cũng là thứ tự của các ngày trong tuần theo lịch La Mã sau khi chu kỳ ngày chợ được từ bỏ – và vẫn còn được dùng trong nhiều ngôn ngữ hiện đại..[65] Chủ nhật (Sunday), thứ Hai (Monday) và thứ Bảy (Saturday) được phiên dịch trực tiếp từ những tên gọi La Mã này. Trong tiếng Anh những ngày khác được đổi tên theo sau Tiw, (Tuesday) Wóden (Wednesday), Thunor (Thursday), và Fríge (Friday), đây là những thần Anglo-Saxon được xem là tương đương lần lượt với Mars, Mercury, Jupiter, và Venus.

Do Trái Đất chỉ được chấp nhận rộng rãi là một hành tinh vào thế kỷ XVII,[32] nên không có một tên gọi truyền thống nào của các vị thần dành cho nó. Nguồn gốc tên gọi Earth từ một từ Anglo-Saxon ở thế kỷ thứ VIII là erda, có nghĩa là nền hay đất và lần đầu tiên được sử dụng trong văn bản là tên gọi của một hình cầu giống Trái Đất có lẽ vào khoảng năm 1300.[66][67] Đó cũng là tên gọi hành tinh duy nhất trong tiếng Anh không bắt nguồn từ thần thoại Hy Lạp hay thần thoại La Mã. Rất nhiều ngôn ngữ thời La Mã đã sử dụng từ terra (hoặc một vài biến thể của nó) với ý nghĩa miêu tả vùng đất khô (ngược lại với biển).[68] Tuy vậy, các ngôn ngữ không thuộc ngữ hệ La Mã sử dụng riêng tên gọi của những ngôn ngữ đó cho Trái Đất. Người Hy Lạp vẫn dùng tên gọi gốc, Γή (Ge hay Yi); ngữ hệ Đức, gồm cả tiếng Anh, sử dụng nhiều biến thể của từ trong tiếng Đức cổ ertho, “nền,”[67] mà có thể thấy trong tiếng Anh là Earth, tiếng Đức Erde, tiếng Hà Lan Aarde, và tiếng Scandinavia Jorde.

Những nền văn hóa ngoài châu Âu sử dụng hệ thống tên gọi hành tinh riêng. Ấn Độ sử dụng một hệ thống tên gọi dựa trên Navagraha, gắn tên bảy hành tinh là Surya cho Mặt Trời, Chandra cho Mặt Trăng, và Budha, Shukra, Mangala, Bṛhaspati và Shani lần lượt cho Sao Thủy, Sao Kim, Sao Hỏa, Sao Mộc, và Sao Thổ và sự thăng giáng của giao điểm Mặt Trăng lần lượt là Rahu (La Hầu) và Ketu (Kế Đô). Trung Hoa và các nước thuộc Đông Á chịu ảnh hưởng về mặt văn hóa-lịch sử (như Nhật Bản, Hàn Quốc và Việt Nam) sử dụng tên gọi cho các hành tinh dựa trên Ngũ hành: Thủy (Sao Thủy/Thủy Tinh), Kim (Sao Kim/Kim Tinh), Hỏa (Sao Hỏa/Hỏa Tinh), Mộc (Sao Mộc/Mộc Tinh) và Thổ (Sao Thổ/Thổ Tinh).[65]

Sự hình thành[sửa|sửa mã nguồn]

Hiện tại tất cả chúng ta vẫn chưa biết thực sự những hành tinh đã hình thành như thế nào. Theo triết lý lúc bấy giờ thì chúng được hình thành từ sự suy sụp của một tinh vân thành một đĩa mỏng mảnh gồm khí và bụi. Một tiền sao hình thành tại tâm, bao xung quanh nó là một đĩa tiền hành tinh quay xung quanh. Thông qua sự bồi tụ ( một quy trình va chạm dính ) những hạt bụi trong đĩa từ từ tích tụ lại thành một vật thể có khối lượng lớn hơn. Sự tập trung chuyên sâu cục bộ những khối lượng này được gọi là những ” vi hành tinh “, và chúng làm ngày càng tăng quy trình bồi tụ bằng cách hút thêm những vật chất xung quanh bởi lực mê hoặc của chúng. Các tập trung chuyên sâu này trở lên đặc hơn cho đến khi chúng suy sụp lại dưới ảnh hưởng tác động của mê hoặc để hình thành lên tiền hành tinh. [ 69 ] Sau khi một hành tinh đạt đến một đường kính lớn hơn đường kính của Mặt Trăng của Trái Đất, nó khởi đầu tích góp một bầu khí quyển được lan rộng ra, tăng nhanh vận tốc bắt những vi hành tinh bằng trở lực khí quyển. [ 70 ]
Ảnh vẽ minh họa đĩa tiền hành tinhKhi một tiền sao tăng trưởng tới khi nó khởi đầu thực thi những phản ứng trong lõi của nó để tạo thành một sao, đĩa tiền sao bị thổi bay đi bởi ” sự bốc hơi quang học “, bởi gió sao, sự kéo Poynting-Robertson và những hiệu ứng khác. [ 71 ] [ 72 ] Sau đó vẫn còn rất nhiều đĩa tiền hành tinh quay xung quanh ngôi sao 5 cánh hoặc quay xung quanh nhau, nhưng theo thời hạn rất nhiều trong số chúng sẽ va chạm với nhau, hoặc là hình thành lên một hành tinh lớn hơn hoặc giải phóng vật chất cho những tiền hành tinh lớn hơn hoặc bị những hành tinh hấp thụ. [ 73 ] Những thiên thể này trở lên đủ nặng sẽ bắt hầu hết vật chất rơi vào vùng quỹ đạo lân cận của chúng để trở thành hành tinh. Trong khi đó, những tiền hành tinh nào tránh được những va chạm hoàn toàn có thể sẽ trở thành những vệ tinh tự nhiên của những hành tinh thông qua quy trình bắt giữ bằng lực mê hoặc, hoặc ở trong những vành đai của những thiên thể để trở thành hoặc là hành tinh lùn hoặc là những thiên thể nhỏ trong hệ mặt trời .Các va chạm mạnh của những vi hành tinh nhỏ hơn ( cũng như phân rã phóng xạ ) sẽ nung nóng hành tinh đang hình thành, làm cho nó bị tan chảy tối thiểu là một phần. Phần cấu trúc bên trong của hành tinh khởi đầu phân loại theo khối lượng, và tăng trưởng một lõi với tỷ lệ lớn nhất. [ 74 ] Các hành tinh đất đá nhỏ hơn mất hầu hết bầu khí quyển của chúng do sự bồi tụ này, nhưng những khí bị mất đi hoàn toàn có thể được thay thế sửa chữa bởi khí thoát ra từ lớp vỏ ngoài cùng và từ những va chạm với những sao chổi. [ 75 ] ( Các hành tinh nhỏ hơn sẽ mất đi bất kể bầu khí quyển nào chúng nhận được trải qua nhiều chính sách thoát. )Cùng với sự mày mò và quan sát những hệ hành tinh xung quanh một ngôi sao 5 cánh khác, điều này đã mở ra năng lực tìm hiểu và khám phá kĩ lưỡng thậm chí còn là sửa đổi lại những ý niệm của tất cả chúng ta về sự hình thành của hành tinh. Mức độ của tính sắt kẽm kim loại – một thuật ngữ thiên văn học để miêu tả sự xuất hiện của những nguyên tố hóa học với nguyên tử số lớn hơn 2 ( heli ) – giờ đây hoàn toàn có thể dùng để phát hiện liệu một ngôi sao 5 cánh sẽ có hệ hành tinh quay xung quanh hay không. [ 76 ] Từ đó người ta nghĩ rằng những sao giàu sắt kẽm kim loại có năng lực chứa hệ hành tinh cao hơn so với những sao nghèo sắt kẽm kim loại .

Bên trong Hệ Mặt Trời[sửa|sửa mã nguồn]

(kích thước theo tỷ lệ, khoảng cách không theo tỷ lệ)Các hành tinh và hành tinh lùn trong Hệ Mặt Trời . (kích thước theo tỷ lệ, khoảng cách không theo tỷ lệ)

Các hành tinh kiểu Trái Đất: Sao Thủy, Sao Kim, Trái Đất, Sao Hỏa

(kích thước theo tỷ lệ, khoảng cách không theo tỷ lệ)Bốn hành tinh khí khổng lồ so với Mặt Trời : Sao Mộc, Sao Thổ, Sao Thiên Vương, Sao Hải Vương

Theo Hiệp hội Thiên văn Quốc tế (International Astronomical Union), 8 hành tinh sau đây được chấp nhận như hành tinh chính thức của Hệ Mặt Trời:

Sao Mộc là hành tinh lớn nhất gấp 318 lần khối lượng Trái Đất, trong khi đó sao Thủy là nhỏ nhất bằng 0,055 lần khối lượng Trái Đất .Các hành tinh trong Hệ Mặt Trời hoàn toàn có thể được chia ra thành những loại dựa theo thành phần của chúng :

• Hành tinh đất đá: Các hành tinh giống với Trái Đất, với phần lớn thành phần của chúng được cấu tạo từ đá. Sao Thủy, Sao Kim, Trái Đất và Sao Hỏa. Với khối lượng bằng 0,055 lần khối lượng của Trái Đất, Sao Thủy là hành tinh đất đá nhỏ nhất (và là hành tinh nhỏ nhất) trong Hệ Mặt Trời, trong khi Trái Đất là hành tinh đất đá lớn nhất.
• Hành tinh khí khổng lồ (hành tinh kiểu Mộc Tinh): Các hành tinh với thành phần chủ yếu từ vật chất dạng khí và có khối lượng lớn hơn rất nhiều so với các hành tinh đất đá: Sao Mộc, Sao Thổ, Sao Thiên Vương, Sao Hải Vương. Sao Mộc là hành tinh lớn nhất trong Hệ Mặt Trời, bằng 318 lần khối lượng Trái Đất, sau đó là Sao Thổ với khối lượng 95 lần khối lượng Trái Đất.
  • Hành tinh băng đá khổng lồ, bao gồm Sao Thiên Vương và Sao Hải Vương, là nhóm com của các hành tinh khí khổng lồ, được phân biệt với các hành tinh khí khổng lồ bởi khối lượng thấp hơn của chúng (chỉ bằng 14 và 17 lần khối lượng Trái Đất), và đã mất gần hết hydro và heli trong bầu khí quyển của chúng cùng với một tỉ lệ lớn đá và băng.

Các hành tinh ngoài Hệ Mặt Trời[sửa|sửa mã nguồn]

Hành tinh ngoại hệ, theo năm mày mò, cho đến tháng 9 năm năm trước .

Hành tinh ngoại hệ lần đầu tiên được phát hiện và công nhận là một hành tinh quay quanh một ngôi sao thường nằm trong dải chính, công bố phát hiện vào ngày 6 tháng 10 năm 1995, khi Michel Mayor và Didier Queloz ở Đại học Geneva thông báo đã xác định được một hành tinh ngoài hệ Mặt Trời quay quanh sao 51 Pegasi. Cho đến ngày 1 tháng 9 năm 2021 đã có 4834 hành tinh ngoài hệ Mặt Trời đã được phát hiện, hầu hết chúng có khối lượng tương đương hoặc lớn hơn khối lượng của Sao Mộc, và cũng có nhiều hành tinh có khối lượng nhỏ hơn cả Sao Thủy cho đến lớn hơn Sao Mộc vài lần đã được quan sát.[4][5][6] Hành tinh nhỏ nhất từng phát hiện đã được tìm thấy quay xung quanh một tàn dư sao đã cạn kiệt nhiên liệu gọi là sao xung, đó là PSR B1257+12.[78] Đã có gần một tá hành tinh ngoài hệ Mặt Trời được tìm thấy có khối lượng từ 10 đến 20 lần khối lượng Trái Đất,[79] ví dụ chúng quay quanh các sao Mu Arae, 55 Cancri và GJ 436.[80] Những hành tinh này đã được đặt cho tên hiệu là các Sao Hải Vương bởi vì chúng có khối lượng xấp xỉ với Sao Hải Vương (17 lần khối lượng Trái Đất).[81] Một loại hành tinh ngoài hệ Mặt Trời mới khác đó là “Siêu Trái Đất”, với khả năng là các hành tinh đất đá lớn hơn Trái Đất nhưng nhỏ hơn Sao Hải Vương và Sao Thiên Vương. Cho tới nay, 6 hành tinh có khả năng là hành tinh siêu Trái Đất đã được phát hiện: Gliese 876 d, gần bằng 6 lần khối lượng của Trái Đất,[82] OGLE-2005-BLG-390Lb và MOA-2007-BLG-192Lb, các hành tinh băng đá lạnh lẽo được khám phá nhờ hiệu ứng vi thấu kính hấp dẫn,[83][84] COROT-Exo-7b, một hành tinh với đường kính được ước lượng bằng khoảng 1,7 lần đường kính của Trái Đất, (khiến nó trở thành hành tinh siêu Trái Đất nhỏ nhất được phát hiện và đo đạc), nhưng nó lại có bán kính quỹ đạo chỉ là 0,02 AU, điều này có nghĩa là bề mặt của nó có thể bị tan chảy tại nhiệt độ 1000-1500 °C,[85] và hai hành tinh quay quanh một sao lùn đỏ gần Mặt Trời là Gliese 581. Gliese 581 d có khối lượng gần bằng 7,7 lần khối lượng Trái Đất,[86] trong khi Gliese 581 c có khối lượng bằng 5 lần Trái Đất và ban đầu được nghĩ là có khả năng là hành tinh đất đá đầu tiên được tìm thấy nằm trong vùng ở được của một ngôi sao.[87] Tuy nhiên, các nghiên cứu chi tiết hơn tiết lộ ra rằng nó quá gần ngôi sao mẹ để có thể ở được, và hành tinh xa hơn trong hệ này, Gliese 581 d, lại lạnh hơn nhiều so với Trái Đất, nếu có thể ở được trên nó thì bầu khí quyển của nó phải chứa lượng khí nhà kính cần thiết để tạo ra một môi trường đủ ấm.[88]

So sánh kích cỡ của HR 8799 c ( màu xám ) với Sao Mộc. Hầu hết những hành tinh ngoài hệ Mặt Trời đã được phát hiện đều lớn hơn Sao Mộc, mặc dầu vậy những nhà thiên văn mong đợi sẽ mày mò được nhiều hành tinh nhỏ hơn trong tương lai gần .Vẫn còn chưa rõ ràng một khi những hành tinh lớn được phát hiện ra liệu có giống với những hành tinh khí khổng lồ trong Hệ Mặt Trời hay không hay chúng lại là một loại trọn vẹn khác chưa được biết đến, giống như hành tinh amonia khổng lồ hoặc hành tinh cacbon. Đặc biệt, một vài hành tinh mới được phát hiện, gọi là những hành tinh nóng kiểu Sao Mộc, có quỹ đạo cực gần với ngôi sao 5 cánh mẹ, và quỹ đạo gần tròn. Do đó chúng nhận được rất nhiều bức xạ sao hơn những hành tinh khí khổng lồ trong Hệ Mặt Trời, và những nhà thiên văn đã đặt ra câu hỏi liệu chúng có giống với những kiểu hành tinh đã biết lúc bấy giờ hay không. Cũng sống sót một lớp những hành tinh nóng kiểu Sao Mộc, gọi là những hành tinh Chthonic ( hành tinh âm ti ), theo đó quỹ đạo của hành tinh quá gần ngôi sao 5 cánh nên bầu khí quyển của chúng bị thổi bay trọn vẹn bởi bức xạ của sao. Trong khi đã có nhiều hành tinh nóng kiểu Sao Mộc đã được phát hiện đang trong quy trình mất đi bầu khí quyển, cho đến năm 2008, chưa một hành tinh Chthonic được phát hiện. [ 89 ]

Để quan sát được chi tiết hơn các hành tinh ngoài Hệ Mặt Trời sẽ phải cần những thiết bị thế hệ mới, bao gồm các kính thiên văn không gian. Hiện tại hai tàu COROT và Kepler đang tìm kiếm các hành tinh ngoài hệ Mặt Trời nhờ vào hiệu ứng thay đổi độ sáng của các ngôi sao do hành tinh đi ngang qua. Một vài dự án đã được đề xuất để chế tạo một dãy các kính thiên văn không gian để tìm các hành tinh ngoài hệ Mặt Trời với khối lượng xấp xỉ khối lượng Trái Đất. Chúng bao gồm các dự án của NASA, Tàu tìm kiếm các hành tinh đất đá (Terrestrial Planet Finder), và Nhiệm vụ giao thoa kế không gian (Space Interferometry Mission), và PEGASE của CNES.[90] Nhiệm vụ những thế giới mới (New Worlds Mission) là một thiết bị liên hợp với Kính thiên văn không gian James Webb. Phổ thu được đầu tiên từ các hành tinh ngoại hệ được thông báo vào tháng 2 năm 2007 (của (HD 209458 b và HD 189733 b).[91][92] Tần suất xuất hiện các hành tinh đất đá là một trong các tham biến của phương trình Drake ước lượng số lượng nền văn minh ngoài Trái Đất tồn tại trong thiên hà của chúng ta.[93]
xxxxnhỏ|321x321px|So sánh kích thước hành tinh HD 100546 b (Hành tinh lớn nhất) và Mặt Trời và Sao Mộc (Trái) và Sao Thiên Lang (Phải)]]

Các thiên thể có khối lượng hành tinh[sửa|sửa mã nguồn]

Vật thể có khối lượng hành tinh, PMO, hay planemo là một thiên thể với khối lượng nằm trong khoảng khối lượng định nghĩa cho hành tinh – ví dụ như với khối lượng lớn hơn các vật thể nhỏ, và nhỏ hơn khối lượng của một sao lùn nâu có phản ứng hạt nhân ở lõi hoặc nhỏ hơn khối lượng một ngôi sao. Theo định nghĩa mọi hành tinh là các thiên thể có khối lượng hành tinh nhưng mục đích của thuật ngữ là để miêu tả các thiên thể không thỏa mãn những đặc điểm của một hành tinh, chẳng hạn như các hành tinh trôi tự do không quay quanh một ngôi sao, hoặc các thiên thể được hình thành thông qua quá trình suy sụp đám mây hơn là sự bồi tụ mà đôi khi được gọi là các sao cận lùn nâu.

Hành tinh lùn[sửa|sửa mã nguồn]

Trước khi có quyết định hành động vào tháng 8 năm 2006, một vài thiên thể đã được những nhà thiên văn học yêu cầu – trong tiến trình tranh luận lần đầu của IAU – như là hành tinh. Tuy vậy vào năm 2006 một vài thiên thể đã được phân loại lại thành những hành tinh lùn, là những thiên thể khác với những hành tinh. Hiện tại IAU công nhận có 5 hành tinh lùn trong Hệ Mặt Trời : Ceres, Sao Diêm Vương ( Pluto ), Haumea, Makemake và Eris. Một vài thiên thể khác nằm trong vành đai tiểu hành tinh và vành đai Kuiper đang được xem xét phân loại, và hoàn toàn có thể sẽ có thêm 50 thiên thể nữa được phân loại. Có khoảng chừng 200 thiên thể đã được tò mò và quan sát vừa đủ trong vành đai Kuiper. Các hành tinh lùn có chung rất nhiều đặc thù với hành tinh, mặc dầu vậy chúng vẫn còn những điểm độc lạ – theo đó chúng không trở thành nổi trội trong quỹ đạo của chúng. Theo định nghĩa, mọi hành tinh lùn là thành viên của những quần thể lớn hơn. Ceres là thiên thể lớn nhất trong vành đai tiểu hành tinh, trong khi Sao Diêm Vương, Haumea, và Makemake là những thành viên của vành đai Kuiper và Eris là thành viên của đĩa phân tán. Các nhà khoa học như Mike Brown tin rằng sớm hay muộn sẽ có trên 40 thiên thể ngoài Sao Hải Vương được phân loại thành những hành tinh lùn theo như định nghĩa của IAU gần đây. [ 94 ]

Hành tinh trôi tự do, hay hành tinh long dong[sửa|sửa mã nguồn]

Một số mô phỏng máy tính về sự hình thành hệ hành tinh và ngôi sao 5 cánh gợi ra rằng một vài vật thể với khối lượng hành tinh hoàn toàn có thể bị văng vào khoảng trống liên sao. [ 95 ] Một số nhà khoa học tranh luận rằng những thiên thể long dong như vậy được tìm thấy trong khoảng trống sâu thẳm nên được phân loại thành ” hành tinh “, mặc dầu 1 số ít khác thì đề xuất chúng nên được xếp vào những sao có khối lượng thấp. [ 96 ] [ 97 ]

Các sao cận lùn nâu[sửa|sửa mã nguồn]

Các ngôi sao 5 cánh hình thành trải qua sự suy sụp mê hoặc của những đám khí, nhưng những thiên thể nhỏ hơn cũng hoàn toàn có thể hình thành nhờ sự suy sụp mê hoặc. Các thiên thể khối lượng hành tinh hình thành theo cách này nhiều lúc được gọi là những sao cận lùn nâu. Các sao cận lùn nâu hoàn toàn có thể trôi nổi tự do như Cha 110913 – 773444, hoặc quay xung quanh một thiên thể lớn như 2MASS J04414489 + 2301513 .Trong một thời hạn ngắn của năm 2006, những nhà thiên văn tin rằng họ đã tìm thấy một hệ đôi những thiên thể như vậy, đó là Oph 162225 – 240515, được những người phát hiện ra miêu tả là ” planemo “, hoặc ” vật thể với khối lượng hành tinh “. Tuy nhiên, những nghiên cứu và phân tích gần đây về những thiên thể đã xác lập được rằng khối lượng của chúng hoàn toàn có thể lớn hơn 13 lần Sao Mộc, khiến chúng trở thành cặp sao lùn nâu. [ 98 ] [ 99 ] [ 100 ]

Hành tinh vệ tinh và hành tinh vành đai[sửa|sửa mã nguồn]

Một vài vệ tinh lớn với kích thước tương đương hoặc lớn hơn Sao Thủy, ví dụ các vệ tinh Galileo của Sao Mộc và Titan. Alan Stern đã lập luận rằng vị trí không nên là vấn đề và chỉ xét đến những thuộc tính địa vật lý trong định nghĩa hành tinh, và ông đề xuất thuật ngữ hành tinh vệ tinh cho các thiên thể kích thước hành tinh nhưng lại quay quanh một hành tinh khác. Cũng giống như vậy, Stern cho rằng đối với các thiên thể kích thước hành tinh trong vành đai tiểu hành tinh hoặc vành đai Kuiper cũng lên là những hành tinh.[101]

Các thuộc tính[sửa|sửa mã nguồn]

Mặc dù mỗi hành tinh có những đặc trưng vật lý riêng không liên quan gì đến nhau, nhưng cũng có một lớp rộng sự tương đương giữa chúng. Một trong vài những đặc tính này, như những vành đai hoặc những vệ tinh tự nhiên, chỉ mới quan sát được ở những hành tinh trong Hệ Mặt Trời, trong khi một số ít khác cũng có so với những hành tinh ngoài hệ Mặt Trời .

Đặc trưng động lực[sửa|sửa mã nguồn]

Theo các định nghĩa hiện tại, mọi hành tinh phải quay quanh một ngôi sao; do vậy mọi “hành tinh lang thang” đều bị loại trừ. Trong Hệ Mặt Trời, mọi hành tinh quay trên quỹ đạo trong cùng hướng với chiều tự quay của Mặt Trời (ngược chiều kim đồng hồ khi nhìn từ cực bắc của Mặt Trời). Ít nhất có một hành tinh ngoài hệ Mặt Trời, WASP-17b, đã được tìm thấy là nó quay trên quỹ đạo ngược hướng với chiều tự quay của ngôi sao mẹ.[102] Chu kỳ một vòng quay của hành tinh trên quỹ đạo được gọi là chu kỳ thiên văn hay năm thiên văn của hành tinh đó.[103] Một năm của hành tinh phụ thuộc vào khoảng cách từ nó đến ngôi sao; hành tinh càng xa ngôi sao của nó, không những khoảng cách chuyển động của nó càng lớn hơn, mà còn vận tốc trên quỹ đạo của nó cũng chậm hơn, do nó bị ảnh hưởng của trường hấp dẫn của ngôi sao. Bởi vì không một quỹ đạo hành tinh nào là tròn tuyệt đối, nên khoảng cách đến ngôi sao cũng thay đổi liên tục trong “năm” của nó. Điểm gần ngôi sao nhất được gọi là cận điểm quỹ đạo (điểm cận nhật trong Hệ Mặt Trời), trong khi khoảng cách xa nhất gọi là viễn điểm quỹ đạo (điểm viễn nhật). Khi hành tinh tiến gần đến cận điểm quỹ đạo, vận tốc của nó tăng lên khi thế năng của nó biến đổi thành động năng, giống như một vật rơi tự do ở trên Trái Đất gia tốc khi nó rơi xuống; khi hành tinh đến gần viễn điểm quỹ đạo, vận tốc của nó giảm, giống như một vật trên Trái Đất được ném lên trên chuyển động chậm dần khi nó lên đến đỉnh của đường chuyển động.[104]

Quỹ đạo của mỗi hành tinh được miêu tả bởi một tập hợp những tham số quỹ đạo :

• Độ lệch tâm của một quỹ đạo miêu tả quỹ đạo của một hành tinh bị giãn dài ra bao nhiêu. Các hành tinh với độ lệch tâm nhỏ sẽ có quỹ đạo tròn hơn, trong khi hành tinh với độ lệch tâm lớn sẽ có quỹ đạo giống hình elip hơn. Các hành tinh trong Hệ Mặt Trời có độ lệch tâm rất nhỏ, nên chúng có quỹ đạo gần như tròn.[103] Các sao chổi và các vật thể trong vành đai Kuiper (cũng như một số hành tinh ngoài hệ Mặt Trời) có độ lệch tâm rất lớn, do đó chúng có quỹ đạo với hình elip rất dẹt.[105][106]

Minh họa bán trục lớn

Độ nghiêng trục quay[sửa|sửa mã nguồn]

Trục quay của Trái Đất nghiêng khoảng chừng 23 ° .Các hành tinh cũng có trục quay nghiêng với độ nghiêng khác nhau ; trục quay nghiêng một góc với mặt phẳng quy chiếu của mặt phẳng chứa xích đạo ngôi sao 5 cánh. Điều này làm cho lượng ánh sáng nhận được ở mỗi bán cầu đổi khác theo mùa trong năm ; khi bán cầu bắc nằm xa ngôi sao 5 cánh, thì bán cầu nam lại nằm gần sao và ngược lại. Từ đó mỗi hành tinh trải qua những mùa khác nhau ; và đổi khác thời tiết theo chu kỳ luân hồi quay trong một năm. Thời điểm một bán cầu nằm gần nhất hoặc xa nhất so với ngôi sao 5 cánh được gọi là điểm chí. Mỗi hành tinh có hai điểm chí trong một chu kỳ luân hồi quay trên quỹ đạo ; khi một bán cầu ở thời gian hạ chí, lúc đó ngày này có thời hạn dài nhất, bán cầu kia ở thời gian đông chí, và ngày này có thời hạn ngắn nhất. Sự biến hóa lượng ánh sáng và nhiệt nhận được ở mỗi bán cầu tạo ra sự biến hóa hàng năm so với những mùa so với mỗi bán cầu. Độ nghiêng trục quay của Sao Mộc khá nhỏ, vì vậy sự biến hóa giữa những mùa là rất ít. Mặt khác, Sao Thiên Vương lại có trục quay nghiêng rất lớn ( 97,77 ° ) làm cho một bán cầu luôn nhận được ánh sáng Mặt Trời trong 50% chu kỳ luân hồi quỹ đạo và tương ứng bán cầu kia thì lại nằm trong bóng tối. [ 109 ] Đối với những hành tinh ngoài hệ Mặt Trời, trục quay nghiêng là điều chưa được biết chắc như đinh, nhiều người nghĩ rằng hầu hết những hành tinh nóng kiểu Sao Mộc trọn vẹn không có trục quay nghiêng do tác dụng của sự quá gần với ngôi sao 5 cánh mẹ. [ 110 ]

Sự tự quay[sửa|sửa mã nguồn]

Mô phỏng Trái Đất quay quanh trục của nóHành tinh quay xung quanh một trục tưởng tượng đi qua tâm của nó. Chu kỳ tự quay của hành tinh gọi là ngày của nó. Hầu hết những hành tinh trong Hệ Mặt Trời tự quay theo cùng hướng với hướng hoạt động của nó trên quỹ đạo, hướng ngược chiều kim đồng hồ đeo tay khi nhìn từ cực bắc của Mặt Trời, trong khi Sao Kim [ 111 ] và Sao Thiên Vương [ 112 ] lại là ngoại lệ, chúng tự quay theo chiều kim đồng hồ đeo tay, mặc dầu độ nghiêng trục quay của Sao Thiên Vương rất lớn khiến cho sự phân biệt cực nào là cực ” bắc ” trở lên khó khăn vất vả và làm cho khó xác lập được nó quay theo chiều kim đồng hồ đeo tay hay ngược chiều kim đồng hồ đeo tay. [ 113 ] Dù theo quy ước nào, Sao Thiên Vương có sự quay nghịch hành tương đối với quỹ đạo của nó .Sự tự quay của hành tinh hoàn toàn có thể được dẫn ra bởi một vài yếu tố trong quy trình hình thành hành tinh. Mô men động lượng toàn phần hoàn toàn có thể suy ra từ mô men động lượng của từ vật thể bồi tụ góp phần vào hành tinh. Sự bồi tụ khí ở những hành tinh khí khổng lồ cũng góp phần vào mô men động lượng. Cuối cùng, trong suốt quá trình cuối của sự hình thành hành tinh, một quy trình ngẫu nhiên của đĩa bồi tụ tiền hành tinh hoàn toàn có thể ngẫu nhiên đổi khác trục quay của hành tinh. [ 114 ] Có sự đổi khác lớn trong độ dài ngày giữa những hành tinh, trong khi một vòng tự quay của Sao Kim mất gần 243 ngày Trái Đất, thì những hành tinh khí khổng lồ chỉ mất có vài giờ. [ 115 ] Chu kỳ tự quay của những hành tinh ngoài hệ Mặt Trời cũng không được rõ ràng ; tuy nhiên so với những hành tinh kiểu Sao Thủy thì việc quá gần ngôi sao 5 cánh mẹ của chúng khiến chúng bị khóa thủy triều so với ngôi sao 5 cánh ( quỹ đạo của chúng đồng nhất với sự tự quay của chúng ). Điều này có nghĩa là chúng luôn hướng một mặt về phía ngôi sao 5 cánh, và mặt này luôn luôn là ban ngày, ngược lại mặt kia luôn là đêm hôm. [ 116 ]

Sự sạch của quỹ đạo[sửa|sửa mã nguồn]

Đặc trưng quỹ đạo định rõ của một hành tinh đó là sự làm sạch miền lân cận của nó. Để một hành tinh có được miền lân cận sạch thì nó phải có khối lượng đủ lớn để hút hàng loạt hoặc đẩy văng mọi thiên thể nhỏ ( vi hành tinhh ) trong quỹ đạo của nó. Theo đó, quỹ đạo của hành tinh quanh ngôi sao 5 cánh được tách biệt rõ ràng, trái ngược với trên cùng quỹ đạo của một thiên thể có nhiều thiên thể với cùng size ( ví dụ như quỹ đạo của Trái Đất bị rất nhiều sao chổi cắt qua, hoặc quỹ đạo của Sao Hải Vương và Pluto cắt nhau ; nhưng so sánh về khối lượng thì Trái Đất và Sao Hải Vương lớn hơn rất nhiều so với chúng [ 117 ] ). Đặc trưng này đã trở thành một điều kiện kèm theo bắt buộc trong phần định nghĩa chính thức của IAU vào tháng 8 năm 2006. Sự số lượng giới hạn này đã loại trừ những thiên thể đã từng là hành tinh như Sao Diêm Vương, Eris và Ceres, và phân loại chúng thành hành tinh lùn. [ 2 ] Mặc cho tới nay số lượng giới hạn này chỉ vận dụng cho những hành tinh trong Hệ Mặt Trời, 1 số ít hệ hành tinh ngoài hệ Mặt Trời đã được tìm thấy với chứng cớ cho thấy sự làm sạch quỹ đạo diễn ra trong đĩa bồi tụ bao quanh ngôi sao 5 cánh. [ 118 ]

Các đặc tính vật lý[sửa|sửa mã nguồn]

Một đặc tính vật lý định rõ của hành tinh đó là khối lượng đủ lớn để cho chính lực mê hoặc của nó thắng được lực link điện từ giữa những phân tử, làm cho hành tinh đạt đến trạng thái cân đối thủy tĩnh. Hệ quả là mọi hành tinh đều có dạng cầu hoặc phỏng cầu. Nhỏ hơn số lượng giới hạn khối lượng này, vật thể hoàn toàn có thể có hình dạng bất kể, nhưng nếu lớn hơn số lượng giới hạn này, mặc dầu hành tinh có những thành phần hóa học nào đi chăng nữa, lực mê hoặc sẽ hút mọi thứ hướng về khối tâm khiến cho vật thể trở thành hình cầu. [ 119 ]

Khối lượng cũng là một thuộc tính cơ bản để các hành tinh có thể phân biệt được so với các ngôi sao. Giới hạn khối lượng trên cho các hành tinh là gần 13 lần khối lượng của Sao Mộc, vượt qua giới hạn này chúng có thể đủ điều kiện thích hợp cho phản ứng hợp hạch. Ngoài Mặt Trời, không một thiên thể nào có khối lượng lớn hơn giới hạn này tồn tại trong Hệ Mặt Trời; tuy nhiên một số hành tinh ngoài hệ Mặt Trời có khối lượng gần với giới hạn này. Từ điển hành tinh ngoài hệ Mặt Trời liệt kê một vài hành tinh có khối lượng rất gần giới hạn trên: HD 38529c, AB Pictorisb, HD 162020b, và HD 13189b. Một số thiên thể với khối lượng cao hơn giới hạn này cũng được liệt kê ra, và chúng thỏa mãn cho điều kiện xảy ra phản ứng hợp hạch, cho nên chúng được miêu tả phù hợp hơn khi phân loại thành sao lùn nâu.[79]

Hành tinh nhỏ nhất từng được biết, ngoại trừ những hành tinh lùn và những vệ tinh, đó là PSR B1257 + 12 a, một trong những hành tinh ngoài hệ Mặt Trời tiên phong được phát hiện, đã được tìm thấy năm 1992 trong quỹ đạo xung quanh một sao xung. Khối lượng của nó gần bằng 50% của Sao Thủy. [ 79 ]

Sự phân lớp cấu trúc bên trong[sửa|sửa mã nguồn]

Minh họa phần cấu trúc bên trong của Sao Mộc, với một nhân đá được bao trùm bởi một lớp dày hydro sắt kẽm kim loại .Mỗi hành tinh mở màn sự sống sót của chúng trong trạng thái lỏng trọn vẹn ; trong buổi đầu hình thành, những vật chất đậm đặc hơn, nặng hơn chìm xuống về phía tâm, còn những vật chất nhẹ hơn thì nằm lại trên mặt phẳng. Do vậy mỗi hành tinh có sự phân lớp bên trong gồm có một lõi hành tinh bao xung quanh bởi những lớp phủ lỏng hoặc rắn. Các hành tinh đất đá được bọc với lớp trên cùng cứng gọi là lớp vỏ, [ 120 ] nhưng trong những hành tinh khí khổng lồ lớp phủ chỉ đơn thuần hòa tan dần vào những lớp mây và khí ở bên trên. Các hành tinh đất đá chứa một lõi gồm có những nguyên tố từ tính như sắt và niken, và những lớp phủ silicat. Người ta tin rằng Sao Mộc và Sao Thổ có những lõi đá và sắt kẽm kim loại phủ bọc xung quanh bởi những lớp phủ hydro sắt kẽm kim loại. [ 121 ] Sao Thiên Vương và Sao Hải Vương, với size nhỏ hơn, chứa những lõi đá bảo phủ xung quanh bởi nước, amonia, mêtan và những chất dễ bay hơi ( băng ). [ 122 ] Hoạt động của chất lỏng bên trong những hành tinh làm diễn ra quy trình địa động lực tạo ra từ trường của hành tinh. [ 120 ]
Khí quyển của Trái ĐấtMọi hành tinh trong Hệ Mặt Trời đều có khí quyển do khối lượng lớn của chúng làm cho mê hoặc đủ mạnh để giữ những hạt khí gần mặt phẳng hành tinh. Các hành tinh khí khổng lồ với khối lượng lớn đủ để giữ một lượng lớn những khí nhẹ như hydro và heli trong bầu khí quyển của chúng, trong khi những hành tinh nhỏ hơn để mất hầu hết những khí này vào khoảng trống. [ 123 ] Thành phần của khí quyển Trái Đất rất khác so với những hành tinh do có rất nhiều quy trình của sự sống đã thải vào hành tinh những phân tử oxy tự do. [ 124 ] Có một hành tinh duy nhất trong Hệ Mặt Trời về thực ra không có bầu khí quyển, đó là Sao Thủy, mà hầu hết, nhưng không phải hàng loạt, khí quyển đã bị thổi bay vào khoảng trống bởi gió Mặt Trời. [ 125 ]Bầu khí quyển hành tinh bị ảnh hưởng tác động bởi sự biến hóa độ lớn nguồn năng lượng nhận được từ Mặt Trời hoặc từ bên trong hành tinh, dẫn đến sự hình thành những mạng lưới hệ thống thời tiết động lực như xoáy thuận nhiệt đới gió mùa ( trên Trái Đất ), bão bụi lớn – hành tinh ( trên Sao Hỏa ), và xoáy nghịch size Trái Đất trên Sao Mộc ( gọi là Vết Đỏ Lớn ), và những lỗ hổng trong bầu khí quyển ( trên Sao Hải Vương ). [ 109 ] Ít nhất một hành tinh ngoài hệ Mặt Trời, HD 189733 b, đã được cho là có những hệ thời tiết như vậy, giống như Vết Đỏ Lớn nhưng lớn hơn hai lần. [ 126 ]Những hành tinh nóng kiểu Mộc Tinh đã được chỉ ra là đang bị mất đi bầu khí quyển vào trong khoảng trống do bức xạ của ngôi sao 5 cánh mẹ, giống đuôi của những sao chổi. [ 127 ] [ 128 ] Những hành tinh này có những nhiệt độ khác nhau rất lớn giữa phía ban ngày và đêm hôm làm Open những cơn gió siêu thanh, [ 129 ] mặc dầu phía ngày và đêm của HD 189733 b hiện lên có nhiệt độ khá giống nhau, ám chỉ rằng bầu khí quyển của hành tinh được phân bổ lại một cách hiệu suất cao nguồn năng lượng từ ngôi sao 5 cánh xung quanh hành tinh. [ 126 ]
Một đặc trưng quan trọng của những hành tinh đó là mômen từ nội tại của chúng mà làm cho sinh ra từ quyển. Sự xuất hiện của từ trường cho thấy rằng hành tinh vẫn còn những hoạt động giải trí địa chất. Nói cách khác, những hành tinh từ tính có những dòng vật chất dẫn điện ở bên trong chúng, làm tạo ra từ trường cho hành tinh. Những trường này làm đổi khác rõ ràng tương tác của hành tinh với gió sao. Một hành tinh từ tính tạo ra xung quanh chúng một khoang trong gió sao gọi là từ quyển, khiến cho gió sao không hề xâm nhập vào hành tinh. Từ quyển hoàn toàn có thể lớn hơn rất nhiều so với hành tinh. Ngược lại, những hành tinh phi từ tính chỉ có từ quyển nhỏ sinh ra từ tương tác của ion quyển với gió sao, và không hề bảo vệ hành tinh một cách hiệu suất cao được. [ 130 ]Trong tám hành tinh trong Hệ Mặt Trời, chỉ có Sao Kim và Sao Hỏa là thiếu từ quyển. [ 130 ] Thêm vào đó, vệ tinh Ganymede của Sao Mộc cũng có từ quyển. Từ trường của hành tinh từ tính của Sao Thủy là yếu nhất, và không đủ năng lực để chống lại gió Mặt Trời. Từ trường của Ganymede lớn hơn gấp vài lần, và của Sao Mộc là mạnh nhất trong Hệ Mặt Trời ( rất mạnh đến nỗi nó ảnh hưởng tác động nghiêm trọng đến sức khỏe thể chất của những phi hành gia trong tương lai so với những trách nhiệm đưa người lên vệ tinh của Sao Mộc ). Từ trường của những hành tinh khí khổng lồ khác ( trong Hệ Mặt Trời ) có cường độ gần bằng của Trái Đất, nhưng mômen từ của chúng thường lớn hơn. Trục từ trường của Sao Thiên Vương và Sao Hải Vương bị nghiêng mạnh tương đối so với trục quay và lệch ra khỏi tâm của hành tinh. [ 130 ]Năm 2004 một đội những nhà thiên văn ở Hawaii đã quan sát một hành tinh ngoài hệ Mặt Trời quay xung quanh sao HD 179949, và hành tinh này hiện lên như thể một vết đen trên mặt phẳng của ngôi sao 5 cánh mẹ. Họ đã đưa ra giả thiết là từ quyển của hành tinh đang truyền nguồn năng lượng lên mặt phẳng của sao, làm nhiệt độ mặt phẳng ngôi sao 5 cánh đã từng cao là 14.000 độ tăng thêm 750 độ nữa. [ 131 ]

Các đặc tính thứ cấp[sửa|sửa mã nguồn]

Một vài hành tinh hoặc hành tinh lùn trong Hệ Mặt Trời ( như Sao Hải Vương và Sao Diêm Vương ) có chu kỳ luân hồi quỹ đạo cộng hưởng với những thiên thể khác hoặc với những vật thể nhỏ hơn ( điều này cũng hay xảy ra với những vệ tinh tự nhiên ). Ngoại trừ Sao Thủy và Sao Kim không có vệ tinh tự nhiên, những hành tinh khác trong Hệ Mặt Trời đều có vệ tinh tự nhiên. Trái Đất có một, Sao Hỏa có hai, và những hành tinh khí khổng lồ có rất nhiều vệ tinh trong những ” mạng lưới hệ thống giống hành tinh ” phức tạp. Nhiều vệ tinh của những hành tinh khí khổng lồ có những đặc tính tựa như với những hành tinh đất đá và những hành tinh lùn, và một số ít đã được nghiên cứu và điều tra với năng lực có sống sót sự sống trên đó ( đặc biệt quan trọng là Europa ). [ 132 ] [ 133 ] [ 134 ]Bốn hành tinh khí khổng lồ cũng có những vành đai hành tinh quay xung quanh với kích cỡ đổi khác và cấu trúc phức tạp. Các vành đai hầu hết là tổng hợp của bụi hoặc những hạt vật chất, nhưng hoàn toàn có thể chứa những vệ tinh rất nhỏ mà lực mê hoặc của chúng tạo nên hình dạng và duy trì cấu trúc của chúng. Mặc dù nguồn gốc của những vành đai hành tinh vẫn chưa được biết đúng mực, chúng được cho là hiệu quả của những vệ tinh tự nhiên rơi vào số lượng giới hạn Roche của hành tinh mẹ và bị xé toạc ra bởi lực thủy triều. [ 135 ] [ 136 ]Chưa có một đặc tính thứ cấp nào được quan sát xung quanh những hành tinh ngoài hệ Mặt Trời. Tuy nhiên thiên thể sao cận lùn nâu Cha 110913 – 773444, được miêu tả là hành tinh long dong, được cho là có một đĩa tiền hành tinh nhỏ quay xung quanh. [ 96 ]

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

Source: https://vh2.com.vn
Category: Trái Đất