I. Ý nghĩa của không gian

1. Nhiều loại không gian

Không có ý nghĩa thuần nhất

Nếu giả định có cái gì đó được gọi một cách thích đáng là không gian, tất cả chúng ta phải biết rõ bằng thuật ngữ ấy mình có ý nói gì. Nếu giả định đó đúng, thuật ngữ ấy phải có một ý nghĩa chung để mọi người chớp lấy thuận tiện .Rủi thay, không gian không có một ý nghĩa thuần nhất như thế. Cho tới nay, người ta hoàn toàn có thể phân biệt không gian thành tối thiểu ba loại :a. Không gian nhận thức ( perpetual space ) ;b. Không gian khái niệm ( conceptual space ) ;c. Không gian toán học ( mathematical space ) .

Không nên lẫn lộn

Và mỗi loại không gian cho thấy một ý nghĩa khác nhau rất lớn tới độ không khi nào hoàn toàn có thể nhất trí với một giả định để chỉ rõ cái gì đó đang hiện hữu và hoàn toàn có thể được gọi một cách thích đáng là không gian .Theo định luật về tư duy, nếu có năng lực phân biệt ba ý nghĩa khác nhau ấy, tất cả chúng ta sẽ thấy nó đưa tới hệ quả là :a. Hoặc chắc như đinh chỉ có một khái niệm đúng và đương nhiên hai khái niệm kia sai ;b. Hoặc phải gật đầu rằng không gian là một thuật ngữ có những ý nghĩa khác nhau và tất cả chúng ta không nên lẫn lộn cái này với cái kia .

2. Không gian nhận thức

Theo quan sát bình thường

Không gian nhận thức ( perpetual space ) là không gian của sự quan sát thông thường ( bằng giác quan ). Như thế, hoàn toàn có thể định nghĩa nó theo hai cách :1. Hoặc như một mạng lưới hệ thống gồm những quan hệ giữa những đối tượng người tiêu dùng ;2. Hoặc là phần trải rộng từ bản thân tất cả chúng ta ( chủ thể ) tới một đường biên giới nào đó, và hoàn toàn có thể gọi là khoảng cách .Cả hai ý nghĩa ấy hoàn toàn có thể giản lược thành một câu : thuật ngữ không gian có ý nói tới bất kể cái gì được hiểu như đối sánh tương quan giữa những đối tượng người dùng ( objects ) .

Hữu hạn và đồng nhất

Không gian nhận thức bị số lượng giới hạn, cho nên vì thế nó hữu hạn. Khi bạn ngồi trong lớp học, không gian nhận thức bị bảo phủ bởi những bức vách, nền nhà và trần nhà. Không khi nào không có số lượng giới hạn. Trên đồng xanh bát ngát, khung trời và mặt đất cùng nhau làm thành đường chân trời rất thẳng. Ngồi trong con tàu giữa đại dương, mặt biển và khung trời làm thành đường chân trời hình tròn trụ .Bằng đôi mắt trần, bạn không hề thấy quá bên kia đường biên giới đó. Nếu bạn ngày càng tăng khoanh vùng phạm vi nhìn bằng cách dùng ống nhòm, tầm mắt của bạn vẫn bị ngăn lại bởi một đường biên khác .Bên trong những số lượng giới hạn phủ bọc ấy, không gian có vẻ như như nhau theo ý nghĩa nếu dùng thước đo ở những vùng khác nhau của không gian ta sẽ có tác dụng giống nhau. Một mét ( thước ) không gian ở Thượng Hải nếu so với một mét không gian ở TP HCM, theo định luật những vật giống nhau thì bằng nhau, cả hai mét đo ở cả hai nơi đó đều bằng nhau .

Không thể di dời

Minh họa đó gợi cho ta ý nghĩ hoàn toàn có thể cắt rời một khúc không gian, mang nó tới một nơi nào đó để thuận tiện so đo chúng với nhau. Trong thực tiễn, rõ ràng ta không hề làm điều đó. Không thể nào lấy đi một phần của không gian như ta cắt một ngón tay ra khỏi bàn tay hay chặt một lóng mía. Không thể cắt một mét không gian Thượng Hải ở Nước Trung Hoa đem sang Nước Ta để so sánh với với một mét không gian TP HCM, hoặc ngược lại. Như thế, không gian không là một vật mà là một đối sánh tương quan .Không gian này hữu hạn, giống hệt và không hề di động ; so với tất cả chúng ta nó có vẻ như có ba chiều kích, thường gọi là không gian ba chiều. Nghĩa là tất cả chúng ta có ý nói rằng nếu bạn khởi đầu tại bất kỳ điểm nào trong không gian đó, bạn hoàn toàn có thể đi theo ba hướng, và chỉ có ba hướng ấy được trình diễn như đường trực giao vuông góc .

Chứa đựng đối tượng

Cuối cùng, tất cả chúng ta phân biệt không gian nhận thức với những đối tượng người dùng chứa trong không gian ấy .Khi tất cả chúng ta suy ngẫm về yếu tố này, có vẻ như rõ ràng rằng tất cả chúng ta hoàn toàn có thể tưởng tượng một không gian không có những đối tượng người tiêu dùng ( những đối vật, objects ) nhưng không hề tưởng tượng một đối tượng người dùng không có không gian .

2. Không gian khái niệm

Do ta quan niệm

Suy ngẫm vừa kể đưa tất cả chúng ta ra khỏi không gian nhận thức để đi vào không gian khái niệm ( conceptual space ), nghĩa là một không gian mà tất cả chúng ta cho nó là như vậy. Như bạn sẽ thấy, đây quả thật là một loại không gian khác. Ðể hiểu nó, tất cả chúng ta phải sửa đổi những đặc tính vừa dùng để xác lập không gian nhận thức .

Không bao bọc và vô tận

Không gian nhận thức luôn luôn bị bảo phủ hoặc hữu hạn, trái lại không gian khái niệm thì không bị bảo phủ và vô tận. Khi nghĩ tới đường chân trời của không gian, tất cả chúng ta hẳn vướng mắc có cái gì ở quá bên kia đường chân trời ấy không, và có vẻ như chỉ có một câu vấn đáp hoàn toàn có thể dễ hiểu, rằng ở đó đương nhiên có một không gian xa hơn .Nếu lúc ấy bạn nghĩ tới cái đó như một cái cũng đang bị bảo phủ, hẳn bạn thấy mình thêm lần nữa bị buộc phải nghĩ tới cái gì đó nữa, ở quá bên kia cái đó, vì có vẻ như đường biên giới nào cũng yên cầu phải có bên trong và bên ngoài .Thi sĩ và triết gia La Mã * Lucretius ( k. 94 – k. 55 tr. C.N. ) từng vướng mắc rằng nếu tất cả chúng ta mang một cung thủ tới đường biên giới của không gian rồi ra lệnh cho anh ta bắn một mũi tên ra bên ngoài. Câu vấn đáp thì tùy vào người vấn đáp. Người theo cảm quan chung sẽ nói là anh ta hoàn toàn có thể làm điều đó và rằng mũi tên sẽ xé gió đi vào một không gian nữa. Nếu điều đó đúng thì không gian không hề hữu hạn ; nó phải vô tận, theo ý nghĩa nó không thể nào có những số lượng giới hạn. Nhà vật lý triết lý về nguồn gốc của ngoài hành tinh ( cosmogony ) sẽ nói là bên kia đường biên giới của ngoài hành tinh, ta sẽ không nhận thức được vì ở đó không có không gian và thời gian. Và nếu điều này cũng đúng thì không gian hữu hạn .Hình như so với một cái vừa hữu hạn lại vừa vô tận, có nghĩa là tất cả chúng ta không còn ở trong vấn nạn nữa, do đó, cả không gian nhận thức lẫn không gian khái niệm đều không hiện hữu .

Có thể chia tới vô tận

Vì không gian bị giàn trải nên đương nhiên hoàn toàn có thể phân loại nó. Berkeley vạch ra rằng không gian nhận thức, dù hoàn toàn có thể phân loại, không thể nào phân loại tới vô tận. Sự nhận thức – vốn đa phần bằng giác quan – không thể nào gật đầu sáng tạo độc đáo về tính chia vô tận. Có những số lượng giới hạn của kích cỡ mà vượt quá nó, không có gì hoàn toàn có thể được nhận thức, cho nên vì thế nếu hoàn toàn có thể chia không gian ra tới vô tận thì không hề lập tính chia đó bằng nhận thức .Do đó, ta phải và chỉ trông cậy vào không gian khái niệm. Chừng nào còn hoàn toàn có thể nghĩ tới không gian, chừng đó vẫn không hề đặt ra những số lượng giới hạn cho tính chia ấy. Bất cứ phần nào của sự trải rộng đương nhiên là một sự trải rộng, và do đó nếu sự tiến hành hoàn toàn có thể chia thì tính khả thi của tính chia ấy là vô tận .

3. Vấn đề về vô tận

Nangiải của tính chia vô tận

Dù được đồng ý khái quát, khái niệm tính chia vô tận không phải không có những nan giải. Vì giả định rằng bất kỳ sự tiến hành nào cũng hoàn toàn có thể chia tới vô tận, tôi sẽ chọn một đoạn thẳng dài một mét. Giả dụ khi chia và sau khi làm xong tính chia vô tận, mỗi phần của nó phải có hoặc có sự giàn trải nào đó .Nếu giả định rằng không có giàn trải, tôi lâm vào tính thế nan giải vì số không ( dê-rô ) nhân với vô tận vẫn thành số không. Chúng ta không thể nào quay trở lại trạng thái trước khi làm tính chia đó – như kiểu hoàn nguyên ” undo ” một thao tác trên máy điện toán – mà đặt những thành phần ấy vào lại với nhau. Về mặt kim chỉ nan, hành vi chia đã làm cho đoạn thẳng ấy biến mất .Như thế, giả định đó có vẻ như không đúng, nên tôi giả định cách khác, rằng mỗi phần của đoạn thẳng ấy có một sự giàn trải nào đó – và đương nhiên là phần giàn trải ấy cực kỳ nhỏ, thí dụ 1 nano – 1 phần tỉ của mét. Thế nhưng bất kỳ sự giàn trải nào nhân với vô tận đều phải có tác dụng là sự giàn trải vô tận. Do đó, nếu tôi đặt những thành phần ấy vào lại với nhau, tôi không thể nào tái cấu trúc đoạn thẳng dài một mét đó đúng với hữu hạn nguyên thủy của nó .Tới đây, tất cả chúng ta đương đầu với một nan đề ( dilemma ), nghĩa là bị lâm vào tình thế nan giải, tới lui đều khó, vì hoàn toàn có thể hoặc mất đoạn thẳng ấy hoặc không khi nào hoàn toàn có thể hoàn nguyên ( undo ) việc chia. Vấn đề này giống với câu đố thời cổ đại rằng nếu tất cả chúng ta chia một đơn vị chức năng thành hai nửa bằng nhau, rồi thành một phần tư, rồi thành một phần tám rồi cứ thế liên tục chia đôi rất là hoàn toàn có thể được, tới sau cuối cộng những phần ấy vào với nhau, tất cả chúng ta sẽ thấy hiệu quả ít hơn một .

Giả định của Zeno

Triết gia thời cổ đại Hi Lạp * Zeno thành Elea ( k. 400 – k. 429 tr. C.N. ) đặt ra 1 số ít câu đố tầm cỡ dựa trên tính khả thi của tính chia bất tận. Chính sự cảm phục thiên tài tưởng tượng của ông mà kể từ thời ông, những nhà toán học cảm thấy bị thử thách phải xử lý những vấn nạn do ông đưa ra, và hầu hết những lời công bố đã giải được đều bị chứng tỏ là không hài hòa và hợp lý .Zeno mở màn với giả định – hoặc giả thuyết – rằng không gian hoàn toàn có thể chia tới vô tận, theo ý nghĩa khoảng cách giữa A và B gồm một số lượng vô tận những chấm. Ông cũng giả định rằng để vượt từ A tới B, ta nhất thiết phải đi ngang tổng thể những điểm đó. Giả dụ ấy có vẻ như hài hòa và hợp lý. Bất cứ vận động viên nhảy rào nào cũng phải nhảy qua hết tổng thể những rào chắn dựng trên đường chạy mới có năng lực về tới đích .

Achilles và con rùa

Ngang đây, bạn hãy tưởng tượng Achilles, vị anh hùng thần thoại cổ xưa của Hi Lạp nức tiếng chạy nhanh nhất thời đó. Trong khoảnh khắc bồng bột nào đó, Achilles thách một con rùa chạy đua với mình. Chúng ta nhấn mạnh vấn đề tới bồng bột vì Achilles rất tự tin vào lợi thế tốc lực của mình nên anh ta cho con rùa được khởi hành trước. Và ngang đây, Achilles cho thấy anh ta dốt toán ” không chịu nổi ” !Nếu Achilles cho con rùa chạy trước một quãng, anh ta không khi nào hoàn toàn có thể vượt qua nó, thậm chí còn bắt kịp nó. Vì bất kỳ sự giàn trải nào cũng hoàn toàn có thể chia tới vô tận, và Achilles phải vượt ngang qua tổng thể những chấm giữa A nơi anh ta đang ở, và B nơi con rùa đang đặt chân ; Achilles không thể nào thành công xuất sắc trong ít hơn một lần vô tận ấy .Chúng ta hoàn toàn có thể lập thành một Kết luận giống y như thế bằng cách vạch rõ rằng Achilles trước hết phải đặt chân tới điểm con rùa vừa bò qua trước khi hoàn toàn có thể vượt qua nó. Vì con rùa cũng đang hoạt động nên vào lúc Achilles đặt chân lên chỗ đó, con rùa đã không còn ở đó. Khoảng cách ấy hoàn toàn có thể liên tục chia đôi ra nhỏ hơn nhưng không khi nào biến mất. Do đó, Achilles không khi nào hoàn toàn có thể bắt kịp hoặc vượt qua con rùa !

Chớ lẫn lộn loại không gian

Rõ ràng không cách nào tránh khỏi Kết luận ấy chừng nào tất cả chúng ta còn ở lại trong không gian khái niệm, dù tất cả chúng ta thấy rõ là không thể nào có một Tóm lại như vậy trong không gian nhận thức .Nếu đánh cá cược về tác dụng của một cuộc chạy đua giữa người và rùa, kẻ đánh cá khôn ngoan trước hết phải hỏi cuộc đua ấy sẽ diễn ra trong không gian nào : không gian nhận thức hay không gian khái niệm .

Vấn đề khái niệm vô tận

Khái niệm về sự vô tận mà tất cả chúng ta vừa đề cập, hoàn toàn có thể dẫn tới những sợ hãi khác. Nếu bạn lấy một chuỗi số 1, 2, 3 và liên tục bằng cách cộng một đơn vị chức năng rời vào mỗi bước ( 1, 2, 3, 4, … ) bạn sẽ không khi nào hoàn toàn có thể đạt tới số lượng ở đầu cuối. Nếu tất cả chúng ta đạt tới n số, thì rõ ràng rằng tất cả chúng ta vẫn hoàn toàn có thể tưởng tượng ra n + 1. Ðối với chuỗi số ấy có vẻ như không hề có kết thúc giống như so với không gian, không có đường biên giới hoàn toàn có thể nhận thức .Ngay cả việc triển khai một chuỗi như thế là khả thi đi nữa, hẳn phải cần một quãng thời gian rất dài, có vẻ như như vô tận, để triển khai nó ; vậy tất cả chúng ta hoàn toàn có thể khiến cho việc làm thuận tiện hơn một chút ít bằng cách bỏ lỡ những số nguyên nhất định. Như thế tất cả chúng ta thay chuỗi 1, 2, 3, 4, … ấy bằng 1, 3, 5, 7, … và liên tục việc làm bằng cách cộng thêm 2 vào mỗi bước. Và rồi tất cả chúng ta thấy mình vẫn không thoát khỏi thực trạng hoảng sợ như cũ vì mặc dầu dừng lại ở bất kể bước nào đi nữa, tất cả chúng ta vẫn nghĩ mình hoàn toàn có thể cộng thêm 2 vào số lượng ” sau cuối ” .Dù triển khai theo cách nào đi nữa, tất cả chúng ta vẫn ở trong thực trạng vô vọng như nhau, và lại càng nãn lòng hơn nếu tất cả chúng ta so sánh hai chuỗi số ấy. Vì ở trong chuỗi thứ hai, tất cả chúng ta bỏ lỡ một số ít số nguyên nhất định, nên tất cả chúng ta kỳ vọng rằng tổng số của những số nguyên sẽ ít hơn tổng số những số lượng trong chuỗi số thứ nhất. Không thể nào như vậy, vì mỗi chuỗi đều vô tận, và do đó phải tiềm ẩn một số lượng vô tận những số nguyên. Và chắc như đinh rằng nó tương tự khi nói rằng trong dạng vô tận, một phần thì bằng với hàng loạt .Ta hoàn toàn có thể liên tục với nhiều thí dụ nữa về những câu đố tương quan tới khái niệm về sự vô tận. Nhưng như vậy tất cả chúng ta sẽ bị lạc đề vì lái thuyền vào khu vực toán học, phải viện dẫn những kẻ chăm sóc tới môn học đó và cuộc tranh luận trở nên ngày càng gay go. Tạm thời lúc này, tất cả chúng ta số lượng giới hạn sự chăm sóc của mình trong việc trình diễn rằng lý trí bị buộc phải thừa nhận bản tính vô tận của không gian và như vậy, nó bị đương đầu với những yếu tố có vẻ như không thể nào xử lý .

4. Các vấn nạn sâu xa hơn

Biết ba chiều nhờ lý trí

Có vẻ cả không gian khái niệm lẫn không gian nhận thức đều có ba chiều. Tuy thế, lý trí cho rằng nhận thức ( tri giác ) không có quyền lập thành một khẳng định chắc chắn như vậy, và rằng không gian ba chiều chỉ đáng tin với ý tưởng sáng tạo chỉ hoàn toàn có thể phát sinh từ lý trí .Nhận thức về những đối tượng người tiêu dùng thì tùy thuộc vào sự phản chiếu của ánh sáng lên võng mạc của mắt. Võng mạc của mắt là mặt phẳng hai chiều ; tự nó không hề truyền đi cảm xúc về chiều thứ ba. Cái thứ ba thật ra do thông giải cung ứng cho tất cả chúng ta .

Chỉ là vấn đề phối cảnh

Khi chúng ta xem bộ phim Tam quốc chí diễn nghĩatrên máy vô tuyến truyền hình, và ngắm Trương Phi đang phùng mang trợn mắt từ xa phi ngựa rượt theo Tào Tháo, thì ngó như thể người và ngựa đến từ một khoảng cách; nhưng chúng ta biết rằng mình đang nhìn hoạt động ấy diễn ra trên một màn hình có mặt phẳng và chúng ta đang bị lường gạt. Ðạo diễn và diễn viên rất rành thực tế đó, và họ khai thác lợi thế của nó để gợi ra khoảng cách trên màn hình phẳng.

Chúng ta biết đó là yếu tố phối cảnh, là yếu tố che để giảm độ sáng hoặc tạo ra những vật có những kích cỡ tương đối, hấp dẫn người xem vào những thông giải của chính mình thay vì ghi nhận chúng đúng với những gì tất cả chúng ta đang nhận thức bằng giác quan. Ở đây, nhà tâm lý học phải bắt tay vào việc và tìm thấy không những cách lý giải sự kiện ấy mà còn phải làm cho sáng tỏ hơn những nguyên tắc liên hệ, nhờ thế những diễn viên và những người khác hoàn toàn có thể khiến cho sự lừa dối ấy tăng thêm hiệu suất cao .

Không gian và đối tượng

Không gian nhận thức có vẻ như tùy thuộc vào quan điểm không gian như đối sánh tương quan giữa những đối tượng người tiêu dùng, cho nên vì thế không hề chớp lấy không gian ấy độc lập với những đối tượng người tiêu dùng. Không gian khái niệm không tùy thuộc vào những đối tượng người tiêu dùng, mà hoàn toàn có thể được xem xét một cách độc lập với chúng. Trong không gian nhận thức, không gian trống rỗng không thật sự có ý nghĩa, nhưng ngược lại trọn vẹn có năng lực ý niệm nó bằng lý trí .Tuy nhiên, ở đây có những nan giải tùy thuộc vào ý nghĩa của không gian. Nếu không gian được ý niệm đồng nghĩa tương quan với sự giàn trải, như trong triết lý của Descartes, lúc đó không gian trống rỗng quả thật bất khả thi. Quan điểm này thường được trình diễn bằng lời nói rằng vạn vật thiên nhiên ghét cay ghét đắng chân không ( a vacuum ) .

5. Không gian toán học

Ðối tượng của toán và vật lý

Lời nói ấy đủ gợi ý cho thấy có những dị biệt quan trọng giữa không gian nhận thức và không gian khái niệm. Giờ đây, hẳn tất cả chúng ta sẽ vướng mắc rằng không biết không gian toán học ( mathematical space ) cũng có dị biệt nào với hai không gian kia không, và nó có bị gọi là không gian thứ ba không ?Khi dùng cụm từ không gian toán học, tất cả chúng ta có ý nói tới không gian như một đối tượng người tiêu dùng chăm sóc của nhà toán học hoặc như một đối tượng người tiêu dùng khám phá của nhà vật lý .

Vấn đề hình học Euclid

Hàm ý ấy lập tức gợi cho thấy một số ít nan giải, vì ai cũng biết có xung khắc cực độ giữa những nhà toán học khi họ xem xét không gian bằng hình học Euclid và những người đồng ý những khái niệm hình học phi-Euclid ( non-Euclid geometry ) .Hình học Euclid thân mật với cảm quan chung ( commonsense ) hơn hình học phi-Euclid, và tất cả chúng ta sẽ lầm lẫn rất lớn nếu đưa quan điểm rằng cái được tất cả chúng ta gọi là không gian khái niệm thật ra chỉ là một dạng của mạng lưới hệ thống mang truyền thống Euclid. Hình học Euclid xác lập không gian là ba chiều, vô tận, như nhau và độc lập với những đối tượng người dùng .Với không gian nhận thức cũng nổi lên những nan giải ấy vì Euclid quả quyết rằng hai đường thẳng song song nếu lê dài tới vô tận sẽ không khi nào gặp nhau, và lời quả quyết ấy trái ngược với nhận thức .Nếu tất cả chúng ta đứng ở nhà ga xe lửa, nhìn dọc theo hai đường ray mà tất cả chúng ta nghĩ là đang song song, tất cả chúng ta sẽ thấy chúng gặïp nhau ở một chỗ xa xa nào đó. Cảnh tượng ấy có vẻ như không đồng nhất với am hiểu thường thì rằng xe lửa chỉ hoàn toàn có thể chạy trên hai đường ray song song. Và như vậy, tất cả chúng ta chịu thua hình học Euclid về yếu tố đó và chỉ còn cách mắng mỏ những giác quan sao cả gan lường gạt gia chủ của nó .Có hai điểm tất cả chúng ta muốn nhấn mạnh vấn đề về hình học Euclide. Ðó là tiền đề về dường thẳng song song và lời quả quyết rằng khoảng cách ngắn nhất giữa hai chấm là một đường thẳng. Có lẽ vì hình học Euclidliên quan tới không gian thật sự chứ không tương quan tới sự sáng sủa nào đó trong tâm lý, nên ta có năng lực kiểm tra hai quan điểm vừa kể .Ngày nay, nói chung, người ta chấp thuận đồng ý rằng tiền đề và lời phát biểu vừa kể chỉ đúng trong khuôn khổ những điều kiện kèm theo ắt có và đủ của hình học Euclid. Hình học phi-Euclid cho thấy rằng hoàn toàn có thể tiến hành những bộ môn hình học để phủ định tiền đề hai đường thẳng song song, và Einstein cũng cho thấy rằng những bộ môn hình học rất có ích cho kỹ năng và kiến thức về bản tính của không gian .

Mâu thuẫn chỉ vì quan điểm

Cũng thế, nói chung ngày này người ta chấp thuận đồng ý rằng tất cả chúng ta không hề xác lập khoảng cách ngắn nhất giữa hai chấm là một đường thẳng, vì rất hoàn toàn có thể xảy ra chuyện lời phát biểu ấy được giải đáp thỏa đáng nhất bằng một đường cong. Nhà vật lý thích nói tới những đường trắc địa, cái hoàn toàn có thể minh họa bằng những vĩ tuyến của quả đất. Khoảng cách ngắn nhất, thí dụ giữa Thành Phố New York và TP HCM, là một đừng cong vì mặt đất có hình quả cầu .Hình học mới cũng cho rằng yếu tố về sự giàn trải hữu hạn hoặc vô tận của không gian là một yếu tố trọn vẹn giả tạo vì nếu thiên hà cong thì cũng thích đáng khi cho rằng không gian vừa hữu hạn vừa vô tận. Vòng tròn không mở màn cũng không kết thúc, và nếu vô tận mang hàm ý ấy thì thiên hà vô tận ; nhưng thiên hà giàn trải hữu hạn và nếu hữu hạn mang hàm ý ấy thì ngoài hành tinh hữu hạn. Sự xích míc không có thật đó chỉ biểu lộ những quan điểm khác nhau, và thế thôi .

Vũ trụ hữu hạn mà không đường biên

Câu hỏi của Lucretius về cung thủ đứng trên đường biên của vũ trụ hoàn toàn vô nghĩa. Trong cuốn Philosophy for the Future(Triết học dành cho tương lai, 1949), nhà vật lý Ba Lan *Leopold Infeld (1898-1965) diễn tả rằng vũ trụ “thì hữu hạn dù nó không có đường biên. (Vấn nạn về cái gì ở quá bên kia phạm vi ba chiều kích là vô nghĩa; không có bên kia)”.

Infeld đã nói một câu mê hoặc là ” vẻ đẹp không có tính toán học hơn trong một thiên hà khép kín “, vì nó gợi cho thấy rằng không gian toán học không là một phản ánh của không gian nhận thức, cũng không chăm sóc việc đi tới một thỏa thuận hợp tác với nó, mà là ứng xử với không gian bằng những tiền giả định toán học đơn thuần nhất, cái sẽ cung ứng những điều kiện kèm theo thiết yếu của những lý giải vật lý. Theo triết lý của vụ nổ Big Bang, cho đến nay, thì một khi thiên hà trãi rộng ra hết cỡ của nó, thi nó sẽ co dần lại trở lại nhất vi điểm nguyên sơ, trước và ngay ” sát na ” xảy ra vụ nổ ngoài hành tinh ấy .

Ba không gian không xung khắc

Hình như tất cả chúng ta buộc lòng phải gật đầu Tóm lại rằng không có những dị biệt không hề hòa giải giữa không gian nhận thức, không gian khái niệm và không gian toán học. Giữa những lời công bố đối nghịch nhau về việc miêu tả không gian ấy, nếu muốn lập một quyết định hành động nào thì điều thiết yếu là phải quyết định hành động về ý nghĩa của tự thân không gian .Nếu hoàn toàn có thể đạt được sự đồng thuận về ý nghĩa của thuật ngữ ” không gian “, tất cả chúng ta hoàn toàn có thể đương đầu với cả ba khái niệm ấy bằng những tiêu chuẩn, và xử lý những dị biệt của chúng bằng cách chứng tỏ chúng khác nhau về ý nghĩa ở những chỗ nào. Rủi thay, giải pháp cho sự dị biệt ấy không quá thuận tiện như thoạt nhìn, vì trong lịch sử dân tộc tư tưởng, đã và đang có sự sự không tương đồng đáng kể về ý nghĩa riêng không liên quan gì đến nhau của không gian .

Không gian và đối tượng

Chúng ta hoàn toàn có thể chấp thuận đồng ý rằng không gian – dù nó hoàn toàn có thể chứng tỏ là cái gì đi nữa – là hoàn toàn có thể phân biệt với những đối tượng người dùng. Ðồng thuận ấy không cho thấy một cách minh bạch hoặc nó có hàm ý không gian là cái gì đó độc lập với những đối tượng người dùng và được diễn đạt theo cách rõ ràng nhất như là cái chứa đựïng chúng, hoặc không gian chỉ là thuật ngữ dùng để chỉ đối sánh tương quan nhất định giữa những đối tượng người dùng .Nếu không gian là cái thứ nhất thì hoàn toàn có thể nhận thức nó tách biệt với những đối tượng người dùng ; ngược lại, nếu không gian là cái thứ hai thì không thể nào nhận thức nó .

6. Không gian có tính tuyệt đối

Không gian như là cái chứa đựng

Khi cho rằng không gian là cái chứa đựng các đối tượng thì lời phát biểu ấy có ý nói “các đối tượng trong không gian”. Dù hiểu chữ “trong” như thế nào đi nữa, nó vẫn hàm ý không gian khác với các đối tượng, tuy không gian chứa đựng chúng theo ý nghĩa vật thì phải hiện hữu trong không gian.

Chúng ta cũng hoàn toàn có thể nghĩ tới không gian trống rỗng – chân không – để hoàn toàn có thể xem không gian như tách biệt với những đối tượng người tiêu dùng. Tuy thế, tất cả chúng ta không thể nào tưởng tượng một đối tượng người tiêu dùng không ở trong không gian .

Ðộc lập và không di động

Nếu chấp thuận đồng ý rằng không gian quả thật là cái tiềm ẩn và nếu chấp thuận đồng ý rằng nó không hề có bất kể đường biên giới nào, tất cả chúng ta sẽ đi tới khái niệm không gian của Newton vốn được xem là cơ sở của khoa học. Không gian có tính tuyệt đối. Newton nói rằng không gian tuyệt đối ” trong chính bản tính của nó, không tương quan tới bất kỳ cái gì bên ngoài ; nó luôn luôn ở trong điều kiện kèm theo tựa như và không hề di động ” .Ðó là một khái niệm rất phức tạp, chính bản thân Newton cũng thừa nhận rõ ràng rằng nó khác với những khái niệm ” thông tục ” về không gian. Mô tả của Newton có nghĩa rằng không gian hoàn toàn có thể phân biệt với những đối tượng người dùng, được xem xét trong chính nó và có năng lực hiện hữu độc lập ; nhưng nếu tất cả chúng ta có đi tới đâu đi nữa trong không gian vô tận ấy, tất cả chúng ta có vẻ như cũng sẽ thấy không gian có những đặc thù trước sau như một .

Không gian là Thượng đế?

Vào thời của Newton, triết lý ấy không trọn vẹn mới. Sau khi Galileo trình diễn tầm quan trọng của không gian so với những thẩm tra vật lý, người đương thời đã có những suy tưởng đáng kể về bản tính của không gian. Thậm chí 1 số ít nhà tư tưởng còn xem không gian là Thượng đế hoặc giống như Thượng đế theo sự giàn trải vô tận của nó .Newton bị ấn tượng mạnh bởi khái niệm ấy vì nó phân phối cho hình học Euclid một sự ứng dụng vô tận và góp thêm phần chứng tỏ tại sao trọng tải hoàn toàn có thể được tiêu biểu vượt trội như là sức mạnh của thiên hà .

Quan điểm của Kant

Trong khoa học, có vẻ như quan điểm của Newton được gật đầu một cách tổng quát nhưng không làm những triết gia trọn vẹn yên tâm. Cách riêng, Kant công kích nó, xem nó là một quan điểm bất khả thi. Ý kiến ấy đi liền với giả định của Kant rằng không hề sở đắc tri thức về quốc tế ngoại tại, do đó không hề chứng tỏ những lời phát biểu về bản tính của không gian .Kant cho rằng những gợi ý về tính vô tận của không gian làm phát sinh những nan giải không hề xử lý, và rằng giả định về không gian tuyệt đối không thật sự hoàn toàn có thể lý giải điều Newton dự trù lý giải. Nếu quả thật không gian độc lập với những đối tượng người dùng, như Newton ý niệm, thì không thấy có nguyên do gì khiến cho những phán đoán về không gian – nghĩa là toán học – lại có năng lực vận dụng vào những biến cố vật lý .

7. Không gian có tính tương đối

Nếu không gian không tuyệt đối mà tương đối thì sự tương đối ấy hoàn toàn có thể vừa khách quan vừa chủ quan .

Tương đối mà khách quan

Khách quan khi tất cả chúng ta giả định rằng nó thuộc về quốc tế thật và nó thật sự biểu lộ mối quan hệ hiện hữu giữa những đối tượng người tiêu dùng. Nếu không gian tương đối, nó không độc lập với những đối tượng người tiêu dùng. Không gian ấy cũng không thể hiện hữu mà không có những đối tượng người dùng dù ta hoàn toàn có thể xem nó là sự trừu tượng hóa những đối tượng người dùng .Hình như yếu tố nan giải là nếu không gian quả thật khách quan thì tri thức của tất cả chúng ta về nó phải đến qua nhận thức. Tất nhiên mọi hiểu biết của tất cả chúng ta về những đối tượng người dùng ( vật, khách thể, objects ) đều tùy thuộc vào giác quan. Tuy vậy ta chỉ hoàn toàn có thể nhận thức những đối tượng người tiêu dùng qua phẩm tính của chúng, và thật chẳng thuận tiện cho thấy không gian chiếm hữu những phẩm tính nào .Thế nhưng những triết gia như Berkeley, Russell lại chứng minh và khẳng định rằng tất cả chúng ta, trong thực tiễn, nhận thức đối sánh tương quan giữa những đối tượng người dùng. Ngay lúc này tôi không chỉ nhận thức cái bàn học bạn đang ngồi, cái bàn thầy giáo của tôi và cái bảng đen, mà tôi còn nhận thức cái này là ” cái ở giữa ” hai cái kia .

Tương đối mà chủ quan

Có thêm một lập trường nữa ; ta hoàn toàn có thể xem nó như một quan điểm cho rằng không gian tương đối mà chủ quan, và ta hoàn toàn có thể đồng điệu quan điểm ấy với triết học của Kant .Ở đây, thật chẳng thích đáng chút nào khi xác lập không gian có tính tương đối, vì theo Kant, không gian quả thật độc lập với những đối tượng người tiêu dùng theo ý nghĩa có một trật tự của cảm quan như một điều kiện kèm theo do lý trí đặt ra mà nếu không có nó thì không có kinh nghiệm tay nghề. Khi chăm sóc tới đặc thù chủ quan của không gian, tất cả chúng ta đã không chăm sóc nhiều tới yếu tố đó. Và đó là cơ sở chính cho những lập luận được Kant dùng để phản bác Newton .Chúng ta đã thấy Kant nhấn mạnh vấn đề hoạt động giải trí của tâm lý trong tri thức khi ông quả quyết rằng mặc dầu tri thức mở màn với kinh nghiệm tay nghề, nó không bị giam giữ trong kinh nghiệm tay nghề. Các đối tượng người tiêu dùng là những đối tượng người tiêu dùng có trật tự, và trật tự là một điều kiện kèm theo do lý trí áp đặt lên kinh nghiệm tay nghề. Chúng ta không thể nào thưởng thức những đối tượng người dùng nếu chúng không ở trong không gian, thế nên không gian phải được xem là điều kiện kèm theo do chủ thể đặt ra và nó trọn vẹn mang tính chủ quan .

Hai thế giới của Kant

Dựa trên cơ sở nghiên cứu và phân tích của mình về tri thức, Kant cho rằng những cái tất cả chúng ta biết tới đều trọn vẹn nằm bên trong cảnh giới của những hiện tượng kỳ lạ ( the realm of phenomena ), nghĩa là tất cả chúng ta không hề đưa ra bất kỳ lời phát biểu nào về quốc tế thật ( the real world ) mà Kant gọi là cảnh giới của bản thể hay thực chất ( the realm of noumena ) ; tất cả chúng ta chỉ hoàn toàn có thể nói về quốc tế theo những gì nó Open cho tất cả chúng ta .Theo Kant, tất cả chúng ta không thể nào và không khi nào biết những đối tượng người tiêu dùng có được sắp xếp hay không trong không gian hoặc trong quốc tế ngoại tại ( the external world ). Thậm chí cũng ít có thời cơ chỉ ra cho tất cả chúng ta thấy cái gì hoàn toàn có thể được ý niệm trong một quốc tế như vậy .Như thế, không gian là một nguyên tắc lập trật tự và chủ quan ( a subjective ordering principle ), trống rỗng trong chính nó và nó chỉ có thật trong quốc tế thưởng thức ( the world of experience ) .

8. Các hàm ý

Không có gì chắc chắn

Nếu việc trình diễn sơ lược những quan điểm trong mấy trang trên đạt được tác dụng của nó, tất cả chúng ta không hề không thấy rằng chẳng có gì trọn vẹn chắc như đinh về cái được ý niệm trong từ ngữ ” không gian “. Và tất cả chúng ta phải cởi mở để sẵn sàng chuẩn bị phỏng vấn sự giả định dễ dãi rằng có cái tiềm ẩn ba chiều kích hoặc một chuỗi những đối sánh tương quan trong thiên hà .Hàm ý của bất kỳ sự phê bình nào về những giả định ấy chắc như đinh sẽ dẫn tất cả chúng ta tới hành động nghiêm chỉnh xét lại những quan điểm về bản tính của thiên hà vật lý chính do không gian là một trong những khái niệm cơ bản, tương quan tới kinh nghiệm tay nghề của tất cả chúng ta .

Chưa có gì rõ ràng

Chúng ta hẳn thấy rằng việc phê bình những khái niệm ấy đang dẫn tới sự xét lại quan trọng ý nghĩa của không gian. Sự xét lại này là một thách đố cho những triết gia đang ra sức hình thành một bức ảnh thích đáng về bản tính của ngoài hành tinh .Không ai không tin sự kiện không gian, tuy thế vẫn chưa rõ ràng về nội hàm của thuật ngữ ấy. Cho tới khi điều ấy được quyết định hành động, không kim chỉ nan nào về bản tính của quốc tế vật lý hoàn toàn có thể kiến lập ở bên ngoài vấn nạn ấy .

II. Ý nghĩa của thời gian

Từ vấn nạn gây sôi sục và hoảng sợ là không gian, nay có lẽ rằng tất cả chúng ta nên thư giản đôi chút để nhìn sang thời gian. Dĩ nhiên, khi đưa mắt xem xét thời gian, tất cả chúng ta vẫn không tìm cách xua đuổi cảm xúc về sự bất định đang vây bủa tâm tư nguyện vọng mình kể từ khi luận bàn về không gian. Vì mang theo nỗi thôi thúc ấy tức là duy trì động lực và nguồn năng lượng để bước tiếp trên con đường dẫn vào triết học .

1. Ý nghĩa của thời gian

Có vẻ ai cũng hiểu

Thuật ngữ ” thời gian ” bao hàm những ý niệm nào ? Ở đây, có vẻ như không thể nào có quan điểm sự không tương đồng. Người ta hoàn toàn có thể ngày càng tăng những chiều kích của không gian, từ hai đến ba đến bốn hoặc hơn nữa, nhưng không cách gì hoàn toàn có thể ngày càng tăng chiều kích của thời gian .Người ta hoàn toàn có thể tranh luận về tính chủ quan hoặc khách quan của không gian, nhưng thời gian đã hiện hữu trước khi tất cả chúng ta xuất hiện giữa đời, đang hiện hữu khi tất cả chúng ta nóng ruột chờ tiếng trống tan trường và sẽ hiện hữu khi tất cả chúng ta không còn trên cõi đời này, và rõ ràng nó độc lập với tất cả chúng ta. Vì thế, ai cũng hiểu chữ ” thời gian ” được dùng để nói tới cái gì .

Nghĩ vậy nhưng không phải vậy

Triết gia và giáo phụ thần học Kitô giáo, giám mục * Augustine ( 354 – 430 ) cũng từng nghĩ như vậy cho tới khi ông mở màn đặt câu hỏi về thời gian. Và trong cuộc tìm kiếm một định nghĩa cho nó, ông ngày càng chạm mặt với những nan giải chất chồng .

Trong cuốn Confessions (Tự thú, 400, tập xi), ông viết: “Thời gian là gì? Ai có thể sẵn sàng giải thích điều đó một cách gọn gàng? Thậm chí ai có thể tổng hợp trong tư duy của mình để nói về nó bằng chỉ một lời? Trong đàm luận, cái gì được chúng ta đề cập một cách quen thuộc nhất và am hiểu nhất nếu đó không phải là thời gian? Thế thì thời gian là gì? Tôi biết không ai hỏi tôi câu đó, nhưng nếu có người đặt ra cho tôi câu hỏi đó, tôi không biết giải thích nó theo cách nào”.

2. Quá khứ, hiện tại và tương lai

Như một đường thẳng

Có thể bộc lộ thời gian như một đường thẳng từ quá khứ ngang qua hiện tại và đi vào tương lai, với quá khứ được biểu lộ trong ký ức, hiện tại trong thưởng thức và tương lai trong dự kiến. Cũng hoàn toàn có thể giả định rằng dù thời gian là gì đi nữa, nó vẫn hiện hữu .Thời gian, như nghiên cứu và phân tích ở trên, bao hàm quá khứ, thế thì với ý nghĩa nào mà tất cả chúng ta nói rằng quá khứ đang hiện hữu ? Rõ ràng tất cả chúng ta nói đến những biến cố quá khứ trong ký ức, nhưng việc đề cập ấy luôn luôn xảy ra trong hiện tại. Hành động hồi tưởng quả là một hoạt động giải trí hiện tại và là một hành vi nhận thức đang diễn ra. Nếu hành vi hồi tưởng là một thưởng thức hiện thời thì làm thế nào tất cả chúng ta phân biệt nội dung của nhận thức với nội dung của ký ức ?

Nhận thức và hồi tưởng

Trong khoảnh khắc hiện tại, bông hồng trước mặt tôi đỏ thắm, hương thơm dìu dịu và mượt như nhung khi tôi chạm tay vào ; bông hồng trong hồi tưởng của tôi cũng giống như thế. Tự thân bông hồng không có phẩm tính nào giúp phân biệt bông hồng hiện tại với bông hồng hồi tưởng. Thậm chí tôi lại càng hoang mang lo lắng vì người bán hoa vừa gọi điện báo cho tôi biết tối nay cô ấy sẽ giao tận nhà một chục bông hồng, và tôi hoàn toàn có thể dự kiến mình sẽ có những thưởng thức tương tự như .Khi suy ngẫm về trường hợp ấy, tôi thấy mình không lẫn lộn bông hồng nhận thức, bông hồng hồi tưởng và bông hồng dự kiến trong chừng mực tự thân những bông hồng ấy tương quan tới. Tôi biết rằng bông hồng ký ức không còn ở trước mặt tôi, trên chiếc bàn kia, như chúng đã từng ở đó, và rằng bông hồng tương lai trọn vẹn không ở trước mặt tôi. Tuy thế, tôi lại được nhắc nhở thêm lần nữa rằng tôi chỉ hoàn toàn có thể vạch những tuyến phân biệt đó trong hiện tại .

Các đối tượng ở đâu

Thế thì các đối tượng của ký ức và của dự kiến ở đâu khi tôi, trong hiện tại, không quan tâm tới chúng? Ở đây có cơn cám dỗ muốn khẳng định một cách táo bạo rằng quá khứ tiếp tục hiện hữu. Trong trường hợp ấy, có thể phải sáng chế một loại máy thời gian nào đó để làm cho chúng ta có khả năng di chuyển ngược trở lại đúng thời điểm và vui vầy bạn bè với Phạm Thái (1777-1813) hoặc Hồ Xuân Hương (k. cuối tk 18), giống như một nhân vật trong cuốn Ba người lính nhảy dù lâm nạncủa Nguyễn Mạnh Côn (1920-1979) đi lạc vào quá khứ, làm tướng cho Ðại đế Quang Trung, hay một nhân vật trong cuốn tiểu thuyết The Time Machine(Cỗ máy thời gian, 1895) của nhà văn Anh *Hebert G. Wells (1866-1946), hay như các bộ phim vượt thời gian trở về quá khứ hay đi vào tương lai, một đề tài luôn luôn ăn khách của Hollywood.

Chúng ta biết mình không thể nào bác bỏ lời quả quyết ấy vì tất cả chúng ta không hề chứng tỏ rằng quá khứ thôi hiện hữu, có điều tất cả chúng ta vẫn cảm thấy rất khó tin việc những đã chết và đã được chôn cất như nữ sĩ Hồ Xuân Hương và vua Quang Trung nay vẫn đang sống suốt những quá trình hiện hữu của họ tại một chốn nào đó .

Có thể đoán tương lai

Nhiều người tuy chấp thuận đồng ý rằng quá khứ thôi hiện hữu nhưng họ lại cảm thấy không trọn vẹn chắc như đinh về tương lai. Có rất nhiều người làm nghề bói toán, lôi cuốn vô số người mua bằng lới hứa ” nhìn thấu tương lai ” và tiên đoán đúng những gì người mua của họ sắp thưởng thức. Ngang đây, tất cả chúng ta hoàn toàn có thể cho rằng nếu lời hứa bói toán ấy có hiệu quả, có nghĩa ngoài hành tinh phải là một mạng lưới hệ thống mang tính * máy móc chủ nghĩa ( mechanistic system ) trong đó dòng chảy của những biến cố đã được quyết định hành động trước .Nếu có kẻ thật sự hoàn toàn có thể nói cho biết điều gì sẽ xảy tới cho tất cả chúng ta trong tương lai, thì tất cả chúng ta tiếp đón thông tin ấy với cái giá sự tự do của mình. Nếu tương lai của bạn đã được quyết định hành động và hoàn toàn có thể thấy trước, nó không còn là đối tượng người tiêu dùng bạn đang tìm cách trấn áp và dữ thế chủ động .

Toàn bộ chứa trong hiện tại

Rõ ràng hoàn toàn có thể có những dự báo với độ đúng mực cao về hành động của tôi trong tương lai dựa trên những am hiểu những thực trạng tổng quát của tôi trong hiện tại với giả định rằng có năng lực tôi liên tục phản ứng trước thực trạng của mình theo phương pháp giống y hệt như tôi đang biết. Thế nhưng điều ấy trọn vẹn khác với việc nhìn thấu tương lai để hoàn toàn có thể thấy trước một cách thấu suốt bởi kẻ nào đó được ” trời phú cho cái nhìn thứ hai ” hoặc ” luyện xong con mắt thứ ba ” .Chúng ta chẳng cần phải bỏ nhiều công sức của con người cho yếu tố này vì người ta hầu hết đồng ý chấp thuận rằng không quá khứ cũng chẳng tương lai nào hiện hữu giống như hiện tại hiện hữu. Chúng ta không khi nào hoàn toàn có thể quay trở lại quá khứ cũng như không khi nào hoàn toàn có thể đi trước vào tương lai vì hàng loạt cuộc sống của tất cả chúng ta luôn luôn được tiềm ẩn trong hiện tại. Thế nhưng điều ấy lại làm cho tất cả chúng ta khi hài lòng khi bất mãn .

Biết thời gian nhờ biến đổi

Chúng ta nhận ra thời gian vì tất cả chúng ta phân biệt đổi khác, nhưng chưa từng có đổi khác nào hoàn toàn có thể xảy ra trong hiện tại. Nếu tất cả chúng ta chỉ sống trong hiện tại, hẳn thưởng thức của mình về biến hóa là một ảo giác. Bằng hành động phủ định sự hiện hữu của quá khứ và của tương lai, tất cả chúng ta thật sự buông bỏ thời gian so với cái được gọi một cách thích đáng hơn, đó là vĩnh cửu ( eternal ). Ðiều đó gợi cho thấy sự lượng định của tất cả chúng ta về thời gian hình như có cái gì đó không ổn .

Có thể trình bày quan điểm ấy một cách rõ ràng hơn bằng cách cho thấy rằng hiện tại, đúng như chúng ta mô tả nó, không thể có bất cứ sự kéo dài nào. Trong bài thơ Kỷ niệm, thi sĩø thơ Xuân Diệu (1916-1985) than thở: “Ôi! Ngắn ngủi là những giờ họp mật! Ôi! Vội vàng là những phút trao yêu!” Thế nhưng có những biến cố ta cứ muốn chúng kéo ra thật dài. Kéo dài có nghĩa là tồn tại trong một quãng thời gian, do đó nó liên quan tới việc hòa lẫn hiện tại vào quá khứ lẫn tương lai.

Cả ba hợp làm một

Khi nghe một nốt nhạc đơn độc được gảy lên từ chiếc tây ban cầm của bạn, tôi hoàn toàn có thể gọi đó là một thưởng thức hiện tại, nhưng nốt nhạc ấy lại tùy thuộc vào hàng trăm xê dịch được phân phối sau đó nhau khiến cho ký ức can dự vào dù tôi không nhận ra nó. Ðiều đó lại càng đầy sức thuyết phục hơn khi thay vì nghe một nốt nhạc đơn độc, tôi nghĩ tới một giai điệu, và trong hành vi nghĩ ấy có tương quan tới cả quá khứ lẫn tương lai .Cứ cho rằng vì bị số lượng giới hạn trong hiện tại, tất cả chúng ta chỉ nên nghe một giao động đơn lẻ, và cứ cho giả định ấy có giá trị ngang với lời nói rằng thưởng thức bị số lượng giới hạn trong hiện tại, thì như vậy, tất cả chúng ta thật ra không hề có chút thưởng thức nào. Vì trong tất cả chúng ta sẽ có vài người phủ định cái thực tiễn thưởng thức ấy nên có vẻ như thêm lần nữa lại có cái gì đó không ổn. Tuy rất khó thấy nó không ổn ở chỗ nào vì rõ ràng tất cả chúng ta thưởng thức trong hiện tại .Sự phân loại thời gian thành quá khứ, hiện tại và tương lai có tương quan tới lời quả quyết rằng quá khứ và tương lai không hiện hữu, và rằng hiện tại không hề có bất kể sự lê dài nào, nên ta phải ý niệm sự phân loại ấy như cạnh sắc lẽm của lưỡi dao cạo hoặc như một số lượng giới hạn không hề nhận thức của một tuyến đang di động .

3. Chiều của thời gian

Chỉ một chiều kích

Sự không ổn ấy hoàn toàn có thể do bởi việc xem xét thời gian như thể nó là một đường thẳng, thường gọi là tuyến tính, hoặc như Bergson diễn đạt là hành vi không gian hóa thời gian. Chúng ta hoàn toàn có thể tránh khỏi nan giải ấy bằng cách nghĩ thời gian như một trôi đi từ cái trước tới cái sau, trong đó tất cả chúng ta không chăm sóc tới sự phân loại thời gian, nhưng tới chiều ( direction ) của nó .Khi ứng xử với không gian, người ta có năng lực đi vào những chiều khác nhau mà không hề sợ hãi, nhưng với thời gian thì việc ấy có vẻ như bất khả thi. Không gian có ba chiều kích ( dimensions ) nhưng thời gian chỉ có một khunh hướng ( direction ) .Trong điện ảnh, thời gian quả thật hoàn toàn có thể đảo ngược, đạo diễn hoàn toàn có thể miêu tả chàng trai Tarzan thứ nhất trồi lên từ chân thác nước sủi bọt, kế đó diễn đạt hình vòng cầu parabol thích mắt trong khi người anh ta đang rơi xuống, sau cuối là hình ảnh hòn đá nhô ra cao vời vợi trên đỉnh thác khi anh ta sắp sửa phóng mình ; nhưng tất cả chúng ta nhận ra đó chỉ là một lối trình diễn đảo ngược ( flash-back ) vì trong cuộc sống thật, người ta không hề làm bản sao một hành vi .Chúng ta không hề trông mong được tận mắt chứng kiến cảnh một người khởi đầu cuộc sống với thực trạng lão suy da mồi tóc bạc rồi từ từ đảo ngược tiến trình tăng trưởng, ngày càng trẻ ra khí huyết phương cương và ở đầu cuối thì chập chửng tập đi té lên ngã xuống .Tuy thế, nếu giả dụ thời gian có tính đảo ngược như mấy thước phim vừa kể thì sao ? Câu hỏi ấy không thuận tiện vấn đáp một cách chắc như đinh. Theo kinh nghiệm tay nghề bản thân và của mọi người khác, tất cả chúng ta biết rõ ràng rằng thời gian chỉ có một chiều trôi xuôi .Ít nhất một lần trong đời tất cả chúng ta gật gù : ” Thời gian như bóng câu qua hành lang cửa số ! ” Sở dĩ tất cả chúng ta đắc ý với câu ví von đó vì tất cả chúng ta tin chắc như đinh rằng con ngựa ấy đã chạy qua sẽ không khi nào chạy lại. Hoặc tất cả chúng ta hoàn toàn có thể luyến nhớ không ít khi chớp mắt và chép miệng : ” Thời gian như nước chảy qua cầu ! ” Tuy thế, trong trong thực tiễn, làm thế nào tất cả chúng ta hoàn toàn có thể giả định rằng kinh nghiệm tay nghề của mình nhất thiết phải đúng cho toàn thể ngoài hành tinh .

Có thể đảo ngược thời gian

Tất nhiên việc thời gian đảo ngược, như một số ít người tưởng tượng, là điều hoàn toàn có thể có. Chúng ta biết rằng sở dĩ có thưởng thức thị giác là nhờ sự phản chiếu của ánh sáng, và tất cả chúng ta cũng biết rằng tất cả chúng ta du hành chậm hơn ánh sáng rất nhiều. Từø đó suy ra rằng mọi thưởng thức thị giác của tất cả chúng ta phải đi nối tiếp nhau trong một chuỗi đều đặn và tương ứng với tốc độ vẫn giống như nhau của tất cả chúng ta lúc bấy giờ .Thử tưởng tượng có nhà ý tưởng nào đó sáng tạo được chiếc đai du hành với tốc độ phản lực, để tất cả chúng ta khi quấn vào người có năng lực du hành vào không gian với ba tốc độ : chậm hơn, ngang với, và nhanh hơn tốc độ ánh sáng .

Chừng nào chúng ta còn du hành chậm hơn vận tốc của ánh sáng, chừng đó chúng ta còn thấy các quang cảnh trần gian này diễn ra theo một chuỗi đều đặn đã quá quen thuộc với con mắt mình. Nếu chúng ta du hành ngang với vận tốc của ánh sáng, chúng ta sẽ chỉ thấy một quang cảnh thôi; lúc đó, dường như cuộc sống chốn trần gian này bị chửng lại như hết thảy các nhân vật triều đình trong cuốn phim Nàng công chú ngủ trong rừng.

Nếu tất cả chúng ta du hành nhanh hơn tốc độ của ánh sáng, tất cả chúng ta sẽ bắt kịp những quang cảnh trước đây, thí dụ trận Hai Bà Trưng rượt Tô Ðịnh chạy thục mạng về Tàu. Lúc ấy, tất cả chúng ta thấy mọi sự đảo ngược thật sự, và thấy người lão suy ấy sẽ Open, đi qua tuổi trung niên tới tuổi dậy thì và rồi đứa bé chập chửng tập đi .

Thời gian xét theo vận tốc

Chúng ta hãy giả dụ có ba người sống suốt cuộc sống của họ theo ba tốc độ khác nhau nào đó, và do một thần bí nào đó, cả ba gặp nhau trên một hành tinh xa xôi nào đó và cùng nhau ôn lại chuyện đời. Rõ ràng người nào cũng thấy khó khăn vất vả khi nhìn nhận người kia một cách thông thường vì có lẽ rằng ai cũng cho rằng chỉ có kiểu nhìn nhận của mình về những gì được tả lại là đúng chuẩn .Thí dụ minh họa quái gở ấy sẽ có ích nếu nó gợi cho ta thấy rằng khái niệm của tất cả chúng ta về chiều của thời gian chỉ có tính tương đối so với tất cả chúng ta, và hoàn toàn có thể nó không thích hợp với bất kỳ cái nào khác đang thật sự hiện hữu. Câu chuyện Từ Thức hoặc Lưu Thần Nguyễn Triệu trở lại với người đời để thấy trong khi mình chỉ ” vui tươi ” ở đào nguyên một thời gian rất ngắn mà nơi trần gian đã trải qua hàng trăm năm dâu biển, như một cảm hứng cho tất cả chúng ta tưởng tượng tới một loại thời gian nào đó khác với thời gian lúc bấy giờ của tất cả chúng ta .

Ðừng tưởng đã biết thời gian

Dù tất cả chúng ta có xem xét thời gian ra làm sao đi nữa, vẫn có những câu hỏi khó hiểu hoặc khó xử lý. Giám mục Augustine đúng khi ông phát biểu về thực trạng bồn chồn của mình. Chúng ta cần cẩn trọng trước giả định rằng có thời gian và rằng tất cả chúng ta biết thời gian là gì .Có thể thời gian trọn vẹn không phải là cái đang được tất cả chúng ta giả định lúc bấy giờ ; và sự giả định sai lầm đáng tiếc của tất cả chúng ta, nếu có, sẽ làm tất cả chúng ta lạc lối trên đường nỗ lực khám phá bản tính của thiên hà. Có một câu truyện thuộc loại thần thoại cổ xưa lưu hành giữa những người tin rằng có người ngoài địa cầu. Chuyện kể trong một dịp gặp gỡ người địa cầu, có một người ngoài địa cầu nhắn nhủ rằng : ” Nếu người địa cầu muốn du hành tới những hành tinh xa hàng ngàn hàng triệu năm ánh sáng, họ phải đổi khác khái niệm về không gian và thời gian ! ” Dĩ nhiên cho tới nay, câu truyện này vẫn nằm trong cõi không hề kiểm chứng bằng khoa học hiệïn thời .Ở những đoạn dưới, ngoài những yếu tố đã được đề cập và những nan giải khác, thí dụ sự phân biệt giữa vĩnh cửu và thời gian, chẳng bao lâu tất cả chúng ta sẽ đi tới phân biệt – như trong trường hợp về không gian – rằng tất cả chúng ta hoàn toàn có thể thậm chí còn không chấp thuận đồng ý với nhau về ý nghĩa của thời gian .

4. Thời gian nhận thức

Do bởi trải nghiệm

Thời gian nhận thức (perpetual time), trước hết, có tính tức thời nhất và đáng tin nhất vì nó biến đổi theo với tình huống và các quan tâm của chúng ta. Hai tiếng đồng hồ mà bạn trải qua trong rạp chiếu bóng khi xem phim Titanicchắc chắn không dài như hai giờ bạn ngồi nghe một bài giảng buồn chán trong giảng đường, và một giờ ngồi bên cạnh cô bạn gái bên Hồ Tây không dài bằng một giờ đứng lòng vòng ngóng cô ấy tới điểm hẹn trước chợ Ðồng Xuân.

Nếu tất cả chúng ta không thống kê giám sát thời gian bằng một cách nào đó khác với thưởng thức của mình thì cuộc sống sẽ lẫn lộn lung tung và những tình nhân nhau không thể nào hò hẹn hoặc giữ đúng bất kỳ ước hẹn nào .

Có thể đo lường

Ðể tránh những khó khăn vất vả ấy, tất cả chúng ta đồng ý qui ước độc lạ rằng thời gian được thống kê giám sát bằng những cây kim xoay quanh trên mặt đồng hồ đeo tay trong chừng mực thao tác ấy diễn ra đồng nhất với hoạt động của quả đất đối xứng với mặt trời. Theo ý nghĩa đồng hồ đeo tay, thời gian là sự giám sát của hoạt động hoặc đổi khác .Nhưng quan hệ ấy rất số lượng giới hạn so với thái dương hệ tới độ, nếu không có bằng cớ thêm nữa tất cả chúng ta không hề xem là nó có ý nghĩa bên ngoài thái dương hệ này. Nó là một dàn dựng giả tạo, và tự thân nó không cung ứng bất kể biểu lộ nào cho bản tính thật sự của thời gian .

Một chiều và hữu hạn

Chúng ta không hề không chấp thuận đồng ý rằng thời gian nhận thức không phải là cái giám sát sự biến hóa có năng lực làm toại nguyện những người khác nhau hoặc giữa những khu vực khác nhau của ngoài hành tinh. Cũng phải chấp thuận đồng ý rằng thời gian nhận thức chỉ có một chiều, hoạt động từ cái trước tới cái sau, và không hề đảo ngược .Sau cùng, phải nói rằng thời gian nhận thức có tính hữu hạn, theo ý nghĩa nó mở màn trong cá thể mỗi người với sự thức dậy của ý thức và chấm hết của cái chết .

5. Thời gian khái niệm

Do bởi tư duy

Thời gian khái niệm ( conceptual time ) là thời gian như tất cả chúng ta hoàn toàn có thể tư duy nó. Thông thường, tất cả chúng ta nhìn nhận lý trí đáng tin hơn nhận thức ( tri giác ), nhưng thời gian khái niệm thì dồi dào những nan đề hơn thời gian nhận thức. Nếu so với giác quan, lý trí là khí cụ nhận thức thích đáng hơn, tất cả chúng ta phải Tóm lại rằng tri thức của tất cả chúng ta về thời gian rất hạn hẹp .Thời gian nhận thức hoàn toàn có thể xem như có một khởi đầu và một kết thúc với sự thưởng thức của cá thể mỗi người, còn thời gian khái niệm được giải phóng khỏi những số lượng giới hạn có tính con người và hoàn toàn có thể được nhìn nhận là có tính hữu hạn hoặc vô tận – với nguyên do hài hòa và hợp lý .

Có bắt đầu có kết thúc

Nếu giả định rằng thời gian có một khởi đầu, tất cả chúng ta buộc lòng phải vướng mắc thế thì cái gì liên tục cái khởi đầu của thời gian – và có vẻ như câu vấn đáp sẽ là thời gian phải được thông suốt bởi thời gian, và cứ thế cho tới vô tận. Nếu tất cả chúng ta vướng mắc về sự kết thúc của thời gian, tất cả chúng ta cũng sẽ có được câu Kết luận giống y như vậy. Thế nhưng Arthur Eddington lại quả quyết rằng định luật thứ hai của nhiệt động lực học ( thermodynamics ) là bằng cớ chứng tỏ rằng thời gian phải có một khởi đầu .Lý thuyết về sự tạo dựng thiên hà có liên hệ tới sự phân biệt giữa vĩnh cửu và thời gian. Thời gian khởi đầu với sự tạo dựng thiên hà và sẽ chấm hết với sự biến mất của ngoài hành tinh. Trước khi có thời gian thì chỉ có hằng cửu không bao giờ thay đổi. Sự phân biệt ấy được minh họa một cách rõ ràng nhất bằng sự độc lạ giữa Thượng đế và con người. Nhiều nhà thần học ( theology ) nói rằng Thượng đế không là đối tượng người dùng của thời gian và do đó, không là đối tượng người tiêu dùng của biến hóa .

Vụ nổ Big Bang

Theo triết lý Big Bang về vụ nổ có tính cách giả thuyết của ngoài hành tinh 13.7 tỉ năm trước mà một số ít nhà khoa học cho là đã tạo nên vũ tru, ï thời gian có một khởi đầu và có một kết thúc. Từ vụ nổ Big Bang có mùa xuân của ngoài hành tinh, với thời gian đó, khởi đầu có thời gian và không gian vì thiên hà khởi đầu và lúc bấy giờ đang liên tục trương nở ( expension ). ” Bên ngoài ” thiên hà, không có gì cả vì ở đó không có không gian và thời gian .Khi hết tầm trương nở của nó, ngoài hành tinh sẽ khởi đầu co lại, và sau cuối trở lại lại nhất điểm tế vi cũ với sự kết thúc của thời gian và không gian. Lý thuyết này ngày càng được nhiều nhà khoa học ủng hộ. Năm 1965, hai nhà vật lý người Mỹ thao tác tại Bell Telephone Laboratories tại tiểu bang New Jersey, là Arno A. Penzias ( 1933 – ) và Robert W. Wilson ( 1936 – ) đã vô tình mày mò ra được những bức xạ của vụ nổ Big Bang mà thời nay vẫn còn tàn tích trong thiên hà. Người ta gọi đóù là những bức xạ hóa thạch. Cả hai được thưởng giải Nobel vật lý năm 1978 .

Chukỳ của vũ trụ

Ðạo học Nước Trung Hoa cũng đưa lập trường về chu kỳ luân hồi của vạn vật với hàm ý rằng thời gian có khởi đầu và có kết thúc. Các đạo gia còn nêu số lượng đơn cử là một chu kỳ luân hồi gồm có 129.600 năm. Kết thúc một chu kỳ luân hồi, vạn vật lại trở lại nguyên thủy. Mỗi chu kỳ luân hồi được chia ra thành nhiều tam nguyên : thượng nguyên, trung nguyên và hạ nguyên .Theo Phạm Công Tắc ( 1890 – 1959 ), Hộ Pháp của Ðại đạo Tam kỳ Phổ độ ( Cao Ðài ), trong bài thuyết pháp tại Tòa Thánh Tây Ninh ngày 18 tháng Tám năm Ðinh Hợi ( 1947 ) thì mỗi nguyên lê dài 12.000 năm và địa cầu đang trong thời hạ nguyên, sẵn sàng chuẩn bị vào nguyên tái tạo để mở màn một chu kỳ luân hồi mới .Người theo thuyết * Thời đại Mới ( New Age ) cũng tin rằng ngoài hành tinh phải mất 2 nghìn mới đi qua hết một cung được ký hiệu bằng một ngôi sao 5 cánh. Mỗi cung lập thành một ” thời đại “. Thời đại Song ngư ( Piscean age ) được tiêu biểu vượt trội bằng nước, khởi đầu với sự Open của Ðế quốc La Mã. Năm 1997 vừa mới qua, tất cả chúng ta đi vào thời đại mới của Bảo bình ( Aquarium age ), tiêu biểu vượt trội bằng không khí .

Mọi chi tiết đã an bài?

Một số nhà tư tưởng trước đây cũng nêu quan điểm về kim chỉ nan chu kỳ luân hồi trong đó phát sinh mọi biến cố, đi qua một quy trình tiến độ chín muồi và rồi biến mất, được tiếp theo bởi một sự trùng lập trọn vẹn của tiến trình bất tận .Trong dạng cực độ, điều đó có nghĩa rằng, tôi người biên soạn những dòng này hoặc bạn đang đọc những dòng này, trong sự hiện hữu trước đây, mỗi người tất cả chúng ta đã, vào một thời gian xa lắc xa lơ nào đó, làm đúng cái mình đang làm lúc này, trong một hoạt cảnh giống đúng chuẩn như thế này .Dĩ nhiên những triết lý ấy có những nan giải và chỉ được đề cập tới ở đây để cho thấy những tình cảnh hoảng sợ phát sinh trong thời gian khái niệm .

6. Thời gian toán học

Chỉ quan tâm tới biến đổi

Thời gian toán học ( mathematical time ) khắc hẳn thời gian nhận thức và thời gian khái niệm. Hai loại thời gian sau có đặc thù một chiều và tiến từ cái trước tới cái sau trong khi thời gian toán học không chăm sóc tới chiều của thời gian .

Khi một nhà vật lý nói tới “t” như một ký hiệu trong các phương trình của mình, y chỉ quan tâm tới chiều của biến đổi như một thành tố phải lưu tâm trong các tính toán của mình. Như Bergson gợi ý, khoa học xem xét thời gian như một “biến số độc lập” (independent variable) hoặc tương tự một đường thẳng (tuyến tính) có thể chia tới vô tận.

Dòng chảy của biến cố

Ta hoàn toàn có thể xem xét thời gian một cách giản dị và đơn giản như một chuỗi những điểm độc lập của những biến cố thưởng thức nhưng quan hệ với nhau theo kiểu nếu hàng loạt bức tranh hiện sinh được đặt trước mặt một Ðấng toàn tri nào đó, ngài hoàn toàn có thể tích hợp vào nhau những giá trị tương ứng của ” t ” .

Trong cuốn L’Evolution créatrice(Tiến hóa sáng tạo), Henry Bergson viết: “Hãy tưởng tượng… rằng quĩ đạo của cái T cơ động được cung cấp tức thời, và rằng toàn bộ lịch sử, quá khứ, hiện tại và tương lai của vũ trụ vật chất được lập tức trải rộng trong không gian. Những tương ứng toán học sẽ tồn tại giữa các khoảnh khắc của lịch sử thế giới được xòe ra, hãy cứ nói, như những nan quạt, và những phân chia T1, T2, T3… các đường ấy sẽ được gọi theo định nghĩa ‘dòng thời gian’”.

Bergson tin rằng thời gian quả thật không hề tách lìa với dòng chảy của những biến cố, và ông trái chiều với khái niệm toán học bằng quan điểm cho rằng ta hoàn toàn có thể chiết thời gian ra từ sự tiếp nối của những biến cố và ứng xử với nó như cái gì đó cố định và thắt chặt, hoàn toàn có thể giám sát .

Giới hạn vấn đề

Hình như không có giải pháp cho yếu tố này, và như vậy không có nghĩa bế tắc vì từ chỗ đó, với những nỗ lực tư duy, nó hoàn toàn có thể gợi ra nhiều giải pháp khác .Có lẽ tốt hơn tất cả chúng ta nên chuyển hướng sang một số ít khái niệm tổng quát về thời gian, được bảo lưu trong tư tưởng khoa học và triết học. Những phân biệt này sẽ được nhìn trong tương ứng với những phân biệt đã được tất cả chúng ta ghi nhận khi ứng xử với yếu tố không gian .

7. Thời gian có tính tuyệt đối

Toán học, chân chính và tuyệt đối

Ðối với Isaac Newton thời gian :a. có tính tuyệt đối ( absolute ) ;b. là cái tiềm ẩn những biến cố ;c. hoàn toàn có thể được xem xét độc lập với những biến cố ấy ;d. không thể nào bị những biến cố ấy tác động ảnh hưởng .

Trong cuốn Mathematical Principles of Natural Philosophy(Các nguyên lý toán học của triết học tự nhiên, 1687), ông viết rằng: “Thời gian có tính toán học, chân chính và tuyệt đối của chính nó, và từ bản tính của chính nó, nó trôi chảy đều đặn và bất biến không liên quan tới bất cứ cái gì bên ngoài”.

Theo khái niệm ấy, thời gian của Newton có hết thảy những khái niệm được gán cho thời gian khái niệm nhưng phân biệt tách bạch hơn với những biến cố xảy ra ” trong ” thời gian .

Tách biệt với nội dung

Tính chất độc lập này của những biến cố mang hàm ý rằng thời gian có ý nghĩa tách biệt với nội dung của nó, rằng hoàn toàn có thể nhận thức thời gian trống rỗng ; nó đồng thời còn có những gợi ý rằng thời gian không phải là cái giám sát sự biến hóa .Do bởi đặc thù đặc biệt quan trọng của nó, thời gian phải hiện hữu khắp nơi và luôn luôn là một ( nhất thể ) vì nó trôi chảy ” liên tục và không bao giờ thay đổi “. Bất cứ phần chia nào của thời gian cũng phải y hệt nhau, phần này phải bằng phần kia .Nó cũng liên hệ tới giả định rằng những số đo hoặc đơn vị chức năng đo lường và thống kê ( measurements ) thời gian của những nhà quan sát cũng phải giống hệt nhau dù chúng hoàn toàn có thể tọa lạc ở bất kỳ nơi nào trong ngoài hành tinh. Quan điểm chót này của Newton đã và đang thách đố thuyết tương đối thời tân tiến ( modern theory of relativity ). Và thời nay, người ta chấp thuận đồng ý tổng quát rằng thuyết thời gian tuyệt đối không có giá trị .

8. Thời gian có tính tương đối

Nếu thời gian có tính tương đối ( relative ), sự tương đối ấy không hề không có tính khách quan hoặc chủ quan .

Thời gian khách quan

Thời gian khách quan mang hàm ý sự sau đó của những biến cố hoặc những biến hóa, những cái là thành phần của biến cố nào đó và không hề nhận thức chúng tách biệt với những biến hóa ấy. Không có những biến cố đang đổi khác, hay vạn sự vô thường ấy ( changing events ) thì không hề có thời gian, do đó, khái niệm thời gian trống rỗng vô giá trị .Nhưng vì thời gian – trong khi tương quan tới những biến cố – là cái gì đó khác với những biến cố, tất cả chúng ta vẫn phải đương đầu với yếu tố làm thế nào nhận thức nó. Giống với không gian, thời gian không có phẩm tính để qua đó tất cả chúng ta hoàn toàn có thể nhận thức. Có lẽ như trong trường hợp nhận thức ” cái ở giữa ” của Russell, người ta hoàn toàn có thể lập luận rằng quả thật hoàn toàn có thể nhận thức thời gian dù tất cả chúng ta có phân biệt trong thực tiễn ấy hay không cho dẫu có vẻ như thời gian thật ra được suy diễn từ trong thực tiễn của đổi khác ( the fact of change ) .

Thời gian chủ quan

Ðối lập với kim chỉ nan vừa kể, ta có một lập trường hoàn toàn có thể gọi là sự tương đối có tính chủ quan ( subjective relativity ). Không nhất thiết phải vạch ra rằng chừng nào lập trường này còn tương quan tới triết học của Kant, chừng đó vẫn không trọn vẹn đúng khi cho rằng nó có tính tương đối, vì thời gian là điều kiện kèm theo thiết yếu của kinh nghiệm tay nghề và nó trọn vẹn dựa vào những đối tượng người dùng của kinh nghiệm tay nghề .Kant nhấn mạnh vấn đề rằng không thể nào có nhận thức về quốc tế thật vì những điều kiện kèm theo của kinh nghiệm tay nghề, và ông còn nhấn mạnh vấn đề rằng nhận thức hàm chứa hoạt động giải trí của tâm lý. Nếu thời gian thuộc về quốc tế ngoại tại, hẳn tất cả chúng ta không thể nào biết nó vì như một chuỗi tiếp nối đuôi nhau nhau và một sự đồng hiện hữu ( coexistence ) giữa những đối tượng người tiêu dùng, tự thân nó không hề được nhận thức .

Do đó, thời gian phải là điều kiện có trước (a priori)của kinh nghiệm, hoặc điều kiệntiên nghiệm (a priory condition of experience), một đòi hỏi do chủ thể đặt ra để biến sự hỗn độn (chaos) của kinh nghiệm giác quan thành thế giới có trật tự.

Quan trọng hơn không gian

Ðối với Kant, thời gian quan trọng hơn không gian vì trong khi có năng lực thưởng thức những đối tượng người dùng không ở trong không gian thì không có năng lực thưởng thức bất kể đối tượng người tiêu dùng nào không ở trong thời gian .Như thế thời gian thuộc về ý thức nội tại ( internal consciousness ) và là điều kiện kèm theo cơ bản của hàng loạt kinh nghiệm tay nghề. Ta không nhất thiết phải sợ hãi với những đối tượng người dùng hoặc không cần phải cố dựa vào chúng bằng cách này hoặc cách khác, vì vẫn có năng lực nghĩ tới thời gian tách biệt với những đối tượng người tiêu dùng dù không có năng lực nghĩ tới những đối tượng người tiêu dùng tách biệt với thời gian .

Cần nuôi dưỡng lòng hoài nghi

Ðối mặt với những quan điểm mang tính lựa chọn đó, người đọc hoàn toàn có thể xem hàng loạt yếu tố này là cực kỳ hoang mang lo lắng, và như vậy dứt khoát là tốt. Mỗi người, khi khảo sát những khái niệm cơ bản này, cần tiến hành cảm xúc thiếu tín nhiệm của mình so với những giả định chưa được khảo sát. Giải pháp cho những yếu tố ấy hoàn toàn có thể có vẻ như không rõ ràng hoặc thậm chí còn không khả thi, nhưng cần phải nói rõ rằng một giải pháp, nếu được đồng ý, phải gây được tác động ảnh hưởng lên những khẳng định chắc chắn tổng quát về bản tính của thiên hà .Nếu bảo lưu quan điểm chung chung về không gian và thời gian của lối tâm lý thông thường, tất cả chúng ta không thể nào vấn đáp những vấn nạn được gợi lên từ sự xem xét hài hòa và hợp lý. Và nếu tất cả chúng ta gật đầu những Tóm lại của lối xem xét hài hòa và hợp lý, tất cả chúng ta phải nhìn, với con mắt không tin, vào sự xác nhận của kinh nghiệm tay nghề, cái tự nó chỉ là cảm nhận, không mang tính quan tâm đến .Trong nan đề này, có năng lực xử lý yếu tố bằng phương cách triệt để là duy trì hai quốc tế khác nhau trong đó tìm thấy những không gian khác nhau và những thời gian khác nhau .

Cực lòng vì hai thế giới

Nói rằng trong quốc tế của ý thức, không gian và thời gian là những điều kiện kèm theo tiên nghiệm trong khi trong quốc tế thật, chúng hoặc là cái tiềm ẩn hoặc là đối sánh tương quan giữa những biến cố, tức là phân loại quốc tế theo một cung cách khiến rất khó lập thành những Tóm lại hài hòa và hợp lý .Thật xích míc với niềm tin triết học khi giả định rằng quốc tế này kép, như được làm thành hai bản ( duplication of worlds ), một là quốc tế bản thể ( noumenal world ), một là quốc tế hiện tượng kỳ lạ ( phenomenal world ), với con người cư trú trong cả hai cảnh giới đó. Và quả thật, nếu có cách nào tránh được giả định ấy thì càng tốt .

III. Không-thời-gian

1. Khái niệm cách mạng

Tình thế hoang mang

Chúng ta không hề yên tâm gật đầu lời quả quyết mang tính cảm quan chung rằng không gian và thời gian là hai đặc thù của quốc tế thật, vì trong ngữ cảnh ấy, tất cả chúng ta không biết chắc như đinh từ ngữ không gian và thời gian có hàm ý gì .Nỗi hoang mang lo lắng ấy lại càng ngày càng tăng khi đưa mắt ngó sang khoa học tân tiến và biết thêm rằng không gian và thời gian, hiểu theo nghĩa thường thì, thật sự chỉ là giả tưởng ; cả hai đều không có trong trong thực tiễn khi tất cả chúng ta xem xét chúng tách rời nhau .Chúng ta bị lầm lạc do bởi việc gật đầu những cái mà trong điều kiện kèm theo tốt nhất, chỉ là những tiến trình số lượng giới hạn của cái hàng loạt bị nối vào nhau như thể bằng những gạch nối ( a hyphenated whole ). Khoa học không còn đồng ý không gian và thời gian nhưng nó nói tới không-thời-gian ( space-time ), nơi dấu nối giữa hai từ ngữ ấy bộc lộ cho một khái niệm có tính cách mạng .2. Gợi ý để dễ hiểuÐối với người mới khởi đầu khám phá, khái niệm không-thời-gian rất khó hiểu ; cách tốt nhất tất cả chúng ta hoàn toàn có thể làm là đưa ra một hoặc hai gợi ý để góp thêm phần làm sáng tỏ nó .

Các biến cố không đơn lẻ

Khi tất cả chúng ta xem xét không gian và thời gian như hai cái tách rời nhau, thì bất kể biến cố nào cũng phải hiện hữu một cách đơn lẻ trong không gian hoặc thời gian. Thế nhưng rõ ràng không biến cố nào hoàn toàn có thể được xem xét như một biến cố đơn lẻ xảy ra trong không gian hoặc trong thời gian .Nếu tất cả chúng ta ngồi ở thềm tòa nhà Bưu điện Hồ Chí Minh, ngay phía dưới chiếc đồng hồ đeo tay và lắng nghe tiếng chuông điểm giờ của nó, tất cả chúng ta hoàn toàn có thể xác định từng tiếng chuông mà không cần chú ý tới thời gian. Ðiều này đúng với khung viện dẫn, hay khung tham chiếu ( frame of reference ) của tất cả chúng ta .Giả dụ lúc ấy trên một hành tinh xa xăm, thí dụ cách đây vài trăm năm ánh sáng, đôi tai bé nhỏ của một nàng Ngọc nữ nào đó nghe ra những tiếng chuông ấy. Nàng hoàn toàn có thể nghĩ tới chúng như thể chúng phát xuất trong những phần khác nhau của không gian, vì toàn cầu của tất cả chúng ta du hành chung quanh mặt trời với tốc độ khoảng chừng 30.4 cây số một giây. Ðiều này cũng đúng với khung tham chiếu của tất cả chúng ta .

Tùy thuộc người quan sát

Thế thì nếu chỉ một biến cố thôi mà còn tùy vào điểm đứng ( standpoint ) của người quan sát để mang tính không gian hoặc mang tính thời gian, thì quả thật liều lĩnh khi tất cả chúng ta dám khẳng định chắc chắn rằng nó phải thật sự có một trong hai tính ấy .Vật lý học chăm sóc tới hoạt động. Chuyển động thì liên hệ tới không gian lẫn thời gian vì nó hàm ý sự biến hóa vị trí với một quãng thời gian. Nếu tất cả chúng ta cho rằng vật chất được cấu trúc bởi những hạt không bao giờ thay đổi ( unchangeable particles ), như người theo thuyết Newton từng nghĩ, lúc đó chỉ hoàn toàn có thể xem xét vật chất từ một điểm đứng trong không gian ( standing of space ) .Nếu tất cả chúng ta thay những hạt không bao giờ thay đổi ấy của vật chất bằng nguồn năng lượng ( energy ), như khoa học tân tiến đang làm, lúc đó không hề xem xét vật tư cơ bản của ngoài hành tinh vật lý như là cái hoàn toàn có thể tọa lạc trong một vùng không gian riêng không liên quan gì đến nhau, và ta chỉ hoàn toàn có thể xem xét một biến cố với cả không gian lẫn thời gian .

Chuỗi biến hóa và khung tham chiếu

Sự vô hiệu những nguyên tử ( hạt nhân ) tối hậu ( ultimate atoms ) mang hàm ý cốt tủy rằng phải xem ngoài hành tinh như một chuỗi biến hóa không-thời-gian ( a space-time continuum ). Xét theo nguyên ngữ, chuỗi biến hóa liên tục có nghĩa là chuỗi những vật cùng một loại được đặt theo khoảng cách sao cho những vật kế cận nhau trông như thể giống nhau nhưng đi lần tới những vật ở hai đầu thì lại trọn vẹn khác nhau .

Ðể dễ hình dung chuỗi này, ta có thể mượn cách diễn tả “họ hàng gần rồi xa dần, giông giống rồi khác hẳn” hẳn Sơn Ðiền Nguyễn Viết Khánh có ý nói, khi ông chuyển ngữ “space-time continuum” ra tiếng Việt là “không-thời-gian quyến thuộc” (Những mùa xuân trở lại,t.65, Nxb Như Mai, Hoa Kỳ, 2007).

Còn nữa, thuyết tương đối vô hiệu giả định về tính tuyệt đối của không gian và thời gian trong đó những số đo hoặc đơn vị chức năng giám sát đều giống hệt nhau ở bất kể nơi nào trong ngoài hành tinh. Mọi số đo đều đổi khác theo khung tham chiếu, và đặc thù tương đối ấy chỉ hoàn toàn có thể có ý nghĩa với giả định không-thời-gian .3. Chuỗi biến hóa bốn-chiều

Kết hợp không gian và thời gian

Không nhất thiết phải đi theo những phát biểu khoa học vừa kể vì hoàn toàn có thể chứng tỏ rằng hầu hết những nỗ lực của tất cả chúng ta nhằm mục đích xác định những đối tượng người tiêu dùng đều tương quan tới một phối hợp không gian với thời gian giống y như thế .Nếu bạn mời tôi tới nhà bạn uống rượu và ngắm đôi vợ chồng chim sáo chiều nào cũng đưa nhau sang sông, bay tới đậu rĩa lông cho nhau trên cành dương liễu trước sân nhà bạn, bạn phải cho tôi biết bốn chiều kích để bảo vệ tôi hoàn toàn có thể nhìn thấy đôi chim ấy .Hai chiều kích như những tọa độ trên tấm map mà tôi sẽ theo đó để tới đúng địa chỉ nhà bạn ; chiều kích thứ ba sẽ mang mắt tôi từ hiên nhà bạn nhìn lên đúng cành liễu có đôi chim sáo ; và cũng thiết yếu cho tôi nếu bạn cung ứng thời gian đôi chim dìu cánh sang đậu, và mở màn âu yếm rĩa lông cho nhau .Thiếu bất kỳ chiều kích nào trong bốn chiều kích đó, tôi không được bảo vệ sẽ nhìn thấy cảnh tượng vợ chồng đôi chim sáo tríu mến nhau như đôi vợ chồng son mới cưới .

Phải giả định là có thật

Ðối với hầu hết những dự trù, tất cả chúng ta hoàn toàn có thể hành vi như thể không gian và thời gian tách rời nhau, nhưng so với khoa học thì điều đó bất khả thi. Vì thế tất cả chúng ta buộc lòng phải giả định đặc thù có thật của không-thời-gian, và khi tất cả chúng ta xem xét không gian và thời gian tách rời nhau, tất cả chúng ta phải ứng xử với chúng như một ý niệm trừu tượng rút tỉa từ chuỗi biến hóa không-thời-gian .Khái niệm không-thời-gian rất khó vì không hề tưởng tượng nó do bởi hầu hết tất cả chúng ta đều cảm thấy khó mà tâm lý nếu không có những hình ảnh. Chúng ta cần kiểu mẫu ( Mã Sản Phẩm ) để hiểu một khái niệm ( conception ) nhưng không thể nào có kiểu mẫu cho nó. Có người gợi ý rằng tất cả chúng ta hoàn toàn có thể tưởng tượng nó theo kiểu tất cả chúng ta nghĩ tới một chuỗi những đường được vạch theo mọi hướng hoàn toàn có thể được trên mặt phẳng của một hình cầu, với hình cầu bị lấy đi. Nếu những đường ấy chỉ có chiều dài chứ không có chiều rộng, như hình học Euclid gợi ý, rõ ràng rằng hình ảnh ấy giống với người vô hình dung. Trong chừng mực tương quan tới toán học, không-thời-gian có hàm ý một chuỗi những tọa độ toán học ( a set of mathematical ordinates ) .

Cong và vô tận

Như một chuỗi những đối sánh tương quan hoặc những tọa độ, không-thời-gian hoàn toàn có thể được khảo sát về mặt toán học và theo nhà toán học, nó cong. Ðiều ấy có nghĩa rằng một tia sáng được phóng ra theo đường thẳng, nó sẽ trở về điểm mở màn của nó. Rủi thay, phải mất tới hàng triệu hàng triệu năm ánh sáng nó mới trở lại chỗ cũ, do đó trên trong thực tiễn, quả thật không thể nào chứng tỏ .Có lẽ tất cả chúng ta hoàn toàn có thể đưa ra một thí dụ có tính gợi ý như sau. Tương tự một con tàu rời cảng TP. Hải Phòng, nhắm thẳng hướng đằng trước và cứ thế miệt mài đi, giả dụ không bị đất liền chặn lại, cho tới khi nó đi tới Hải Phòng Đất Cảng. Con tàu ấy hoàn toàn có thể đi một vòng như vậy vì quả đất có hình cầu. Người ta giả định rằng ngoài hành tinh cũng có hình cầu hoặc cong .Nếu không-thời-gian là một chuỗi biến hóa liên tục ( continuum ) và cong, thì nó vô tận vì vòng tròn không có chỗ khởi đầu cũng chẳng có chỗ kết thúc. Vì dù bị bọc quanh hay bị số lượng giới hạn thì cũng là hữu hạn. Theo cách ấy, quan điểm văn minh có vẻ như xử lý được một trong những yếu tố chính yếu của không gian và thời gian bằng lập luận rằng không-thời-gian vừa hữu hạn vừa vô tận .

Khách quan hay chủ quan

Nếu gật đầu giải pháp ấy cho yếu tố không gian và thời gian, tất cả chúng ta vẫn còn vấn nạn về đặc thù khách quan hay đặc thù chủ quan của không-thời-gian. Tất nhiên quan điểm hiện đại loại bỏ năng lực không gian và thời gian tuyệt đối, nhưng tự thân quan điểm ấy không hề quyết định hành động rằng không-thời-gian hiệu hữu một cách khách quan hay chủ quan .Triết học tân tiến cũng không dứt khoát về vấn nạn này, tuy lợi thế thuộc về phía những quan điểm cho rằng không-thời-gian hiện hữu một cách khách quan và độc lập nhưng đó chỉ là của một chút ít người theo kim chỉ nan của Kant trong tư tưởng tân tiến .

Phải sửa sai Kant

Kant xác lập lập trường của mình bằng hình học Euclid vì đó là loại hình học duy nhất được biết tới trong thời ông sống .

Những kẻ đi theo Kant, trong khi bảo lưu khái niệm cơ bản của ông về không-thời-gian như một điều kiện tiên nghiệm (a prioricondition of experience), cần phải sửa đổi đặc tính ấy của tư tưởng ông

.4. Thời gian là sự lê dài

Mọi sự là tiến trình

Sự phân biệt qua khứ, hiện tại và tương lai phải được xem xét từ điểm nhìn khác ấy. Quả thật, như đã thấy, nếu tất cả chúng ta ứng xử với thời gian như một chiều kích tách rời, được bộc lộ bằng một đường thẳng, thì hoàn toàn có thể lập thành sự phân biệt ấy. Nhưng khi tất cả chúng ta thử liên hệ chúng với kinh nghiệm tay nghề thì quá khứ và tương lai biến mất khỏi cuộc hiện sinh và chúng chỉ hoàn toàn có thể được với tới bằng sự suy ra từ một hiện tại trọn vẹn ngắn ngủi .Chúng ta không khi nào hoàn toàn có thể hiểu cách mình chớp lấy một nốt nhạc hoặc một giai điệu nếu không giả định rằng cái được gọi là ” hiện tại như thật ” ( specious present ), cái quyến dụ tất cả chúng ta quan tâm tới trong thực tiễn rằng dù kim chỉ nan nói gì thì nói, vẫn có một khoảng chừng thời gian hiện tại .Nếu tất cả chúng ta nghĩ tới tiến trình, dưới dạng không-thời-gian, lúc ấy cách tốt là tất cả chúng ta nên theo thí dụ của Bergson để nói tới sự lê dài. Theo ý nghĩa ấy, mọi biến cố vừa có lịch sử dân tộc và vừa là lịch sử dân tộc của nó, vì một biến cố là cái nó đang là trong hiện tại và đồng thời, nó bảo tồn quá khứ của nó ngay bên trong nó .

Thí dụ minh họa

Trở lại với trái banh tuyết, theo Bergson, nếu tất cả chúng ta đứng trên đỉnh đồi, cầm một trái banh làm bằng tuyết, và thả cho nó lăn xuống. Trái banh tuyết ấy càng lăn càng to ra vì nó bảo tồn quá khứ của nó trong hiện tại. Cũng một phương pháp giống y như thế, tôi đang là loại người tôi là, vì những gì tôi thưởng thức trong quá khứ xâm nhập và đang lập thành cái tôi hiện tại .Do đó, chừng nào quá khứ còn xâm nhập vào sự kiến thiết những biến cố, chừng đó quá khứ còn hiện hữu. Không thiết yếu phải nhắc nhở những thế hệ quen thuộc với nhà * phân tâm học Sigmund Freud rằng cái đó hoàn toàn có thể không ở dưới dạng vừa đủ ý thức của con người .

Tương lai trong hiện tại

Trong ý nghĩa đó, tương lai cũng hiện hữu trong hiện tại ; dù tất cả chúng ta có trở thành cái gì đi nữa, tối thiểu cái mà tôi đang là trong hiện tại chắc như đinh là một thành tố có tính quyết định hành động. Tuy thế, ta không hề lý giải thực tiễn ấy theo cách hiểu mang tính tất định chủ nghĩa ( determinism ) chính bới chính nguyên tắc phát minh sáng tạo ( the principle of creativity ) làm cho sự dự báo minh bạch và rất đầy đủ trở thành bất khả thi .Rõ ràng rằng tôi sẽ tăng trưởng, tuy nhiên đó sẽ là sự tăng trưởng có những cội rễ trong cái tôi đang là lúc này, và không hề xảy ra điều ấy nếu lúc này tôi không xâm nhập vào cái đó .

Thời gian là tích lũy

Theo quan điểm tổng quát ấy về sự lê dài, thời gian không được ý niệm như một đường thẳng ( tuyến tính ) mà đúng hơn, như một tích góp. Quan điểm ấy có vẻ như tương hợp với những nhu yếu tổng quát của thuyết không-thời-gian .Nếu quả đúng như vậy, người ta sẽ thấy rằng việc duyệt xét những giả định cơ bản thì cực kỳ có giá trị, vì sự tái diễn đạt những giả định ấy hoàn toàn có thể dẫn tới những lĩnh hội mới trong khoa học và triết học. Chừng nào triết học còn có phần trong việc phê phán những giả định cơ bản đó, chừng đó nó còn đóng vai trò quan trọng trong sự văn minh tổng quát hướng tới một kim chỉ nan thích đáng về bản tính của ngoài hành tinh .

IV. Không gian nhiều chiều kích

Chiều thứ năm ngay bên cạnh

Có lẽ sẽ không yên tâm nếu đóng lại chương này mà không nhắc tới một yếu tố mới được đặt ra về không gian, rằng đã dừng lại ở quan điểm không gian bốn chiều kích chưa hay quả thật không gian có rất nhiều chiều kích ?

Câu chuyện liên quan tới nhân vật chính là nhà nữ vật lý lý thuyết (theoretical physicist) và chuyên gia hàng đầu về vật lý hạt cơ bản (particle physics) và lý thuyết vũ trụ (cosmology) người Hoa Kỳ Lisa Randall (1962- ), và cuốn sách của bà xuất bản năm 2005 với nhan đề Warped Passages: Unraveling the Mysteries of the Universe’s Hidden Dimensions(Những lối đi lệch lạc: tìm ra bí mật của các chiều kích ẩn giấu của vũ trụ).

Trong một lần làm thí nghiệm về hạt cơ bản, Randall giật mình phát hiện có những hạt bỗng dưng biến đi đâu mất ; điều này xích míc với thuyết tương đối nghĩa rộng của Einstein. Bởi thế, bà mạnh dạn công bố rằng những hạt này hoàn toàn có thể vì bay vào không gian chiều thứ năm nên mới bỗng dưng biến mất như vậy. Bà nói : ” Tôi cho rằng trên toàn cầu hiện hữu không gian chiều thứ năm. Nếu giả định này đúng thì quả thật những không gian khác không ở xa tất cả chúng ta, thậm chí còn hoàn toàn có thể nói chúng ở cách tất cả chúng ta trong gang tấc. Chỉ có điều chúng ẩn giấu rất khéo nên ta không nhìn thấy thôi ” .

Dự án thí nghiệm

Việc thử nghiệm giả định của Randall được dự trù triển khai cùng với những giả định của nhiều nhà khoa học khác vào cuối năm 2008, trong một đường hầm dài 27 cây số, được sáu vương quốc thiết lập dưới độ sâu 100 m tại vùng biên giới Thụy Sĩ – Pháp. Tới tháng 10. 2008, hình như đang bị trục trặc kỹ thuật .Theo dự kiến, thứ nhất, người ta tăng dần tốc độ của 2 chùm proton hoạt động trong đường hầm ấy lên ngang với tốc độ ánh sáng. Kế đó, cho chúng va chạm ngược chiều nhau với tần suất mỗi giây 800 triệu lần, qua đó giải phóng vô số hạt nhỏ hơn proton, và bằng cách này hoàn toàn có thể tái dựng vụ nổ lớn ( Big Bang ) hình thành thiên hà cách đây gần 13.7 tỉ năm và ánh sáng phát sinh vào 200 triệu năm sau đó .. Nếu khi ấy có xảy ra hiện tượng kỳ lạ một số ít hạt nào biến mất, thì hoàn toàn có thể chứng tỏ chúng đã bay vào không gian chiều thứ năm hay hơn nữa mà con người hiện chưa nhìn thấy .

Duỗi, cong và phẳng

Nếu giả định của Lisa Randall được chứng tỏ là đúng, nếu việc tái diễn Big Bang trong phòng thí nghiệm thành công xuất sắc, thì điều đó có củng cố thêm niềm kỳ vọng rằng trong một tương lai không xa, loài người hoàn toàn có thể mở toang cánh cửa của một quốc tế nhiều chiều kích và vô số điều huyền bí trên quả đất này cũng sẽ được giải thuật .Chưa ai hoàn toàn có thể đoán trước được sự xác định triết lý mới của Randall và ” mày mò trong đường hầm ” ấy sẽ mở ra cho khoa học vật lý nói riêng, và khoa học văn minh cũng như triết học văn minh những chân trời mới như thế nào so với những khái niệm về bản tính và nguồn gốc của thiên hà ( cosmogony ) .Vào giữa thế kỷ 20, nói chung, người ta xem thiên hà có tính luân hồi. Kể từ vụ bùng nổ ( * Big Bang ), có không gian thời gian, và ngoài hành tinh mở màn trương ra. Không có cái gì bên ngoài ngoài hành tinh vì con người không thể nào quan sát được nơi không có không gian và cũng chẳng có thời gian. Cứ thế, ” thiên hà duỗi ” bị trương ra miết rồi loảng dần tới tối đen mịt mù và sự sống bị kết liễu .Tới gần cuối thế kỷ vừa mới qua, những nhà khoa học đổi sang khái niệm ” ngoài hành tinh cong “, nghĩa là sẽ cuộn trở lại điểm Big Bang nguyên thủy, vì lực mê hoặc. Vật chất hút lẫn nhau, và khi ngoài hành tinh có nhiều chất tối, khối lượng sẽ có sức hút đủ mạnh để khống chế sức chạy ra xa của những thiên hà và kéo chúng chạy ngược trở lại, khiến chúng tự hút lấy nhau, biến thành một hố đen khổng lồ, để rồi sau đó lại ” Big Bang ! “, bùng nổ ra theo một chu kỳ luân hồi cố định và thắt chặt .Thế rồi sang thế kỷ 21, Open giả thuyết thứ ba sáng sủa hơn : ” thiên hà phẳng ” ; theo đó, sức trương ra và sức hút vào sẽ bằng nhau để ngoài hành tinh hoàn toàn có thể giữ nguyên thực trạng như thế này, không biến hóa. Tuy mọi sự chỉ là giả thuyết, nhưng tất cả chúng ta hãy cứ hết lòng kỳ vọng vào cái thứ ba, vì nếu không, trong khoảng chừng 15 tỉ năm nữa, toàn bộ những gì trên quả đất này, kể cả những kẻ ” yêu nhau mãi mãi hay không đội trời chung với nhau “, sẽ cùng nhau chết chung với ngoài hành tinh, hoặc loãng ra như khói bay trong bóng tối hay co cụm vào nhau thành nhất điểm tế vi, trước khi lại cùng nhau nổ bùng bung ra !

I. Ý nghĩa của không gian

II. Ý nghĩa của thời gian

III. Không-thời-gian

IV. Không gian nhiều chiều kích

I. Ý nghĩa của không gian1. Nhiều loại không gian

Không có ý nghĩa thuần nhất

Nếu giả định có cái gì đó được gọi một cách thích đáng là không gian, tất cả chúng ta phải biết rõ bằng thuật ngữ ấy mình có ý nói gì. Nếu giả định đó đúng, thuật ngữ ấy phải có một ý nghĩa chung để mọi người chớp lấy thuận tiện .Rủi thay, không gian không có một ý nghĩa thuần nhất như thế. Cho tới nay, người ta hoàn toàn có thể phân biệt không gian thành tối thiểu ba loại :a. Không gian nhận thức ( perpetual space ) ;b. Không gian khái niệm ( conceptual space ) ;c. Không gian toán học ( mathematical space ) .

Không nên lẫn lộn

Và mỗi loại không gian cho thấy một ý nghĩa khác nhau rất lớn tới độ không khi nào hoàn toàn có thể nhất trí với một giả định để chỉ rõ cái gì đó đang hiện hữu và hoàn toàn có thể được gọi một cách thích đáng là không gian .Theo định luật về tư duy, nếu có năng lực phân biệt ba ý nghĩa khác nhau ấy, tất cả chúng ta sẽ thấy nó đưa tới hệ quả là :a. Hoặc chắc như đinh chỉ có một khái niệm đúng và đương nhiên hai khái niệm kia sai ;b. Hoặc phải gật đầu rằng không gian là một thuật ngữ có những ý nghĩa khác nhau và tất cả chúng ta không nên lẫn lộn cái này với cái kia .

2. Không gian nhận thức

Theo quan sát bình thường

Không gian nhận thức ( perpetual space ) là không gian của sự quan sát thông thường ( bằng giác quan ). Như thế, hoàn toàn có thể định nghĩa nó theo hai cách :1. Hoặc như một mạng lưới hệ thống gồm những quan hệ giữa những đối tượng người tiêu dùng ;2. Hoặc là phần trải rộng từ bản thân tất cả chúng ta ( chủ thể ) tới một đường biên giới nào đó, và hoàn toàn có thể gọi là khoảng cách .Cả hai ý nghĩa ấy hoàn toàn có thể giản lược thành một câu : thuật ngữ không gian có ý nói tới bất kể cái gì được hiểu như đối sánh tương quan giữa những đối tượng người dùng ( objects ) .

Hữu hạn và đồng nhất

Không gian nhận thức bị số lượng giới hạn, do đó nó hữu hạn. Khi bạn ngồi trong lớp học, không gian nhận thức bị phủ bọc bởi những bức vách, nền nhà và trần nhà. Không khi nào không có số lượng giới hạn. Trên đồng xanh bát ngát, khung trời và mặt đất cùng nhau làm thành đường chân trời rất thẳng. Ngồi trong con tàu giữa đại dương, mặt biển và khung trời làm thành đường chân trời hình tròn trụ .Bằng đôi mắt trần, bạn không hề thấy quá bên kia đường biên giới đó. Nếu bạn ngày càng tăng khoanh vùng phạm vi nhìn bằng cách dùng ống nhòm, tầm mắt của bạn vẫn bị ngăn lại bởi một đường biên khác .Bên trong những số lượng giới hạn bảo phủ ấy, không gian có vẻ như giống hệt theo ý nghĩa nếu dùng thước đo ở những vùng khác nhau của không gian ta sẽ có hiệu quả giống nhau. Một mét ( thước ) không gian ở Thượng Hải nếu so với một mét không gian ở Hồ Chí Minh, theo định luật những vật giống nhau thì bằng nhau, cả hai mét đo ở cả hai nơi đó đều bằng nhau .

Không thể di dời

Minh họa đó gợi cho ta ý nghĩ hoàn toàn có thể cắt rời một khúc không gian, mang nó tới một nơi nào đó để thuận tiện so đo chúng với nhau. Trong trong thực tiễn, rõ ràng ta không hề làm điều đó. Không thể nào lấy đi một phần của không gian như ta cắt một ngón tay ra khỏi bàn tay hay chặt một lóng mía. Không thể cắt một mét không gian Thượng Hải ở Trung Quốc đem sang Nước Ta để so sánh với với một mét không gian Hồ Chí Minh, hoặc ngược lại. Như thế, không gian không là một vật mà là một đối sánh tương quan .Không gian này hữu hạn, như nhau và không hề di động ; so với tất cả chúng ta nó có vẻ như có ba chiều kích, thường gọi là không gian ba chiều. Nghĩa là tất cả chúng ta có ý nói rằng nếu bạn khởi đầu tại bất kỳ điểm nào trong không gian đó, bạn hoàn toàn có thể đi theo ba hướng, và chỉ có ba hướng ấy được trình diễn như đường trực giao vuông góc .

Chứa đựng đối tượng

Cuối cùng, tất cả chúng ta phân biệt không gian nhận thức với những đối tượng người tiêu dùng chứa trong không gian ấy .Khi tất cả chúng ta suy ngẫm về yếu tố này, có vẻ như rõ ràng rằng tất cả chúng ta hoàn toàn có thể tưởng tượng một không gian không có những đối tượng người tiêu dùng ( những đối vật, objects ) nhưng không hề tưởng tượng một đối tượng người tiêu dùng không có không gian .

2. Không gian khái niệm

Do ta quan niệm

Suy ngẫm vừa kể đưa tất cả chúng ta ra khỏi không gian nhận thức để đi vào không gian khái niệm ( conceptual space ), nghĩa là một không gian mà tất cả chúng ta cho nó là như vậy. Như bạn sẽ thấy, đây quả thật là một loại không gian khác. Ðể hiểu nó, tất cả chúng ta phải sửa đổi những đặc tính vừa dùng để xác lập không gian nhận thức .

Không bao bọc và vô tận

Không gian nhận thức luôn luôn bị phủ bọc hoặc hữu hạn, trái lại không gian khái niệm thì không bị phủ bọc và vô tận. Khi nghĩ tới đường chân trời của không gian, tất cả chúng ta hẳn vướng mắc có cái gì ở quá bên kia đường chân trời ấy không, và có vẻ như chỉ có một câu vấn đáp hoàn toàn có thể dễ hiểu, rằng ở đó đương nhiên có một không gian xa hơn .Nếu lúc ấy bạn nghĩ tới cái đó như một cái cũng đang bị bảo phủ, hẳn bạn thấy mình thêm lần nữa bị buộc phải nghĩ tới cái gì đó nữa, ở quá bên kia cái đó, vì có vẻ như đường biên giới nào cũng yên cầu phải có bên trong và bên ngoài .Thi sĩ và triết gia La Mã * Lucretius ( k. 94 – k. 55 tr. C.N. ) từng vướng mắc rằng nếu tất cả chúng ta mang một cung thủ tới đường biên giới của không gian rồi ra lệnh cho anh ta bắn một mũi tên ra bên ngoài. Câu vấn đáp thì tùy vào người vấn đáp. Người theo cảm quan chung sẽ nói là anh ta hoàn toàn có thể làm điều đó và rằng mũi tên sẽ xé gió đi vào một không gian nữa. Nếu điều đó đúng thì không gian không hề hữu hạn ; nó phải vô tận, theo ý nghĩa nó không thể nào có những số lượng giới hạn. Nhà vật lý kim chỉ nan về nguồn gốc của thiên hà ( cosmogony ) sẽ nói là bên kia đường biên giới của ngoài hành tinh, ta sẽ không nhận thức được vì ở đó không có không gian và thời gian. Và nếu điều này cũng đúng thì không gian hữu hạn .Hình như so với một cái vừa hữu hạn lại vừa vô tận, có nghĩa là tất cả chúng ta không còn ở trong vấn nạn nữa, do đó, cả không gian nhận thức lẫn không gian khái niệm đều không hiện hữu .

Có thể chia tới vô tận

Vì không gian bị giàn trải nên đương nhiên hoàn toàn có thể phân loại nó. Berkeley vạch ra rằng không gian nhận thức, dù hoàn toàn có thể phân loại, không thể nào phân loại tới vô tận. Sự nhận thức – vốn đa phần bằng giác quan – không thể nào gật đầu ý tưởng sáng tạo về tính chia vô tận. Có những số lượng giới hạn của kích cỡ mà vượt quá nó, không có gì hoàn toàn có thể được nhận thức, do đó nếu hoàn toàn có thể chia không gian ra tới vô tận thì không hề lập tính chia đó bằng nhận thức .Do đó, ta phải và chỉ trông cậy vào không gian khái niệm. Chừng nào còn hoàn toàn có thể nghĩ tới không gian, chừng đó vẫn không hề đặt ra những số lượng giới hạn cho tính chia ấy. Bất cứ phần nào của sự trải rộng đương nhiên là một sự trải rộng, và do đó nếu sự tiến hành hoàn toàn có thể chia thì tính khả thi của tính chia ấy là vô tận .

3. Vấn đề về vô tận

Nangiải của tính chia vô tận

Dù được đồng ý khái quát, khái niệm tính chia vô tận không phải không có những nan giải. Vì giả định rằng bất kỳ sự tiến hành nào cũng hoàn toàn có thể chia tới vô tận, tôi sẽ chọn một đoạn thẳng dài một mét. Giả dụ khi chia và sau khi làm xong tính chia vô tận, mỗi phần của nó phải có hoặc có sự giàn trải nào đó .Nếu giả định rằng không có giàn trải, tôi lâm vào tính thế nan giải vì số không ( dê-rô ) nhân với vô tận vẫn thành số không. Chúng ta không thể nào quay trở lại trạng thái trước khi làm tính chia đó – như kiểu hoàn nguyên ” undo ” một thao tác trên máy điện toán – mà đặt những thành phần ấy vào lại với nhau. Về mặt triết lý, hành vi chia đã làm cho đoạn thẳng ấy biến mất .Như thế, giả định đó có vẻ như không đúng, nên tôi giả định cách khác, rằng mỗi phần của đoạn thẳng ấy có một sự giàn trải nào đó – và đương nhiên là phần giàn trải ấy cực kỳ nhỏ, thí dụ 1 nano – 1 phần tỉ của mét. Thế nhưng bất kỳ sự giàn trải nào nhân với vô tận đều phải có tác dụng là sự giàn trải vô tận. Do đó, nếu tôi đặt những thành phần ấy vào lại với nhau, tôi không thể nào tái cấu trúc đoạn thẳng dài một mét đó đúng với hữu hạn nguyên thủy của nó .Tới đây, tất cả chúng ta đương đầu với một nan đề ( dilemma ), nghĩa là bị lâm vào tình thế nan giải, tới lui đều khó, vì hoàn toàn có thể hoặc mất đoạn thẳng ấy hoặc không khi nào hoàn toàn có thể hoàn nguyên ( undo ) việc chia. Vấn đề này giống với câu đố thời cổ đại rằng nếu tất cả chúng ta chia một đơn vị chức năng thành hai nửa bằng nhau, rồi thành một phần tư, rồi thành một phần tám rồi cứ thế liên tục chia đôi rất là hoàn toàn có thể được, tới sau cuối cộng những phần ấy vào với nhau, tất cả chúng ta sẽ thấy tác dụng ít hơn một .

Giả định của Zeno

Triết gia thời cổ đại Hi Lạp * Zeno thành Elea ( k. 400 – k. 429 tr. C.N. ) đặt ra một số ít câu đố tầm cỡ dựa trên tính khả thi của tính chia bất tận. Chính sự cảm phục thiên tài tưởng tượng của ông mà kể từ thời ông, những nhà toán học cảm thấy bị thử thách phải xử lý những vấn nạn do ông đưa ra, và hầu hết những lời công bố đã giải được đều bị chứng tỏ là không hài hòa và hợp lý .Zeno mở màn với giả định – hoặc giả thuyết – rằng không gian hoàn toàn có thể chia tới vô tận, theo ý nghĩa khoảng cách giữa A và B gồm một số lượng vô tận những chấm. Ông cũng giả định rằng để vượt từ A tới B, ta nhất thiết phải đi ngang tổng thể những điểm đó. Giả dụ ấy có vẻ như hài hòa và hợp lý. Bất cứ vận động viên nhảy rào nào cũng phải nhảy qua hết tổng thể những rào chắn dựng trên đường chạy mới có năng lực về tới đích .

Achilles và con rùa

Ngang đây, bạn hãy tưởng tượng Achilles, vị anh hùng thần thoại cổ xưa của Hi Lạp nức tiếng chạy nhanh nhất thời đó. Trong khoảnh khắc bồng bột nào đó, Achilles thách một con rùa chạy đua với mình. Chúng ta nhấn mạnh vấn đề tới bồng bột vì Achilles rất tự tin vào lợi thế tốc lực của mình nên anh ta cho con rùa được khởi hành trước. Và ngang đây, Achilles cho thấy anh ta dốt toán ” không chịu nổi ” !Nếu Achilles cho con rùa chạy trước một quãng, anh ta không khi nào hoàn toàn có thể vượt qua nó, thậm chí còn bắt kịp nó. Vì bất kể sự giàn trải nào cũng hoàn toàn có thể chia tới vô tận, và Achilles phải vượt ngang qua tổng thể những chấm giữa A nơi anh ta đang ở, và B nơi con rùa đang đặt chân ; Achilles không thể nào thành công xuất sắc trong ít hơn một lần vô tận ấy .Chúng ta hoàn toàn có thể lập thành một Tóm lại giống y như thế bằng cách vạch rõ rằng Achilles trước hết phải đặt chân tới điểm con rùa vừa bò qua trước khi hoàn toàn có thể vượt qua nó. Vì con rùa cũng đang hoạt động nên vào lúc Achilles đặt chân lên chỗ đó, con rùa đã không còn ở đó. Khoảng cách ấy hoàn toàn có thể liên tục chia đôi ra nhỏ hơn nhưng không khi nào biến mất. Do đó, Achilles không khi nào hoàn toàn có thể bắt kịp hoặc vượt qua con rùa !

Chớ lẫn lộn loại không gian

Rõ ràng không cách nào tránh khỏi Tóm lại ấy chừng nào tất cả chúng ta còn ở lại trong không gian khái niệm, dù tất cả chúng ta thấy rõ là không thể nào có một Tóm lại như vậy trong không gian nhận thức .Nếu đánh cá cược về tác dụng của một cuộc chạy đua giữa người và rùa, kẻ đánh cá khôn ngoan trước hết phải hỏi cuộc đua ấy sẽ diễn ra trong không gian nào : không gian nhận thức hay không gian khái niệm .

Vấn đề khái niệm vô tận

Khái niệm về sự vô tận mà tất cả chúng ta vừa đề cập, hoàn toàn có thể dẫn tới những sợ hãi khác. Nếu bạn lấy một chuỗi số 1, 2, 3 và liên tục bằng cách cộng một đơn vị chức năng rời vào mỗi bước ( 1, 2, 3, 4, … ) bạn sẽ không khi nào hoàn toàn có thể đạt tới số lượng sau cuối. Nếu tất cả chúng ta đạt tới n số, thì rõ ràng rằng tất cả chúng ta vẫn hoàn toàn có thể tưởng tượng ra n + 1. Ðối với chuỗi số ấy có vẻ như không hề có kết thúc giống như so với không gian, không có đường biên giới hoàn toàn có thể nhận thức .Ngay cả việc thực thi một chuỗi như thế là khả thi đi nữa, hẳn phải cần một quãng thời gian rất dài, có vẻ như như vô tận, để thực thi nó ; vậy tất cả chúng ta hoàn toàn có thể khiến cho việc làm thuận tiện hơn một chút ít bằng cách bỏ lỡ những số nguyên nhất định. Như thế tất cả chúng ta thay chuỗi 1, 2, 3, 4, … ấy bằng 1, 3, 5, 7, … và liên tục việc làm bằng cách cộng thêm 2 vào mỗi bước. Và rồi tất cả chúng ta thấy mình vẫn không thoát khỏi thực trạng bồn chồn như cũ vì mặc dầu dừng lại ở bất kể bước nào đi nữa, tất cả chúng ta vẫn nghĩ mình hoàn toàn có thể cộng thêm 2 vào số lượng ” sau cuối ” .Dù triển khai theo cách nào đi nữa, tất cả chúng ta vẫn ở trong thực trạng vô vọng như nhau, và lại càng nãn lòng hơn nếu tất cả chúng ta so sánh hai chuỗi số ấy. Vì ở trong chuỗi thứ hai, tất cả chúng ta bỏ lỡ 1 số ít số nguyên nhất định, nên tất cả chúng ta kỳ vọng rằng tổng số của những số nguyên sẽ ít hơn tổng số những số lượng trong chuỗi số thứ nhất. Không thể nào như vậy, vì mỗi chuỗi đều vô tận, và do đó phải tiềm ẩn một số lượng vô tận những số nguyên. Và chắc như đinh rằng nó tương tự khi nói rằng trong dạng vô tận, một phần thì bằng với hàng loạt .Ta hoàn toàn có thể liên tục với nhiều thí dụ nữa về những câu đố tương quan tới khái niệm về sự vô tận. Nhưng như vậy tất cả chúng ta sẽ bị lạc đề vì lái thuyền vào khu vực toán học, phải viện dẫn những kẻ chăm sóc tới môn học đó và cuộc tranh luận trở nên ngày càng gay go. Tạm thời lúc này, tất cả chúng ta số lượng giới hạn sự chăm sóc của mình trong việc trình diễn rằng lý trí bị buộc phải thừa nhận bản tính vô tận của không gian và như vậy, nó bị đương đầu với những yếu tố có vẻ như không thể nào xử lý .

4. Các vấn nạn sâu xa hơn

Biết ba chiều nhờ lý trí

Có vẻ cả không gian khái niệm lẫn không gian nhận thức đều có ba chiều. Tuy thế, lý trí cho rằng nhận thức ( tri giác ) không có quyền lập thành một khẳng định chắc chắn như vậy, và rằng không gian ba chiều chỉ đáng tin với ý tưởng sáng tạo chỉ hoàn toàn có thể phát sinh từ lý trí .Nhận thức về những đối tượng người tiêu dùng thì tùy thuộc vào sự phản chiếu của ánh sáng lên võng mạc của mắt. Võng mạc của mắt là mặt phẳng hai chiều ; tự nó không hề truyền đi cảm xúc về chiều thứ ba. Cái thứ ba thật ra do thông giải phân phối cho tất cả chúng ta .

Chỉ là vấn đề phối cảnh

Khi chúng ta xem bộ phim Tam quốc chí diễn nghĩatrên máy vô tuyến truyền hình, và ngắm Trương Phi đang phùng mang trợn mắt từ xa phi ngựa rượt theo Tào Tháo, thì ngó như thể người và ngựa đến từ một khoảng cách; nhưng chúng ta biết rằng mình đang nhìn hoạt động ấy diễn ra trên một màn hình có mặt phẳng và chúng ta đang bị lường gạt. Ðạo diễn và diễn viên rất rành thực tế đó, và họ khai thác lợi thế của nó để gợi ra khoảng cách trên màn hình phẳng.

Chúng ta biết đó là yếu tố phối cảnh, là yếu tố che để giảm độ sáng hoặc tạo ra những vật có những kích cỡ tương đối, hấp dẫn người xem vào những thông giải của chính mình thay vì ghi nhận chúng đúng với những gì tất cả chúng ta đang nhận thức bằng giác quan. Ở đây, nhà tâm lý học phải bắt tay vào việc và tìm thấy không những cách lý giải sự kiện ấy mà còn phải làm cho sáng tỏ hơn những nguyên tắc liên hệ, nhờ thế những diễn viên và những người khác hoàn toàn có thể khiến cho sự lừa dối ấy tăng thêm hiệu suất cao .

Không gian và đối tượng

Không gian nhận thức có vẻ như tùy thuộc vào quan điểm không gian như đối sánh tương quan giữa những đối tượng người dùng, do đó không hề chớp lấy không gian ấy độc lập với những đối tượng người tiêu dùng. Không gian khái niệm không tùy thuộc vào những đối tượng người dùng, mà hoàn toàn có thể được xem xét một cách độc lập với chúng. Trong không gian nhận thức, không gian trống rỗng không thật sự có ý nghĩa, nhưng ngược lại trọn vẹn có năng lực ý niệm nó bằng lý trí .Tuy nhiên, ở đây có những nan giải tùy thuộc vào ý nghĩa của không gian. Nếu không gian được ý niệm đồng nghĩa tương quan với sự giàn trải, như trong kim chỉ nan của Descartes, lúc đó không gian trống rỗng quả thật bất khả thi. Quan điểm này thường được trình diễn bằng lời nói rằng vạn vật thiên nhiên ghét cay ghét đắng chân không ( a vacuum ) .

5. Không gian toán học

Ðối tượng của toán và vật lý

Lời nói ấy đủ gợi ý cho thấy có những dị biệt quan trọng giữa không gian nhận thức và không gian khái niệm. Giờ đây, hẳn tất cả chúng ta sẽ vướng mắc rằng không biết không gian toán học ( mathematical space ) cũng có dị biệt nào với hai không gian kia không, và nó có bị gọi là không gian thứ ba không ?Khi dùng cụm từ không gian toán học, tất cả chúng ta có ý nói tới không gian như một đối tượng người tiêu dùng chăm sóc của nhà toán học hoặc như một đối tượng người tiêu dùng khám phá của nhà vật lý .

Vấn đề hình học Euclid

Hàm ý ấy lập tức gợi cho thấy một số ít nan giải, vì ai cũng biết có xung khắc cực độ giữa những nhà toán học khi họ xem xét không gian bằng hình học Euclid và những người gật đầu những khái niệm hình học phi-Euclid ( non-Euclid geometry ) .Hình học Euclid thân mật với cảm quan chung ( commonsense ) hơn hình học phi-Euclid, và tất cả chúng ta sẽ lầm lẫn rất lớn nếu đưa quan điểm rằng cái được tất cả chúng ta gọi là không gian khái niệm thật ra chỉ là một dạng của mạng lưới hệ thống mang truyền thống Euclid. Hình học Euclid xác lập không gian là ba chiều, vô tận, giống hệt và độc lập với những đối tượng người tiêu dùng .Với không gian nhận thức cũng nổi lên những nan giải ấy vì Euclid quả quyết rằng hai đường thẳng song song nếu lê dài tới vô tận sẽ không khi nào gặp nhau, và lời quả quyết ấy trái ngược với nhận thức .Nếu tất cả chúng ta đứng ở nhà ga xe lửa, nhìn dọc theo hai đường ray mà tất cả chúng ta nghĩ là đang song song, tất cả chúng ta sẽ thấy chúng gặïp nhau ở một chỗ xa xa nào đó. Cảnh tượng ấy có vẻ như không đồng điệu với am hiểu thường thì rằng xe lửa chỉ hoàn toàn có thể chạy trên hai đường ray song song. Và như vậy, tất cả chúng ta chịu thua hình học Euclid về yếu tố đó và chỉ còn cách mắng mỏ những giác quan sao cả gan lường gạt gia chủ của nó .Có hai điểm tất cả chúng ta muốn nhấn mạnh vấn đề về hình học Euclide. Ðó là tiền đề về dường thẳng song song và lời quả quyết rằng khoảng cách ngắn nhất giữa hai chấm là một đường thẳng. Có lẽ vì hình học Euclidliên quan tới không gian thật sự chứ không tương quan tới sự sáng sủa nào đó trong tâm lý, nên ta có năng lực kiểm tra hai quan điểm vừa kể .Ngày nay, nói chung, người ta đồng ý chấp thuận rằng tiền đề và lời phát biểu vừa kể chỉ đúng trong khuôn khổ những điều kiện kèm theo ắt có và đủ của hình học Euclid. Hình học phi-Euclid cho thấy rằng hoàn toàn có thể tiến hành những bộ môn hình học để phủ định tiền đề hai đường thẳng song song, và Einstein cũng cho thấy rằng những bộ môn hình học rất hữu dụng cho kỹ năng và kiến thức về bản tính của không gian .

Mâu thuẫn chỉ vì quan điểm

Cũng thế, nói chung ngày này người ta chấp thuận đồng ý rằng tất cả chúng ta không hề xác lập khoảng cách ngắn nhất giữa hai chấm là một đường thẳng, vì rất hoàn toàn có thể xảy ra chuyện lời phát biểu ấy được giải đáp thỏa đáng nhất bằng một đường cong. Nhà vật lý thích nói tới những đường trắc địa, cái hoàn toàn có thể minh họa bằng những vĩ tuyến của quả đất. Khoảng cách ngắn nhất, thí dụ giữa Thành Phố New York và Hồ Chí Minh, là một đừng cong vì mặt đất có hình quả cầu .Hình học mới cũng cho rằng yếu tố về sự giàn trải hữu hạn hoặc vô tận của không gian là một yếu tố trọn vẹn giả tạo vì nếu thiên hà cong thì cũng thích đáng khi cho rằng không gian vừa hữu hạn vừa vô tận. Vòng tròn không khởi đầu cũng không kết thúc, và nếu vô tận mang hàm ý ấy thì ngoài hành tinh vô tận ; nhưng ngoài hành tinh giàn trải hữu hạn và nếu hữu hạn mang hàm ý ấy thì thiên hà hữu hạn. Sự xích míc không có thật đó chỉ biểu lộ những quan điểm khác nhau, và thế thôi .

Vũ trụ hữu hạn mà không đường biên

Câu hỏi của Lucretius về cung thủ đứng trên đường biên của vũ trụ hoàn toàn vô nghĩa. Trong cuốn Philosophy for the Future(Triết học dành cho tương lai, 1949), nhà vật lý Ba Lan *Leopold Infeld (1898-1965) diễn tả rằng vũ trụ “thì hữu hạn dù nó không có đường biên. (Vấn nạn về cái gì ở quá bên kia phạm vi ba chiều kích là vô nghĩa; không có bên kia)”.

Infeld đã nói một câu mê hoặc là ” vẻ đẹp không có tính toán học hơn trong một thiên hà khép kín “, vì nó gợi cho thấy rằng không gian toán học không là một phản ánh của không gian nhận thức, cũng không chăm sóc việc đi tới một thỏa thuận hợp tác với nó, mà là ứng xử với không gian bằng những tiền giả định toán học đơn thuần nhất, cái sẽ phân phối những điều kiện kèm theo thiết yếu của những lý giải vật lý. Theo triết lý của vụ nổ Big Bang, cho đến nay, thì một khi ngoài hành tinh trãi rộng ra hết cỡ của nó, thi nó sẽ co dần lại quay trở lại nhất vi điểm nguyên sơ, trước và ngay ” sát na ” xảy ra vụ nổ ngoài hành tinh ấy .

Ba không gian không xung khắc

Hình như tất cả chúng ta buộc lòng phải đồng ý Kết luận rằng không có những dị biệt không hề hòa giải giữa không gian nhận thức, không gian khái niệm và không gian toán học. Giữa những lời công bố đối nghịch nhau về việc miêu tả không gian ấy, nếu muốn lập một quyết định hành động nào thì điều thiết yếu là phải quyết định hành động về ý nghĩa của tự thân không gian .Nếu hoàn toàn có thể đạt được sự đồng thuận về ý nghĩa của thuật ngữ ” không gian “, tất cả chúng ta hoàn toàn có thể đương đầu với cả ba khái niệm ấy bằng những tiêu chuẩn, và xử lý những dị biệt của chúng bằng cách chứng tỏ chúng khác nhau về ý nghĩa ở những chỗ nào. Rủi thay, giải pháp cho sự dị biệt ấy không quá thuận tiện như thoạt nhìn, vì trong lịch sử dân tộc tư tưởng, đã và đang có sự sự không tương đồng đáng kể về ý nghĩa riêng không liên quan gì đến nhau của không gian .

Không gian và đối tượng

Chúng ta hoàn toàn có thể chấp thuận đồng ý rằng không gian – dù nó hoàn toàn có thể chứng tỏ là cái gì đi nữa – là hoàn toàn có thể phân biệt với những đối tượng người dùng. Ðồng thuận ấy không cho thấy một cách minh bạch hoặc nó có hàm ý không gian là cái gì đó độc lập với những đối tượng người dùng và được miêu tả theo cách rõ ràng nhất như là cái chứa đựïng chúng, hoặc không gian chỉ là thuật ngữ dùng để chỉ đối sánh tương quan nhất định giữa những đối tượng người dùng .Nếu không gian là cái thứ nhất thì hoàn toàn có thể nhận thức nó tách biệt với những đối tượng người dùng ; ngược lại, nếu không gian là cái thứ hai thì không thể nào nhận thức nó .

6. Không gian có tính tuyệt đối

Không gian như là cái chứa đựng

Khi cho rằng không gian là cái chứa đựng các đối tượng thì lời phát biểu ấy có ý nói “các đối tượng trong không gian”. Dù hiểu chữ “trong” như thế nào đi nữa, nó vẫn hàm ý không gian khác với các đối tượng, tuy không gian chứa đựng chúng theo ý nghĩa vật thì phải hiện hữu trong không gian.

Chúng ta cũng hoàn toàn có thể nghĩ tới không gian trống rỗng – chân không – để hoàn toàn có thể xem không gian như tách biệt với những đối tượng người tiêu dùng. Tuy thế, tất cả chúng ta không thể nào tưởng tượng một đối tượng người dùng không ở trong không gian .

Ðộc lập và không di động

Nếu đồng ý chấp thuận rằng không gian quả thật là cái tiềm ẩn và nếu đồng ý chấp thuận rằng nó không hề có bất kể đường biên giới nào, tất cả chúng ta sẽ đi tới khái niệm không gian của Newton vốn được xem là cơ sở của khoa học. Không gian có tính tuyệt đối. Newton nói rằng không gian tuyệt đối ” trong chính bản tính của nó, không tương quan tới bất kể cái gì bên ngoài ; nó luôn luôn ở trong điều kiện kèm theo tương tự như và không hề di động ” .Ðó là một khái niệm rất phức tạp, chính bản thân Newton cũng thừa nhận rõ ràng rằng nó khác với những khái niệm ” thông tục ” về không gian. Mô tả của Newton có nghĩa rằng không gian hoàn toàn có thể phân biệt với những đối tượng người tiêu dùng, được xem xét trong chính nó và có năng lực hiện hữu độc lập ; nhưng nếu tất cả chúng ta có đi tới đâu đi nữa trong không gian vô tận ấy, tất cả chúng ta có vẻ như cũng sẽ thấy không gian có những đặc thù trước sau như một .

Không gian là Thượng đế?

Vào thời của Newton, kim chỉ nan ấy không trọn vẹn mới. Sau khi Galileo trình diễn tầm quan trọng của không gian so với những thẩm tra vật lý, người đương thời đã có những suy tưởng đáng kể về bản tính của không gian. Thậm chí một số ít nhà tư tưởng còn xem không gian là Thượng đế hoặc giống như Thượng đế theo sự giàn trải vô tận của nó .Newton bị ấn tượng mạnh bởi khái niệm ấy vì nó cung ứng cho hình học Euclid một sự ứng dụng vô tận và góp thêm phần chứng tỏ tại sao trọng tải hoàn toàn có thể được tiêu biểu vượt trội như là sức mạnh của thiên hà .

Quan điểm của Kant

Trong khoa học, có vẻ như quan điểm của Newton được đồng ý một cách tổng quát nhưng không làm những triết gia trọn vẹn yên tâm. Cách riêng, Kant công kích nó, xem nó là một quan điểm bất khả thi. Ý kiến ấy đi liền với giả định của Kant rằng không hề sở đắc tri thức về quốc tế ngoại tại, do đó không hề chứng tỏ những lời phát biểu về bản tính của không gian .Kant cho rằng những gợi ý về tính vô tận của không gian làm phát sinh những nan giải không hề xử lý, và rằng giả định về không gian tuyệt đối không thật sự hoàn toàn có thể lý giải điều Newton dự trù lý giải. Nếu quả thật không gian độc lập với những đối tượng người dùng, như Newton ý niệm, thì không thấy có nguyên do gì khiến cho những phán đoán về không gian – nghĩa là toán học – lại có năng lực vận dụng vào những biến cố vật lý .

7. Không gian có tính tương đối

Nếu không gian không tuyệt đối mà tương đối thì sự tương đối ấy hoàn toàn có thể vừa khách quan vừa chủ quan .

Tương đối mà khách quan

Khách quan khi tất cả chúng ta giả định rằng nó thuộc về quốc tế thật và nó thật sự bộc lộ mối quan hệ hiện hữu giữa những đối tượng người dùng. Nếu không gian tương đối, nó không độc lập với những đối tượng người tiêu dùng. Không gian ấy cũng không thể hiện hữu mà không có những đối tượng người dùng dù ta hoàn toàn có thể xem nó là sự trừu tượng hóa những đối tượng người tiêu dùng .Hình như yếu tố nan giải là nếu không gian quả thật khách quan thì tri thức của tất cả chúng ta về nó phải đến qua nhận thức. Tất nhiên mọi hiểu biết của tất cả chúng ta về những đối tượng người tiêu dùng ( vật, khách thể, objects ) đều tùy thuộc vào giác quan. Tuy vậy ta chỉ hoàn toàn có thể nhận thức những đối tượng người tiêu dùng qua phẩm tính của chúng, và thật chẳng thuận tiện cho thấy không gian chiếm hữu những phẩm tính nào .Thế nhưng những triết gia như Berkeley, Russell lại chứng minh và khẳng định rằng tất cả chúng ta, trong thực tiễn, nhận thức đối sánh tương quan giữa những đối tượng người dùng. Ngay lúc này tôi không chỉ nhận thức cái bàn học bạn đang ngồi, cái bàn thầy giáo của tôi và cái bảng đen, mà tôi còn nhận thức cái này là ” cái ở giữa ” hai cái kia .

Tương đối mà chủ quan

Có thêm một lập trường nữa ; ta hoàn toàn có thể xem nó như một quan điểm cho rằng không gian tương đối mà chủ quan, và ta hoàn toàn có thể đồng điệu quan điểm ấy với triết học của Kant .Ở đây, thật chẳng thích đáng chút nào khi xác lập không gian có tính tương đối, vì theo Kant, không gian quả thật độc lập với những đối tượng người tiêu dùng theo ý nghĩa có một trật tự của cảm quan như một điều kiện kèm theo do lý trí đặt ra mà nếu không có nó thì không có kinh nghiệm tay nghề. Khi chăm sóc tới đặc thù chủ quan của không gian, tất cả chúng ta đã không chăm sóc nhiều tới yếu tố đó. Và đó là cơ sở chính cho những lập luận được Kant dùng để phản bác Newton .Chúng ta đã thấy Kant nhấn mạnh vấn đề hoạt động giải trí của tâm lý trong tri thức khi ông quả quyết rằng mặc dầu tri thức khởi đầu với kinh nghiệm tay nghề, nó không bị giam giữ trong kinh nghiệm tay nghề. Các đối tượng người dùng là những đối tượng người tiêu dùng có trật tự, và trật tự là một điều kiện kèm theo do lý trí áp đặt lên kinh nghiệm tay nghề. Chúng ta không thể nào thưởng thức những đối tượng người tiêu dùng nếu chúng không ở trong không gian, thế nên không gian phải được xem là điều kiện kèm theo do chủ thể đặt ra và nó trọn vẹn mang tính chủ quan .

Hai thế giới của Kant

Dựa trên cơ sở nghiên cứu và phân tích của mình về tri thức, Kant cho rằng những cái tất cả chúng ta biết tới đều trọn vẹn nằm bên trong cảnh giới của những hiện tượng kỳ lạ ( the realm of phenomena ), nghĩa là tất cả chúng ta không hề đưa ra bất kỳ lời phát biểu nào về quốc tế thật ( the real world ) mà Kant gọi là cảnh giới của bản thể hay thực chất ( the realm of noumena ) ; tất cả chúng ta chỉ hoàn toàn có thể nói về quốc tế theo những gì nó Open cho tất cả chúng ta .Theo Kant, tất cả chúng ta không thể nào và không khi nào biết những đối tượng người dùng có được sắp xếp hay không trong không gian hoặc trong quốc tế ngoại tại ( the external world ). Thậm chí cũng ít có thời cơ chỉ ra cho tất cả chúng ta thấy cái gì hoàn toàn có thể được ý niệm trong một quốc tế như vậy .Như thế, không gian là một nguyên tắc lập trật tự và chủ quan ( a subjective ordering principle ), trống rỗng trong chính nó và nó chỉ có thật trong quốc tế thưởng thức ( the world of experience ) .

8. Các hàm ý

Không có gì chắc chắn

Nếu việc trình diễn sơ lược những quan điểm trong mấy trang trên đạt được tác dụng của nó, tất cả chúng ta không hề không thấy rằng chẳng có gì trọn vẹn chắc như đinh về cái được ý niệm trong từ ngữ ” không gian “. Và tất cả chúng ta phải cởi mở để sẵn sàng chuẩn bị phỏng vấn sự giả định dễ dãi rằng có cái tiềm ẩn ba chiều kích hoặc một chuỗi những đối sánh tương quan trong ngoài hành tinh .Hàm ý của bất kỳ sự phê bình nào về những giả định ấy chắc như đinh sẽ dẫn tất cả chúng ta tới hành động nghiêm chỉnh xét lại những quan điểm về bản tính của thiên hà vật lý chính bới không gian là một trong những khái niệm cơ bản, tương quan tới kinh nghiệm tay nghề của tất cả chúng ta .

Chưa có gì rõ ràng

Chúng ta hẳn thấy rằng việc phê bình những khái niệm ấy đang dẫn tới sự xét lại quan trọng ý nghĩa của không gian. Sự xét lại này là một thách đố cho những triết gia đang ra sức hình thành một bức ảnh thích đáng về bản tính của thiên hà .Không ai thiếu tín nhiệm sự kiện không gian, tuy thế vẫn chưa rõ ràng về nội hàm của thuật ngữ ấy. Cho tới khi điều ấy được quyết định hành động, không kim chỉ nan nào về bản tính của quốc tế vật lý hoàn toàn có thể kiến lập ở bên ngoài vấn nạn ấy .II. Ý nghĩa của thời gianTừ vấn nạn gây sôi sục và hoảng sợ là không gian, nay có lẽ rằng tất cả chúng ta nên thư giản đôi chút để nhìn sang thời gian. Dĩ nhiên, khi đưa mắt xem xét thời gian, tất cả chúng ta vẫn không tìm cách xua đuổi cảm xúc về sự bất định đang vây bủa tâm tư nguyện vọng mình kể từ khi bàn luận về không gian. Vì mang theo nỗi thôi thúc ấy tức là duy trì động lực và nguồn năng lượng để bước tiếp trên con đường dẫn vào triết học .

1. Ý nghĩa của thời gian

Có vẻ ai cũng hiểu

Thuật ngữ ” thời gian ” bao hàm những ý niệm nào ? Ở đây, có vẻ như không thể nào có quan điểm sự không tương đồng. Người ta hoàn toàn có thể ngày càng tăng những chiều kích của không gian, từ hai đến ba đến bốn hoặc hơn nữa, nhưng không cách gì hoàn toàn có thể ngày càng tăng chiều kích của thời gian .Người ta hoàn toàn có thể tranh luận về tính chủ quan hoặc khách quan của không gian, nhưng thời gian đã hiện hữu trước khi tất cả chúng ta xuất hiện giữa đời, đang hiện hữu khi tất cả chúng ta nóng ruột chờ tiếng trống tan trường và sẽ hiện hữu khi tất cả chúng ta không còn trên cõi đời này, và rõ ràng nó độc lập với tất cả chúng ta. Vì thế, ai cũng hiểu chữ ” thời gian ” được dùng để nói tới cái gì .

Nghĩ vậy nhưng không phải vậy

Triết gia và giáo phụ thần học Kitô giáo, giám mục * Augustine ( 354 – 430 ) cũng từng nghĩ như vậy cho tới khi ông mở màn đặt câu hỏi về thời gian. Và trong cuộc tìm kiếm một định nghĩa cho nó, ông ngày càng chạm mặt với những nan giải chất chồng .

Trong cuốn Confessions (Tự thú, 400, tập xi), ông viết: “Thời gian là gì? Ai có thể sẵn sàng giải thích điều đó một cách gọn gàng? Thậm chí ai có thể tổng hợp trong tư duy của mình để nói về nó bằng chỉ một lời? Trong đàm luận, cái gì được chúng ta đề cập một cách quen thuộc nhất và am hiểu nhất nếu đó không phải là thời gian? Thế thì thời gian là gì? Tôi biết không ai hỏi tôi câu đó, nhưng nếu có người đặt ra cho tôi câu hỏi đó, tôi không biết giải thích nó theo cách nào”.

2. Quá khứ, hiện tại và tương lai

Như một đường thẳng

Có thể bộc lộ thời gian như một đường thẳng từ quá khứ ngang qua hiện tại và đi vào tương lai, với quá khứ được biểu lộ trong ký ức, hiện tại trong thưởng thức và tương lai trong dự kiến. Cũng hoàn toàn có thể giả định rằng dù thời gian là gì đi nữa, nó vẫn hiện hữu .Thời gian, như nghiên cứu và phân tích ở trên, bao hàm quá khứ, thế thì với ý nghĩa nào mà tất cả chúng ta nói rằng quá khứ đang hiện hữu ? Rõ ràng tất cả chúng ta nói đến những biến cố quá khứ trong ký ức, nhưng việc đề cập ấy luôn luôn xảy ra trong hiện tại. Hành động hồi tưởng quả là một hoạt động giải trí hiện tại và là một hành vi nhận thức đang diễn ra. Nếu hành vi hồi tưởng là một thưởng thức hiện thời thì làm thế nào tất cả chúng ta phân biệt nội dung của nhận thức với nội dung của ký ức ?

Nhận thức và hồi tưởng

Trong khoảnh khắc hiện tại, bông hồng trước mặt tôi đỏ thắm, hương thơm dìu dịu và mượt như nhung khi tôi chạm tay vào ; bông hồng trong hồi tưởng của tôi cũng giống như thế. Tự thân bông hồng không có phẩm tính nào giúp phân biệt bông hồng hiện tại với bông hồng hồi tưởng. Thậm chí tôi lại càng hoang mang lo lắng vì người bán hoa vừa gọi điện báo cho tôi biết tối nay cô ấy sẽ giao tận nhà một chục bông hồng, và tôi hoàn toàn có thể dự kiến mình sẽ có những thưởng thức tương tự như .Khi suy ngẫm về trường hợp ấy, tôi thấy mình không lẫn lộn bông hồng nhận thức, bông hồng hồi tưởng và bông hồng dự kiến trong chừng mực tự thân những bông hồng ấy tương quan tới. Tôi biết rằng bông hồng ký ức không còn ở trước mặt tôi, trên chiếc bàn kia, như chúng đã từng ở đó, và rằng bông hồng tương lai trọn vẹn không ở trước mặt tôi. Tuy thế, tôi lại được nhắc nhở thêm lần nữa rằng tôi chỉ hoàn toàn có thể vạch những tuyến phân biệt đó trong hiện tại .

Các đối tượng ở đâu

Thế thì các đối tượng của ký ức và của dự kiến ở đâu khi tôi, trong hiện tại, không quan tâm tới chúng? Ở đây có cơn cám dỗ muốn khẳng định một cách táo bạo rằng quá khứ tiếp tục hiện hữu. Trong trường hợp ấy, có thể phải sáng chế một loại máy thời gian nào đó để làm cho chúng ta có khả năng di chuyển ngược trở lại đúng thời điểm và vui vầy bạn bè với Phạm Thái (1777-1813) hoặc Hồ Xuân Hương (k. cuối tk 18), giống như một nhân vật trong cuốn Ba người lính nhảy dù lâm nạncủa Nguyễn Mạnh Côn (1920-1979) đi lạc vào quá khứ, làm tướng cho Ðại đế Quang Trung, hay một nhân vật trong cuốn tiểu thuyết The Time Machine(Cỗ máy thời gian, 1895) của nhà văn Anh *Hebert G. Wells (1866-1946), hay như các bộ phim vượt thời gian trở về quá khứ hay đi vào tương lai, một đề tài luôn luôn ăn khách của Hollywood.

Chúng ta biết mình không thể nào bác bỏ lời quả quyết ấy vì tất cả chúng ta không hề chứng tỏ rằng quá khứ thôi hiện hữu, có điều tất cả chúng ta vẫn cảm thấy rất khó tin việc những đã chết và đã được chôn cất như nữ sĩ Hồ Xuân Hương và vua Quang Trung nay vẫn đang sống suốt những quy trình tiến độ hiện hữu của họ tại một chốn nào đó .

Có thể đoán tương lai

Nhiều người tuy chấp thuận đồng ý rằng quá khứ thôi hiện hữu nhưng họ lại cảm thấy không trọn vẹn chắc như đinh về tương lai. Có rất nhiều người làm nghề bói toán, lôi cuốn vô số người mua bằng lới hứa ” nhìn thấu tương lai ” và tiên đoán đúng những gì người mua của họ sắp thưởng thức. Ngang đây, tất cả chúng ta hoàn toàn có thể cho rằng nếu lời hứa bói toán ấy có hiệu quả, có nghĩa thiên hà phải là một mạng lưới hệ thống mang tính * máy móc chủ nghĩa ( mechanistic system ) trong đó dòng chảy của những biến cố đã được quyết định hành động trước .Nếu có kẻ thật sự hoàn toàn có thể nói cho biết điều gì sẽ xảy tới cho tất cả chúng ta trong tương lai, thì tất cả chúng ta đảm nhiệm thông tin ấy với cái giá sự tự do của mình. Nếu tương lai của bạn đã được quyết định hành động và hoàn toàn có thể thấy trước, nó không còn là đối tượng người tiêu dùng bạn đang tìm cách trấn áp và dữ thế chủ động .

Toàn bộ chứa trong hiện tại

Rõ ràng hoàn toàn có thể có những dự báo với độ đúng mực cao về hành động của tôi trong tương lai dựa trên những am hiểu những thực trạng tổng quát của tôi trong hiện tại với giả định rằng có năng lực tôi liên tục phản ứng trước thực trạng của mình theo phương pháp giống giống như tôi đang biết. Thế nhưng điều ấy trọn vẹn khác với việc nhìn thấu tương lai để hoàn toàn có thể thấy trước một cách thấu suốt bởi kẻ nào đó được ” trời phú cho cái nhìn thứ hai ” hoặc ” luyện xong con mắt thứ ba ” .Chúng ta chẳng cần phải bỏ nhiều sức lực lao động cho yếu tố này vì người ta hầu hết chấp thuận đồng ý rằng không quá khứ cũng chẳng tương lai nào hiện hữu giống như hiện tại hiện hữu. Chúng ta không khi nào hoàn toàn có thể quay trở lại quá khứ cũng như không khi nào hoàn toàn có thể đi trước vào tương lai vì hàng loạt cuộc sống của tất cả chúng ta luôn luôn được tiềm ẩn trong hiện tại. Thế nhưng điều ấy lại làm cho tất cả chúng ta khi hài lòng khi bất mãn .

Biết thời gian nhờ biến đổi

Chúng ta phân biệt thời gian vì tất cả chúng ta nhận ra đổi khác, nhưng chưa từng có đổi khác nào hoàn toàn có thể xảy ra trong hiện tại. Nếu tất cả chúng ta chỉ sống trong hiện tại, hẳn thưởng thức của mình về biến hóa là một ảo giác. Bằng hành động phủ định sự hiện hữu của quá khứ và của tương lai, tất cả chúng ta thật sự buông bỏ thời gian so với cái được gọi một cách thích đáng hơn, đó là vĩnh cửu ( eternal ). Ðiều đó gợi cho thấy sự lượng định của tất cả chúng ta về thời gian hình như có cái gì đó không ổn .

Có thể trình bày quan điểm ấy một cách rõ ràng hơn bằng cách cho thấy rằng hiện tại, đúng như chúng ta mô tả nó, không thể có bất cứ sự kéo dài nào. Trong bài thơ Kỷ niệm, thi sĩø thơ Xuân Diệu (1916-1985) than thở: “Ôi! Ngắn ngủi là những giờ họp mật! Ôi! Vội vàng là những phút trao yêu!” Thế nhưng có những biến cố ta cứ muốn chúng kéo ra thật dài. Kéo dài có nghĩa là tồn tại trong một quãng thời gian, do đó nó liên quan tới việc hòa lẫn hiện tại vào quá khứ lẫn tương lai.

Cả ba hợp làm một

Khi nghe một nốt nhạc đơn độc được gảy lên từ chiếc tây ban cầm của bạn, tôi hoàn toàn có thể gọi đó là một thưởng thức hiện tại, nhưng nốt nhạc ấy lại tùy thuộc vào hàng trăm xê dịch được phân phối sau đó nhau khiến cho ký ức can dự vào dù tôi không nhận ra nó. Ðiều đó lại càng đầy sức thuyết phục hơn khi thay vì nghe một nốt nhạc đơn độc, tôi nghĩ tới một giai điệu, và trong hành vi nghĩ ấy có tương quan tới cả quá khứ lẫn tương lai .Cứ cho rằng vì bị số lượng giới hạn trong hiện tại, tất cả chúng ta chỉ nên nghe một giao động đơn lẻ, và cứ cho giả định ấy có giá trị ngang với lời nói rằng thưởng thức bị số lượng giới hạn trong hiện tại, thì như vậy, tất cả chúng ta thật ra không hề có chút thưởng thức nào. Vì trong tất cả chúng ta sẽ có vài người phủ định cái trong thực tiễn thưởng thức ấy nên có vẻ như thêm lần nữa lại có cái gì đó không ổn. Tuy rất khó thấy nó không ổn ở chỗ nào vì rõ ràng tất cả chúng ta thưởng thức trong hiện tại .Sự phân loại thời gian thành quá khứ, hiện tại và tương lai có tương quan tới lời quả quyết rằng quá khứ và tương lai không hiện hữu, và rằng hiện tại không hề có bất kể sự lê dài nào, nên ta phải ý niệm sự phân loại ấy như cạnh sắc lẽm của lưỡi dao cạo hoặc như một số lượng giới hạn không hề nhận thức của một tuyến đang di động .

3. Chiều của thời gian

Chỉ một chiều kích

Sự không ổn ấy hoàn toàn có thể do bởi việc xem xét thời gian như thể nó là một đường thẳng, thường gọi là tuyến tính, hoặc như Bergson miêu tả là hành vi không gian hóa thời gian. Chúng ta hoàn toàn có thể tránh khỏi nan giải ấy bằng cách nghĩ thời gian như một trôi đi từ cái trước tới cái sau, trong đó tất cả chúng ta không chăm sóc tới sự phân loại thời gian, nhưng tới chiều ( direction ) của nó .Khi ứng xử với không gian, người ta có năng lực đi vào những chiều khác nhau mà không hề hoang mang lo lắng, nhưng với thời gian thì việc ấy có vẻ như bất khả thi. Không gian có ba chiều kích ( dimensions ) nhưng thời gian chỉ có một khunh hướng ( direction ) .Trong điện ảnh, thời gian quả thật hoàn toàn có thể đảo ngược, đạo diễn hoàn toàn có thể miêu tả chàng trai Tarzan thứ nhất trồi lên từ chân thác nước sủi bọt, kế đó diễn đạt hình vòng cầu parabol thích mắt trong khi người anh ta đang rơi xuống, ở đầu cuối là hình ảnh hòn đá nhô ra cao vời vợi trên đỉnh thác khi anh ta sắp sửa phóng mình ; nhưng tất cả chúng ta nhận ra đó chỉ là một lối trình diễn đảo ngược ( flash-back ) vì trong cuộc sống thật, người ta không hề làm bản sao một hành vi .Chúng ta không hề trông mong được tận mắt chứng kiến cảnh một người mở màn cuộc sống với thực trạng lão suy da mồi tóc bạc rồi từ từ đảo ngược tiến trình tăng trưởng, ngày càng trẻ ra khí huyết phương cương và sau cuối thì chập chửng tập đi té lên ngã xuống .Tuy thế, nếu giả dụ thời gian có tính đảo ngược như mấy thước phim vừa kể thì sao ? Câu hỏi ấy không thuận tiện vấn đáp một cách chắc như đinh. Theo kinh nghiệm tay nghề bản thân và của mọi người khác, tất cả chúng ta biết rõ ràng rằng thời gian chỉ có một chiều trôi xuôi .Ít nhất một lần trong đời tất cả chúng ta gật gù : ” Thời gian như bóng câu qua hành lang cửa số ! ” Sở dĩ tất cả chúng ta đắc ý với câu ví von đó vì tất cả chúng ta tin chắc như đinh rằng con ngựa ấy đã chạy qua sẽ không khi nào chạy lại. Hoặc tất cả chúng ta hoàn toàn có thể luyến nhớ không ít khi chớp mắt và chép miệng : ” Thời gian như nước chảy qua cầu ! ” Tuy thế, trong thực tiễn, làm thế nào tất cả chúng ta hoàn toàn có thể giả định rằng kinh nghiệm tay nghề của mình nhất thiết phải đúng cho toàn thể thiên hà .

Có thể đảo ngược thời gian

Tất nhiên việc thời gian đảo ngược, như một số ít người tưởng tượng, là điều hoàn toàn có thể có. Chúng ta biết rằng sở dĩ có thưởng thức thị giác là nhờ sự phản chiếu của ánh sáng, và tất cả chúng ta cũng biết rằng tất cả chúng ta du hành chậm hơn ánh sáng rất nhiều. Từø đó suy ra rằng mọi thưởng thức thị giác của tất cả chúng ta phải đi thông suốt nhau trong một chuỗi đều đặn và tương ứng với tốc độ vẫn y hệt như nhau của tất cả chúng ta lúc bấy giờ .Thử tưởng tượng có nhà ý tưởng nào đó sáng tạo được chiếc đai du hành với tốc độ phản lực, để tất cả chúng ta khi quấn vào người có năng lực du hành vào không gian với ba tốc độ : chậm hơn, ngang với, và nhanh hơn tốc độ ánh sáng .

Chừng nào chúng ta còn du hành chậm hơn vận tốc của ánh sáng, chừng đó chúng ta còn thấy các quang cảnh trần gian này diễn ra theo một chuỗi đều đặn đã quá quen thuộc với con mắt mình. Nếu chúng ta du hành ngang với vận tốc của ánh sáng, chúng ta sẽ chỉ thấy một quang cảnh thôi; lúc đó, dường như cuộc sống chốn trần gian này bị chửng lại như hết thảy các nhân vật triều đình trong cuốn phim Nàng công chú ngủ trong rừng.

Nếu tất cả chúng ta du hành nhanh hơn tốc độ của ánh sáng, tất cả chúng ta sẽ bắt kịp những quang cảnh trước đây, thí dụ trận Hai Bà Trưng rượt Tô Ðịnh chạy thục mạng về Tàu. Lúc ấy, tất cả chúng ta thấy mọi sự đảo ngược thật sự, và thấy người lão suy ấy sẽ Open, đi qua tuổi trung niên tới tuổi dậy thì và rồi đứa bé chập chửng tập đi .

Thời gian xét theo vận tốc

Chúng ta hãy giả dụ có ba người sống suốt cuộc sống của họ theo ba tốc độ khác nhau nào đó, và do một thần bí nào đó, cả ba gặp nhau trên một hành tinh xa xôi nào đó và cùng nhau ôn lại chuyện đời. Rõ ràng người nào cũng thấy khó khăn vất vả khi nhìn nhận người kia một cách thông thường vì có lẽ rằng ai cũng cho rằng chỉ có kiểu nhìn nhận của mình về những gì được tả lại là đúng chuẩn .Thí dụ minh họa quái đản ấy sẽ hữu dụng nếu nó gợi cho ta thấy rằng khái niệm của tất cả chúng ta về chiều của thời gian chỉ có tính tương đối so với tất cả chúng ta, và hoàn toàn có thể nó không thích hợp với bất kể cái nào khác đang thật sự hiện hữu. Câu chuyện Từ Thức hoặc Lưu Thần Nguyễn Triệu trở lại với người đời để thấy trong khi mình chỉ ” vui tươi ” ở đào nguyên một thời gian rất ngắn mà nơi trần gian đã trải qua hàng trăm năm dâu biển, như một cảm hứng cho tất cả chúng ta tưởng tượng tới một loại thời gian nào đó khác với thời gian lúc bấy giờ của tất cả chúng ta .

Ðừng tưởng đã biết thời gian

Dù tất cả chúng ta có xem xét thời gian thế nào đi nữa, vẫn có những câu hỏi khó hiểu hoặc khó xử lý. Giám mục Augustine đúng khi ông phát biểu về thực trạng bồn chồn của mình. Chúng ta cần cẩn trọng trước giả định rằng có thời gian và rằng tất cả chúng ta biết thời gian là gì .Có thể thời gian trọn vẹn không phải là cái đang được tất cả chúng ta giả định lúc bấy giờ ; và sự giả định sai lầm đáng tiếc của tất cả chúng ta, nếu có, sẽ làm tất cả chúng ta lạc lối trên đường nỗ lực khám phá bản tính của ngoài hành tinh. Có một câu truyện thuộc loại truyền thuyết thần thoại lưu hành giữa những người tin rằng có người ngoài địa cầu. Chuyện kể trong một dịp gặp gỡ người địa cầu, có một người ngoài địa cầu nhắn nhủ rằng : ” Nếu người địa cầu muốn du hành tới những hành tinh xa hàng ngàn hàng triệu năm ánh sáng, họ phải đổi khác khái niệm về không gian và thời gian ! ” Dĩ nhiên cho tới nay, câu truyện này vẫn nằm trong cõi không hề kiểm chứng bằng khoa học hiệïn thời .Ở những đoạn dưới, ngoài những yếu tố đã được đề cập và những nan giải khác, thí dụ sự phân biệt giữa vĩnh cửu và thời gian, chẳng bao lâu tất cả chúng ta sẽ đi tới phân biệt – như trong trường hợp về không gian – rằng tất cả chúng ta hoàn toàn có thể thậm chí còn không chấp thuận đồng ý với nhau về ý nghĩa của thời gian .

4. Thời gian nhận thức

Do bởi trải nghiệm

Thời gian nhận thức (perpetual time), trước hết, có tính tức thời nhất và đáng tin nhất vì nó biến đổi theo với tình huống và các quan tâm của chúng ta. Hai tiếng đồng hồ mà bạn trải qua trong rạp chiếu bóng khi xem phim Titanicchắc chắn không dài như hai giờ bạn ngồi nghe một bài giảng buồn chán trong giảng đường, và một giờ ngồi bên cạnh cô bạn gái bên Hồ Tây không dài bằng một giờ đứng lòng vòng ngóng cô ấy tới điểm hẹn trước chợ Ðồng Xuân.

Nếu tất cả chúng ta không giám sát thời gian bằng một cách nào đó khác với thưởng thức của mình thì cuộc sống sẽ lẫn lộn lung tung và những tình nhân nhau không thể nào hò hẹn hoặc giữ đúng bất kể ước hẹn nào .

Có thể đo lường

Ðể tránh những khó khăn vất vả ấy, tất cả chúng ta đồng ý qui ước độc lạ rằng thời gian được thống kê giám sát bằng những cây kim xoay quanh trên mặt đồng hồ đeo tay trong chừng mực thao tác ấy diễn ra đồng nhất với hoạt động của quả đất đối xứng với mặt trời. Theo ý nghĩa đồng hồ đeo tay, thời gian là sự giám sát của hoạt động hoặc biến hóa .Nhưng quan hệ ấy rất số lượng giới hạn so với thái dương hệ tới độ, nếu không có bằng cớ thêm nữa tất cả chúng ta không hề xem là nó có ý nghĩa bên ngoài thái dương hệ này. Nó là một dàn dựng giả tạo, và tự thân nó không phân phối bất kể bộc lộ nào cho bản tính thật sự của thời gian .

Một chiều và hữu hạn

Chúng ta không hề không đồng ý chấp thuận rằng thời gian nhận thức không phải là cái đo lường và thống kê sự biến hóa có năng lực làm toại nguyện những người khác nhau hoặc giữa những khu vực khác nhau của thiên hà. Cũng phải đồng ý chấp thuận rằng thời gian nhận thức chỉ có một chiều, hoạt động từ cái trước tới cái sau, và không hề đảo ngược .Sau cùng, phải nói rằng thời gian nhận thức có tính hữu hạn, theo ý nghĩa nó mở màn trong cá thể mỗi người với sự thức dậy của ý thức và chấm hết của cái chết .

5. Thời gian khái niệm

Do bởi tư duy

Thời gian khái niệm ( conceptual time ) là thời gian như tất cả chúng ta hoàn toàn có thể tư duy nó. Thông thường, tất cả chúng ta nhìn nhận lý trí đáng tin hơn nhận thức ( tri giác ), nhưng thời gian khái niệm thì dồi dào những nan đề hơn thời gian nhận thức. Nếu so với giác quan, lý trí là khí cụ nhận thức thích đáng hơn, tất cả chúng ta phải Kết luận rằng tri thức của tất cả chúng ta về thời gian rất hạn hẹp .Thời gian nhận thức hoàn toàn có thể xem như có một khởi đầu và một kết thúc với sự thưởng thức của cá thể mỗi người, còn thời gian khái niệm được giải phóng khỏi những số lượng giới hạn có tính con người và hoàn toàn có thể được nhìn nhận là có tính hữu hạn hoặc vô tận – với nguyên do hài hòa và hợp lý .

Có bắt đầu có kết thúc

Nếu giả định rằng thời gian có một mở màn, tất cả chúng ta buộc lòng phải vướng mắc thế thì cái gì liên tục cái mở màn của thời gian – và có vẻ như câu vấn đáp sẽ là thời gian phải được tiếp nối bởi thời gian, và cứ thế cho tới vô tận. Nếu tất cả chúng ta vướng mắc về sự kết thúc của thời gian, tất cả chúng ta cũng sẽ có được câu Kết luận giống y như vậy. Thế nhưng Arthur Eddington lại quả quyết rằng định luật thứ hai của nhiệt động lực học ( thermodynamics ) là bằng cớ chứng tỏ rằng thời gian phải có một khởi đầu .Lý thuyết về sự tạo dựng ngoài hành tinh có liên hệ tới sự phân biệt giữa vĩnh cửu và thời gian. Thời gian mở màn với sự tạo dựng thiên hà và sẽ chấm hết với sự biến mất của ngoài hành tinh. Trước khi có thời gian thì chỉ có hằng cửu không bao giờ thay đổi. Sự phân biệt ấy được minh họa một cách rõ ràng nhất bằng sự độc lạ giữa Thượng đế và con người. Nhiều nhà thần học ( theology ) nói rằng Thượng đế không là đối tượng người tiêu dùng của thời gian và do đó, không là đối tượng người dùng của biến hóa .

Vụ nổ Big Bang

Theo triết lý Big Bang về vụ nổ có tính cách giả thuyết của thiên hà 13.7 tỉ năm trước mà 1 số ít nhà khoa học cho là đã tạo nên vũ tru, ï thời gian có một khởi đầu và có một kết thúc. Từ vụ nổ Big Bang có mùa xuân của thiên hà, với thời gian đó, mở màn có thời gian và không gian vì thiên hà khởi đầu và lúc bấy giờ đang liên tục trương nở ( expension ). ” Bên ngoài ” thiên hà, không có gì cả vì ở đó không có không gian và thời gian .Khi hết tầm trương nở của nó, thiên hà sẽ khởi đầu co lại, và ở đầu cuối trở lại lại nhất điểm tế vi cũ với sự kết thúc của thời gian và không gian. Lý thuyết này ngày càng được nhiều nhà khoa học ủng hộ. Năm 1965, hai nhà vật lý người Mỹ thao tác tại Bell Telephone Laboratories tại tiểu bang New Jersey, là Arno A. Penzias ( 1933 – ) và Robert W. Wilson ( 1936 – ) đã vô tình mày mò ra được những bức xạ của vụ nổ Big Bang mà ngày này vẫn còn tàn tích trong thiên hà. Người ta gọi đóù là những bức xạ hóa thạch. Cả hai được thưởng giải Nobel vật lý năm 1978 .

Chukỳ của vũ trụ

Ðạo học Nước Trung Hoa cũng đưa lập trường về chu kỳ luân hồi của vạn vật với hàm ý rằng thời gian có khởi đầu và có kết thúc. Các đạo gia còn nêu số lượng đơn cử là một chu kỳ luân hồi gồm có 129.600 năm. Kết thúc một chu kỳ luân hồi, vạn vật lại trở lại nguyên thủy. Mỗi chu kỳ luân hồi được chia ra thành nhiều tam nguyên : thượng nguyên, trung nguyên và hạ nguyên .Theo Phạm Công Tắc ( 1890 – 1959 ), Hộ Pháp của Ðại đạo Tam kỳ Phổ độ ( Cao Ðài ), trong bài thuyết pháp tại Tòa Thánh Tây Ninh ngày 18 tháng Tám năm Ðinh Hợi ( 1947 ) thì mỗi nguyên lê dài 12.000 năm và địa cầu đang trong thời hạ nguyên, chuẩn bị sẵn sàng vào nguyên tái tạo để khởi đầu một chu kỳ luân hồi mới .Người theo thuyết * Thời đại Mới ( New Age ) cũng tin rằng ngoài hành tinh phải mất 2000 mới đi qua hết một cung được ký hiệu bằng một ngôi sao 5 cánh. Mỗi cung lập thành một ” thời đại “. Thời đại Song ngư ( Piscean age ) được tiêu biểu vượt trội bằng nước, khởi đầu với sự Open của Ðế quốc La Mã. Năm 1997 vừa mới qua, tất cả chúng ta đi vào thời đại mới của Bảo bình ( Aquarium age ), tiêu biểu vượt trội bằng không khí .

Mọi chi tiết đã an bài?

Một số nhà tư tưởng trước đây cũng nêu quan điểm về kim chỉ nan chu kỳ luân hồi trong đó phát sinh mọi biến cố, đi qua một quá trình chín muồi và rồi biến mất, được tiếp theo bởi một sự trùng lập trọn vẹn của tiến trình bất tận .Trong dạng cực độ, điều đó có nghĩa rằng, tôi người biên soạn những dòng này hoặc bạn đang đọc những dòng này, trong sự hiện hữu trước đây, mỗi người tất cả chúng ta đã, vào một thời gian xa lắc xa lơ nào đó, làm đúng cái mình đang làm lúc này, trong một hoạt cảnh giống đúng mực như thế này .Dĩ nhiên những kim chỉ nan ấy có những nan giải và chỉ được đề cập tới ở đây để cho thấy những tình cảnh bồn chồn phát sinh trong thời gian khái niệm .

6. Thời gian toán học

Chỉ quan tâm tới biến đổi

Thời gian toán học ( mathematical time ) khắc hẳn thời gian nhận thức và thời gian khái niệm. Hai loại thời gian sau có đặc thù một chiều và tiến từ cái trước tới cái sau trong khi thời gian toán học không chăm sóc tới chiều của thời gian .

Khi một nhà vật lý nói tới “t” như một ký hiệu trong các phương trình của mình, y chỉ quan tâm tới chiều của biến đổi như một thành tố phải lưu tâm trong các tính toán của mình. Như Bergson gợi ý, khoa học xem xét thời gian như một “biến số độc lập” (independent variable) hoặc tương tự một đường thẳng (tuyến tính) có thể chia tới vô tận.

Dòng chảy của biến cố

Ta hoàn toàn có thể xem xét thời gian một cách giản dị và đơn giản như một chuỗi những điểm độc lập của những biến cố thưởng thức nhưng quan hệ với nhau theo kiểu nếu hàng loạt bức tranh hiện sinh được đặt trước mặt một Ðấng toàn tri nào đó, ngài hoàn toàn có thể phối hợp vào nhau những giá trị tương ứng của ” t ” .

Trong cuốn L’Evolution créatrice(Tiến hóa sáng tạo), Henry Bergson viết: “Hãy tưởng tượng… rằng quĩ đạo của cái T cơ động được cung cấp tức thời, và rằng toàn bộ lịch sử, quá khứ, hiện tại và tương lai của vũ trụ vật chất được lập tức trải rộng trong không gian. Những tương ứng toán học sẽ tồn tại giữa các khoảnh khắc của lịch sử thế giới được xòe ra, hãy cứ nói, như những nan quạt, và những phân chia T1, T2, T3… các đường ấy sẽ được gọi theo định nghĩa ‘dòng thời gian’”.

Bergson tin rằng thời gian quả thật không hề tách lìa với dòng chảy của những biến cố, và ông trái chiều với khái niệm toán học bằng quan điểm cho rằng ta hoàn toàn có thể chiết thời gian ra từ sự tiếp nối của những biến cố và ứng xử với nó như cái gì đó cố định và thắt chặt, hoàn toàn có thể thống kê giám sát .

Giới hạn vấn đề

Hình như không có giải pháp cho yếu tố này, và như vậy không có nghĩa bế tắc vì từ chỗ đó, với những nỗ lực tư duy, nó hoàn toàn có thể gợi ra nhiều giải pháp khác .Có lẽ tốt hơn tất cả chúng ta nên chuyển hướng sang một số ít khái niệm tổng quát về thời gian, được bảo lưu trong tư tưởng khoa học và triết học. Những phân biệt này sẽ được nhìn trong tương ứng với những phân biệt đã được tất cả chúng ta ghi nhận khi ứng xử với yếu tố không gian .

7. Thời gian có tính tuyệt đối

Toán học, chân chính và tuyệt đối

Ðối với Isaac Newton thời gian :a. có tính tuyệt đối ( absolute ) ;b. là cái tiềm ẩn những biến cố ;c. hoàn toàn có thể được xem xét độc lập với những biến cố ấy ;d. không thể nào bị những biến cố ấy ảnh hưởng tác động .

Trong cuốn Mathematical Principles of Natural Philosophy(Các nguyên lý toán học của triết học tự nhiên, 1687), ông viết rằng: “Thời gian có tính toán học, chân chính và tuyệt đối của chính nó, và từ bản tính của chính nó, nó trôi chảy đều đặn và bất biến không liên quan tới bất cứ cái gì bên ngoài”.

Theo khái niệm ấy, thời gian của Newton có hết thảy những khái niệm được gán cho thời gian khái niệm nhưng phân biệt tách bạch hơn với những biến cố xảy ra ” trong ” thời gian .

Tách biệt với nội dung

Tính chất độc lập này của những biến cố mang hàm ý rằng thời gian có ý nghĩa tách biệt với nội dung của nó, rằng hoàn toàn có thể nhận thức thời gian trống rỗng ; nó đồng thời còn có những gợi ý rằng thời gian không phải là cái giám sát sự đổi khác .Do bởi đặc thù đặc biệt quan trọng của nó, thời gian phải hiện hữu khắp nơi và luôn luôn là một ( nhất thể ) vì nó trôi chảy ” liên tục và không bao giờ thay đổi “. Bất cứ phần chia nào của thời gian cũng phải y hệt nhau, phần này phải bằng phần kia .Nó cũng liên hệ tới giả định rằng những số đo hoặc đơn vị chức năng giám sát ( measurements ) thời gian của những nhà quan sát cũng phải giống hệt nhau dù chúng hoàn toàn có thể tọa lạc ở bất kỳ nơi nào trong thiên hà. Quan điểm chót này của Newton đã và đang thách đố thuyết tương đối thời văn minh ( modern theory of relativity ). Và ngày này, người ta đồng ý chấp thuận tổng quát rằng thuyết thời gian tuyệt đối không có giá trị .

8. Thời gian có tính tương đối

Nếu thời gian có tính tương đối ( relative ), sự tương đối ấy không hề không có tính khách quan hoặc chủ quan .

Thời gian khách quan

Thời gian khách quan mang hàm ý sự sau đó của những biến cố hoặc những biến hóa, những cái là thành phần của biến cố nào đó và không hề nhận thức chúng tách biệt với những biến hóa ấy. Không có những biến cố đang biến hóa, hay vạn sự vô thường ấy ( changing events ) thì không hề có thời gian, do đó, khái niệm thời gian trống rỗng vô giá trị .Nhưng vì thời gian – trong khi tương quan tới những biến cố – là cái gì đó khác với những biến cố, tất cả chúng ta vẫn phải đương đầu với yếu tố làm thế nào nhận thức nó. Giống với không gian, thời gian không có phẩm tính để qua đó tất cả chúng ta hoàn toàn có thể nhận thức. Có lẽ như trong trường hợp nhận thức ” cái ở giữa ” của Russell, người ta hoàn toàn có thể lập luận rằng quả thật hoàn toàn có thể nhận thức thời gian dù tất cả chúng ta có phân biệt thực tiễn ấy hay không cho dẫu có vẻ như thời gian thật ra được suy diễn từ thực tiễn của biến hóa ( the fact of change ) .

Thời gian chủ quan

Ðối lập với kim chỉ nan vừa kể, ta có một lập trường hoàn toàn có thể gọi là sự tương đối có tính chủ quan ( subjective relativity ). Không nhất thiết phải vạch ra rằng chừng nào lập trường này còn tương quan tới triết học của Kant, chừng đó vẫn không trọn vẹn đúng khi cho rằng nó có tính tương đối, vì thời gian là điều kiện kèm theo thiết yếu của kinh nghiệm tay nghề và nó trọn vẹn dựa vào những đối tượng người tiêu dùng của kinh nghiệm tay nghề .Kant nhấn mạnh vấn đề rằng không thể nào có nhận thức về quốc tế thật vì những điều kiện kèm theo của kinh nghiệm tay nghề, và ông còn nhấn mạnh vấn đề rằng nhận thức hàm chứa hoạt động giải trí của tâm lý. Nếu thời gian thuộc về quốc tế ngoại tại, hẳn tất cả chúng ta không thể nào biết nó vì như một chuỗi tiếp nối đuôi nhau nhau và một sự đồng hiện hữu ( coexistence ) giữa những đối tượng người dùng, tự thân nó không hề được nhận thức .

Do đó, thời gian phải là điều kiện có trước (a priori)của kinh nghiệm, hoặc điều kiệntiên nghiệm (a priory condition of experience), một đòi hỏi do chủ thể đặt ra để biến sự hỗn độn (chaos) của kinh nghiệm giác quan thành thế giới có trật tự.

Quan trọng hơn không gian

Ðối với Kant, thời gian quan trọng hơn không gian vì trong khi có năng lực thưởng thức những đối tượng người dùng không ở trong không gian thì không có năng lực thưởng thức bất kỳ đối tượng người tiêu dùng nào không ở trong thời gian .Như thế thời gian thuộc về ý thức nội tại ( internal consciousness ) và là điều kiện kèm theo cơ bản của hàng loạt kinh nghiệm tay nghề. Ta không nhất thiết phải hoang mang lo lắng với những đối tượng người dùng hoặc không cần phải cố dựa vào chúng bằng cách này hoặc cách khác, vì vẫn có năng lực nghĩ tới thời gian tách biệt với những đối tượng người dùng dù không có năng lực nghĩ tới những đối tượng người tiêu dùng tách biệt với thời gian .

Cần nuôi dưỡng lòng hoài nghi

Ðối mặt với những quan điểm mang tính lựa chọn đó, người đọc hoàn toàn có thể xem hàng loạt yếu tố này là cực kỳ hoang mang lo lắng, và như vậy dứt khoát là tốt. Mỗi người, khi khảo sát những khái niệm cơ bản này, cần tiến hành cảm xúc thiếu tín nhiệm của mình so với những giả định chưa được khảo sát. Giải pháp cho những yếu tố ấy hoàn toàn có thể có vẻ như không rõ ràng hoặc thậm chí còn không khả thi, nhưng cần phải nói rõ rằng một giải pháp, nếu được gật đầu, phải gây được tác động ảnh hưởng lên những chứng minh và khẳng định tổng quát về bản tính của ngoài hành tinh .Nếu bảo lưu quan điểm chung chung về không gian và thời gian của lối tâm lý thông thường, tất cả chúng ta không thể nào vấn đáp những vấn nạn được gợi lên từ sự quan tâm đến hài hòa và hợp lý. Và nếu tất cả chúng ta đồng ý những Kết luận của lối quan tâm đến hài hòa và hợp lý, tất cả chúng ta phải nhìn, với con mắt thiếu tín nhiệm, vào sự xác nhận của kinh nghiệm tay nghề, cái tự nó chỉ là cảm nhận, không mang tính quan tâm đến .Trong nan đề này, có năng lực xử lý yếu tố bằng phương cách triệt để là duy trì hai quốc tế khác nhau trong đó tìm thấy những không gian khác nhau và những thời gian khác nhau .

Cực lòng vì hai thế giới

Nói rằng trong quốc tế của ý thức, không gian và thời gian là những điều kiện kèm theo tiên nghiệm trong khi trong quốc tế thật, chúng hoặc là cái tiềm ẩn hoặc là đối sánh tương quan giữa những biến cố, tức là phân loại quốc tế theo một cung cách khiến rất khó lập thành những Kết luận hài hòa và hợp lý .Thật xích míc với niềm tin triết học khi giả định rằng quốc tế này kép, như được làm thành hai bản ( duplication of worlds ), một là quốc tế bản thể ( noumenal world ), một là quốc tế hiện tượng kỳ lạ ( phenomenal world ), với con người cư trú trong cả hai cảnh giới đó. Và quả thật, nếu có cách nào tránh được giả định ấy thì càng tốt .III. Không-thời-gian1. Khái niệm cách mạng

Tình thế hoang mang

Chúng ta không hề yên tâm gật đầu lời quả quyết mang tính cảm quan chung rằng không gian và thời gian là hai đặc thù của quốc tế thật, vì trong ngữ cảnh ấy, tất cả chúng ta không biết chắc như đinh từ ngữ không gian và thời gian có hàm ý gì .Nỗi sợ hãi ấy lại càng ngày càng tăng khi đưa mắt ngó sang khoa học văn minh và biết thêm rằng không gian và thời gian, hiểu theo nghĩa thường thì, thật sự chỉ là giả tưởng ; cả hai đều không có trong trong thực tiễn khi tất cả chúng ta xem xét chúng tách rời nhau .Chúng ta bị lầm lạc do bởi việc gật đầu những cái mà trong điều kiện kèm theo tốt nhất, chỉ là những tiến trình số lượng giới hạn của cái hàng loạt bị nối vào nhau như thể bằng những gạch nối ( a hyphenated whole ). Khoa học không còn đồng ý không gian và thời gian nhưng nó nói tới không-thời-gian ( space-time ), nơi dấu nối giữa hai từ ngữ ấy bộc lộ cho một khái niệm có tính cách mạng .2. Gợi ý để dễ hiểuÐối với người mới mở màn khám phá, khái niệm không-thời-gian rất khó hiểu ; cách tốt nhất tất cả chúng ta hoàn toàn có thể làm là đưa ra một hoặc hai gợi ý để góp thêm phần làm sáng tỏ nó .

Các biến cố không đơn lẻ

Khi tất cả chúng ta xem xét không gian và thời gian như hai cái tách rời nhau, thì bất kỳ biến cố nào cũng phải hiện hữu một cách đơn lẻ trong không gian hoặc thời gian. Thế nhưng rõ ràng không biến cố nào hoàn toàn có thể được xem xét như một biến cố đơn lẻ xảy ra trong không gian hoặc trong thời gian .Nếu tất cả chúng ta ngồi ở thềm tòa nhà Bưu điện Hồ Chí Minh, ngay phía dưới chiếc đồng hồ đeo tay và lắng nghe tiếng chuông điểm giờ của nó, tất cả chúng ta hoàn toàn có thể xác định từng tiếng chuông mà không cần chú ý tới thời gian. Ðiều này đúng với khung viện dẫn, hay khung tham chiếu ( frame of reference ) của tất cả chúng ta .Giả dụ lúc ấy trên một hành tinh xa xăm, thí dụ cách đây vài trăm năm ánh sáng, đôi tai nhỏ bé của một nàng Ngọc nữ nào đó nghe ra những tiếng chuông ấy. Nàng hoàn toàn có thể nghĩ tới chúng như thể chúng phát xuất trong những phần khác nhau của không gian, vì toàn cầu của tất cả chúng ta du hành chung quanh mặt trời với tốc độ khoảng chừng 30.4 cây số một giây. Ðiều này cũng đúng với khung tham chiếu của tất cả chúng ta .

Tùy thuộc người quan sát

Thế thì nếu chỉ một biến cố thôi mà còn tùy vào điểm đứng ( standpoint ) của người quan sát để mang tính không gian hoặc mang tính thời gian, thì quả thật liều lĩnh khi tất cả chúng ta dám chứng minh và khẳng định rằng nó phải thật sự có một trong hai tính ấy .Vật lý học chăm sóc tới hoạt động. Chuyển động thì liên hệ tới không gian lẫn thời gian vì nó hàm ý sự đổi khác vị trí với một quãng thời gian. Nếu tất cả chúng ta cho rằng vật chất được cấu trúc bởi những hạt không bao giờ thay đổi ( unchangeable particles ), như người theo thuyết Newton từng nghĩ, lúc đó chỉ hoàn toàn có thể xem xét vật chất từ một điểm đứng trong không gian ( standing of space ) .Nếu tất cả chúng ta thay những hạt không bao giờ thay đổi ấy của vật chất bằng nguồn năng lượng ( energy ), như khoa học tân tiến đang làm, lúc đó không hề xem xét vật tư cơ bản của thiên hà vật lý như là cái hoàn toàn có thể tọa lạc trong một vùng không gian riêng không liên quan gì đến nhau, và ta chỉ hoàn toàn có thể xem xét một biến cố với cả không gian lẫn thời gian .

Chuỗi biến hóa và khung tham chiếu

Sự vô hiệu những nguyên tử ( hạt nhân ) tối hậu ( ultimate atoms ) mang hàm ý cốt tủy rằng phải xem thiên hà như một chuỗi biến hóa không-thời-gian ( a space-time continuum ). Xét theo nguyên ngữ, chuỗi biến hóa liên tục có nghĩa là chuỗi những vật cùng một loại được đặt theo khoảng cách sao cho những vật kế cận nhau trông như thể giống nhau nhưng đi lần tới những vật ở hai đầu thì lại trọn vẹn khác nhau .

Ðể dễ hình dung chuỗi này, ta có thể mượn cách diễn tả “họ hàng gần rồi xa dần, giông giống rồi khác hẳn” hẳn Sơn Ðiền Nguyễn Viết Khánh có ý nói, khi ông chuyển ngữ “space-time continuum” ra tiếng Việt là “không-thời-gian quyến thuộc” (Những mùa xuân trở lại,t.65, Nxb Như Mai, Hoa Kỳ, 2007).

Còn nữa, thuyết tương đối vô hiệu giả định về tính tuyệt đối của không gian và thời gian trong đó những số đo hoặc đơn vị chức năng thống kê giám sát đều giống hệt nhau ở bất kỳ nơi nào trong thiên hà. Mọi số đo đều đổi khác theo khung tham chiếu, và đặc thù tương đối ấy chỉ hoàn toàn có thể có ý nghĩa với giả định không-thời-gian .3. Chuỗi biến hóa bốn-chiều

Kết hợp không gian và thời gian

Không nhất thiết phải đi theo những phát biểu khoa học vừa kể vì hoàn toàn có thể chứng tỏ rằng hầu hết những nỗ lực của tất cả chúng ta nhằm mục đích xác định những đối tượng người dùng đều tương quan tới một phối hợp không gian với thời gian giống y như thế .Nếu bạn mời tôi tới nhà bạn uống rượu và ngắm đôi vợ chồng chim sáo chiều nào cũng đưa nhau sang sông, bay tới đậu rĩa lông cho nhau trên cành dương liễu trước sân nhà bạn, bạn phải cho tôi biết bốn chiều kích để bảo vệ tôi hoàn toàn có thể nhìn thấy đôi chim ấy .Hai chiều kích như những tọa độ trên tấm map mà tôi sẽ theo đó để tới đúng địa chỉ nhà bạn ; chiều kích thứ ba sẽ mang mắt tôi từ hiên nhà bạn nhìn lên đúng cành liễu có đôi chim sáo ; và cũng thiết yếu cho tôi nếu bạn phân phối thời gian đôi chim dìu cánh sang đậu, và mở màn âu yếm rĩa lông cho nhau .Thiếu bất kể chiều kích nào trong bốn chiều kích đó, tôi không được bảo vệ sẽ nhìn thấy cảnh tượng vợ chồng đôi chim sáo tríu mến nhau như đôi vợ chồng son mới cưới .

Phải giả định là có thật

Ðối với hầu hết những dự trù, tất cả chúng ta hoàn toàn có thể hành vi như thể không gian và thời gian tách rời nhau, nhưng so với khoa học thì điều đó bất khả thi. Vì thế tất cả chúng ta buộc lòng phải giả định đặc thù có thật của không-thời-gian, và khi tất cả chúng ta xem xét không gian và thời gian tách rời nhau, tất cả chúng ta phải ứng xử với chúng như một ý niệm trừu tượng rút tỉa từ chuỗi biến hóa không-thời-gian .Khái niệm không-thời-gian rất khó vì không hề tưởng tượng nó do bởi hầu hết tất cả chúng ta đều cảm thấy khó mà tâm lý nếu không có những hình ảnh. Chúng ta cần kiểu mẫu ( Mã Sản Phẩm ) để hiểu một khái niệm ( conception ) nhưng không thể nào có kiểu mẫu cho nó. Có người gợi ý rằng tất cả chúng ta hoàn toàn có thể tưởng tượng nó theo kiểu tất cả chúng ta nghĩ tới một chuỗi những đường được vạch theo mọi hướng hoàn toàn có thể được trên mặt phẳng của một hình cầu, với hình cầu bị lấy đi. Nếu những đường ấy chỉ có chiều dài chứ không có chiều rộng, như hình học Euclid gợi ý, rõ ràng rằng hình ảnh ấy giống với người vô hình dung. Trong chừng mực tương quan tới toán học, không-thời-gian có hàm ý một chuỗi những tọa độ toán học ( a set of mathematical ordinates ) .

Cong và vô tận

Như một chuỗi những đối sánh tương quan hoặc những tọa độ, không-thời-gian hoàn toàn có thể được khảo sát về mặt toán học và theo nhà toán học, nó cong. Ðiều ấy có nghĩa rằng một tia sáng được phóng ra theo đường thẳng, nó sẽ trở về điểm mở màn của nó. Rủi thay, phải mất tới hàng triệu hàng triệu năm ánh sáng nó mới quay trở lại chỗ cũ, do đó trên thực tiễn, quả thật không thể nào chứng tỏ .Có lẽ tất cả chúng ta hoàn toàn có thể đưa ra một thí dụ có tính gợi ý như sau. Tương tự một con tàu rời cảng Hải Phòng Đất Cảng, nhắm thẳng hướng đằng trước và cứ thế miệt mài đi, giả dụ không bị đất liền chặn lại, cho tới khi nó đi tới Hải Phòng Đất Cảng. Con tàu ấy hoàn toàn có thể đi một vòng như vậy vì quả đất có hình cầu. Người ta giả định rằng thiên hà cũng có hình cầu hoặc cong .Nếu không-thời-gian là một chuỗi biến hóa liên tục ( continuum ) và cong, thì nó vô tận vì vòng tròn không có chỗ khởi đầu cũng chẳng có chỗ kết thúc. Vì dù bị bọc quanh hay bị số lượng giới hạn thì cũng là hữu hạn. Theo cách ấy, quan điểm văn minh có vẻ như xử lý được một trong những yếu tố chính yếu của không gian và thời gian bằng lập luận rằng không-thời-gian vừa hữu hạn vừa vô tận .

Khách quan hay chủ quan

Nếu gật đầu giải pháp ấy cho yếu tố không gian và thời gian, tất cả chúng ta vẫn còn vấn nạn về đặc thù khách quan hay đặc thù chủ quan của không-thời-gian. Tất nhiên quan điểm hiện đại loại bỏ năng lực không gian và thời gian tuyệt đối, nhưng tự thân quan điểm ấy không hề quyết định hành động rằng không-thời-gian hiệu hữu một cách khách quan hay chủ quan .Triết học văn minh cũng không dứt khoát về vấn nạn này, tuy lợi thế thuộc về phía những quan điểm cho rằng không-thời-gian hiện hữu một cách khách quan và độc lập nhưng đó chỉ là của một chút ít người theo triết lý của Kant trong tư tưởng tân tiến .

Phải sửa sai Kant

Kant xác lập lập trường của mình bằng hình học Euclid vì đó là loại hình học duy nhất được biết tới trong thời ông sống .

Những kẻ đi theo Kant, trong khi bảo lưu khái niệm cơ bản của ông về không-thời-gian như một điều kiện tiên nghiệm (a prioricondition of experience), cần phải sửa đổi đặc tính ấy của tư tưởng ông

.4. Thời gian là sự lê dài

Mọi sự là tiến trình

Sự phân biệt qua khứ, hiện tại và tương lai phải được xem xét từ điểm nhìn khác ấy. Quả thật, như đã thấy, nếu tất cả chúng ta ứng xử với thời gian như một chiều kích tách rời, được bộc lộ bằng một đường thẳng, thì hoàn toàn có thể lập thành sự phân biệt ấy. Nhưng khi tất cả chúng ta thử liên hệ chúng với kinh nghiệm tay nghề thì quá khứ và tương lai biến mất khỏi cuộc hiện sinh và chúng chỉ hoàn toàn có thể được với tới bằng sự suy ra từ một hiện tại trọn vẹn ngắn ngủi .Chúng ta không khi nào hoàn toàn có thể hiểu cách mình chớp lấy một nốt nhạc hoặc một giai điệu nếu không giả định rằng cái được gọi là ” hiện tại như thật ” ( specious present ), cái quyến dụ tất cả chúng ta chú ý quan tâm tới thực tiễn rằng dù triết lý nói gì thì nói, vẫn có một khoảng chừng thời gian hiện tại .Nếu tất cả chúng ta nghĩ tới tiến trình, dưới dạng không-thời-gian, lúc ấy cách tốt là tất cả chúng ta nên theo thí dụ của Bergson để nói tới sự lê dài. Theo ý nghĩa ấy, mọi biến cố vừa có lịch sử vẻ vang và vừa là lịch sử vẻ vang của nó, vì một biến cố là cái nó đang là trong hiện tại và đồng thời, nó bảo tồn quá khứ của nó ngay bên trong nó .

Thí dụ minh họa

Trở lại với trái banh tuyết, theo Bergson, nếu tất cả chúng ta đứng trên đỉnh đồi, cầm một trái banh làm bằng tuyết, và thả cho nó lăn xuống. Trái banh tuyết ấy càng lăn càng to ra vì nó bảo tồn quá khứ của nó trong hiện tại. Cũng một phương pháp giống y như thế, tôi đang là loại người tôi là, vì những gì tôi thưởng thức trong quá khứ xâm nhập và đang lập thành cái tôi hiện tại .Do đó, chừng nào quá khứ còn xâm nhập vào sự thiết kế những biến cố, chừng đó quá khứ còn hiện hữu. Không thiết yếu phải nhắc nhở những thế hệ quen thuộc với nhà * phân tâm học Sigmund Freud rằng cái đó hoàn toàn có thể không ở dưới dạng khá đầy đủ ý thức của con người .

Tương lai trong hiện tại

Trong ý nghĩa đó, tương lai cũng hiện hữu trong hiện tại ; dù tất cả chúng ta có trở thành cái gì đi nữa, tối thiểu cái mà tôi đang là trong hiện tại chắc như đinh là một thành tố có tính quyết định hành động. Tuy thế, ta không hề lý giải trong thực tiễn ấy theo cách hiểu mang tính tất định chủ nghĩa ( determinism ) do tại chính nguyên tắc phát minh sáng tạo ( the principle of creativity ) làm cho sự dự báo minh bạch và không thiếu trở thành bất khả thi .Rõ ràng rằng tôi sẽ tăng trưởng, tuy nhiên đó sẽ là sự tăng trưởng có những cội rễ trong cái tôi đang là lúc này, và không hề xảy ra điều ấy nếu lúc này tôi không xâm nhập vào cái đó .

Thời gian là tích lũy

Theo quan điểm tổng quát ấy về sự lê dài, thời gian không được ý niệm như một đường thẳng ( tuyến tính ) mà đúng hơn, như một tích góp. Quan điểm ấy có vẻ như tương hợp với những nhu yếu tổng quát của thuyết không-thời-gian .Nếu quả đúng như vậy, người ta sẽ thấy rằng việc duyệt xét những giả định cơ bản thì cực kỳ có giá trị, vì sự tái diễn đạt những giả định ấy hoàn toàn có thể dẫn tới những lĩnh hội mới trong khoa học và triết học. Chừng nào triết học còn có phần trong việc phê phán những giả định cơ bản đó, chừng đó nó còn đóng vai trò quan trọng trong sự tân tiến tổng quát hướng tới một triết lý thích đáng về bản tính của ngoài hành tinh .IV. Không gian nhiều chiều kích

Chiều thứ năm ngay bên cạnh

Có lẽ sẽ không yên tâm nếu đóng lại chương này mà không nhắc tới một yếu tố mới được đặt ra về không gian, rằng đã dừng lại ở quan điểm không gian bốn chiều kích chưa hay quả thật không gian có rất nhiều chiều kích ?

Câu chuyện liên quan tới nhân vật chính là nhà nữ vật lý lý thuyết (theoretical physicist) và chuyên gia hàng đầu về vật lý hạt cơ bản (particle physics) và lý thuyết vũ trụ (cosmology) người Hoa Kỳ Lisa Randall (1962- ), và cuốn sách của bà xuất bản năm 2005 với nhan đề Warped Passages: Unraveling the Mysteries of the Universe’s Hidden Dimensions(Những lối đi lệch lạc: tìm ra bí mật của các chiều kích ẩn giấu của vũ trụ).

Trong một lần làm thí nghiệm về hạt cơ bản, Randall giật mình phát hiện có những hạt bỗng dưng biến đi đâu mất ; điều này xích míc với thuyết tương đối nghĩa rộng của Einstein. Bởi thế, bà mạnh dạn công bố rằng những hạt này hoàn toàn có thể vì bay vào không gian chiều thứ năm nên mới bỗng dưng biến mất như vậy. Bà nói : ” Tôi cho rằng trên toàn cầu hiện hữu không gian chiều thứ năm. Nếu giả định này đúng thì quả thật những không gian khác không ở xa tất cả chúng ta, thậm chí còn hoàn toàn có thể nói chúng ở cách tất cả chúng ta trong gang tấc. Chỉ có điều chúng ẩn giấu rất khéo nên ta không nhìn thấy thôi ” .

Dự án thí nghiệm

Việc thử nghiệm giả định của Randall được dự trù triển khai cùng với những giả định của nhiều nhà khoa học khác vào cuối năm 2008, trong một đường hầm dài 27 cây số, được sáu vương quốc thiết lập dưới độ sâu 100 m tại vùng biên giới Thụy Sĩ – Pháp. Tới tháng 10. 2008, hình như đang bị trục trặc kỹ thuật .Theo dự kiến, thứ nhất, người ta tăng dần tốc độ của 2 chùm proton hoạt động trong đường hầm ấy lên ngang với tốc độ ánh sáng. Kế đó, cho chúng va chạm ngược chiều nhau với tần suất mỗi giây 800 triệu lần, qua đó giải phóng vô số hạt nhỏ hơn proton, và bằng cách này hoàn toàn có thể tái dựng vụ nổ lớn ( Big Bang ) hình thành ngoài hành tinh cách đây gần 13.7 tỉ năm và ánh sáng phát sinh vào 200 triệu năm sau đó .. Nếu khi ấy có xảy ra hiện tượng kỳ lạ 1 số ít hạt nào biến mất, thì hoàn toàn có thể chứng tỏ chúng đã bay vào không gian chiều thứ năm hay hơn nữa mà con người hiện chưa nhìn thấy .

Duỗi, cong và phẳng

Nếu giả định của Lisa Randall được chứng tỏ là đúng, nếu việc tái diễn Big Bang trong phòng thí nghiệm thành công xuất sắc, thì điều đó có củng cố thêm niềm kỳ vọng rằng trong một tương lai không xa, loài người hoàn toàn có thể mở toang cánh cửa của một quốc tế nhiều chiều kích và vô số điều huyền bí trên quả đất này cũng sẽ được giải thuật .

Chưa ai có thể đoán trước được sự xác minh lý thuyết mới của Randall và “khám phá trong đường hầm” ấy sẽ mở ra cho khoa học vật lý nói riêng, và khoa học hiện đại cũng như triết học hiện đại những chân trời mới như thế nào đối với các khái niệm về bản tính và nguồn gốc của vũ trụ (cosmogony).

Vào giữa thế kỷ 20, nói chung, người ta xem thiên hà có tính luân hồi. Kể từ vụ bùng nổ ( * Big Bang ), có không gian thời gian, và ngoài hành tinh mở màn trương ra. Không có cái gì bên ngoài ngoài hành tinh vì con người không thể nào quan sát được nơi không có không gian và cũng chẳng có thời gian. Cứ thế, ” thiên hà duỗi ” bị trương ra miết rồi loảng dần tới tối đen mịt mù và sự sống bị kết liễu .Tới gần cuối thế kỷ vừa mới qua, những nhà khoa học đổi sang khái niệm ” thiên hà cong “, nghĩa là sẽ cuộn trở lại điểm Big Bang nguyên thủy, vì lực mê hoặc. Vật chất hút lẫn nhau, và khi ngoài hành tinh có nhiều chất tối, khối lượng sẽ có sức hút đủ mạnh để khống chế sức chạy ra xa của những thiên hà và kéo chúng chạy ngược trở lại, khiến chúng tự hút lấy nhau, biến thành một hố đen khổng lồ, để rồi sau đó lại ” Big Bang ! “, bùng nổ ra theo một chu kỳ luân hồi cố định và thắt chặt .Thế rồi sang thế kỷ 21, Open giả thuyết thứ ba sáng sủa hơn : ” thiên hà phẳng ” ; theo đó, sức trương ra và sức hút vào sẽ bằng nhau để thiên hà hoàn toàn có thể giữ nguyên thực trạng như thế này, không đổi khác. Tuy mọi sự chỉ là giả thuyết, nhưng tất cả chúng ta hãy cứ hết lòng kỳ vọng vào cái thứ ba, vì nếu không, trong khoảng chừng 15 tỉ năm nữa, toàn bộ những gì trên quả đất này, kể cả những kẻ ” yêu nhau mãi mãi hay không đội trời chung với nhau “, sẽ cùng nhau chết chung với ngoài hành tinh, hoặc loãng ra như khói bay trong bóng tối hay co cụm vào nhau thành nhất điểm tế vi, trước khi lại cùng nhau nổ bùng bung ra !

Source: https://vh2.com.vn
Category : Trái Đất