Văn minh Phương Đông

Văn minh Phương Đông

Văn minh Ai Cập cổ đại
Văn minh Ấn Độ cổ đại
Văn minh Lưỡng Hà cổ đại

Văn minh Trung Quốc cổ đại

Bạn đang đọc: Văn minh Phương Đông

MỞ ĐẦU

Nói đến lịch sử vẻ vang văn minh quả đât, người ta thường nghĩ đến những giá trị to lớn mà loài người đã đạt được trong thời đại thời nay. Nhưng tất cả chúng ta cần phải nhìn nhận lại quy trình tăng trưởng của lịch sử vẻ vang xã hội loài người, ngay từ rất sớm – thời cổ đại, loài người đã bước vào xã hội văn minh của mình, chính khu vực phương Đông chứ không phải là khu vực nào khác, những thành tựu văn minh rực rỡ tỏa nắng tiên phong của lịch sử vẻ vang quả đât đã được hình thành và tăng trưởng tỏa nắng rực rỡ .
Xét về vùng chủ quyền lãnh thổ, phương Đông ngày này được hiểu là khu vực bao trùm hàng loạt châu Á và phần Đông Bắc châu Phi. Mặc dù khái niệm Đông phương học ( Oriental Studies ) xuất phát từ phương Tây tuy nhiên vai trò của Đông phương học nói chung, văn minh phương Đông nói riêng ngày càng được giới khoa học quốc tế khẳng định chắc chắn và chăm sóc. Ngày nay, xét trên nhiều góc nhìn như lịch sử vẻ vang, chính trị, kinh tế tài chính, văn hóa truyền thống, … phương Đông chiếm một vị trí vô cùng quan trọng. Nói đến phương Đông, người ta không hề không nhắc đến những nền văn hóa truyền thống – văn minh nổi tiếng như Ai Cập, Lưỡng Hà, Ấn Độ, Arập, Trung Quốc, không hề không nhắc đến Nho giáo, Hồi giáo, Phật giáo, Hinđu giáo và hàng loạt tín ngưỡng địa phương mang sắc tố phương Đông. Nói đến phương Đông, người ta cũng nhắc ngay đến những đại ngữ hệ như Nam Á, Nam đảo, Hán – Tạng, Thái – Kađai, Antai … ; đến những khu công trình văn hóa truyền thống kì vĩ như Ăngco Vát, Vạn lí trường thành, Borobudur, những kim tự tháp Ai Cập … Và, từ góc nhìn văn hóa truyền thống – văn minh văn minh, phương Đông còn làm cho quốc tế kinh ngạc về “ sự thần kì Nhật Bản ”, về hàng loạt những con rồng châu Á như Nước Singapore, Nước Hàn, Hồng Kông, Đài Loan, … Tóm lại, phương Đông là một khu vực văn hoá-văn minh có “ truyền thống ” riêng cả về phương diện truyền thống cuội nguồn lẫn tân tiến .
Vì vậy, khám phá về nền văn minh phương Đông cổ đại có một ý nghĩa to lớn, giúp tất cả chúng ta hiểu rõ truyền thống văn hóa truyền thống truyền thống lịch sử cũng như sự tăng trưởng của lịch sử dân tộc khu vực này. Ngoài ra, nó còn mang một ý nghĩa vô cùng quan trọng trong tiến trình hội nhập của khu vực nói chung và quốc gia nói riêng trong thời đại thời nay .

NỘI DUNG

1.Văn minh phương Đông được hình thành gắn liền với các dòng sông lớn:

Một đặc thù mà tất cả chúng ta thuận tiện nhận thấy so với nền văn minh phương Đông thời cổ đại, như văn minh Ai Cập, văn minh Ấn Độ, văn minh Trung Quốc, văn minh Lưỡng Hà … toàn bộ đều hình thành trên lưu vực những con sông lớn .

Trong các nền văn minh trên thế giới, văn minh Ai Cập được hình thành sớm nhất. Văn minh Ai Cập gắn liền với cư dân sống ở hai bên bờ sông Nil. Sông Nil hay được Việt hóa thành sông Nin, là dòng sông thuộc châu Phi, một con sông dài nhất thế giới, với chiều dài 6.650 km và đổ nước vào Địa Trung Hải, nhưng phần chảy qua Ai Cập chỉ dài 700km. Miền đất đai do sống Nil bồi đắp chỉ rộng 15-25 km, phía Bắc có nơi rộng 50 km vì ở đây sông Nil chia thành nhiều nhánh trước khi đổ ra biển. Đây là dòng sông có ảnh hưởng nhất ở châu Phi, gắn liền với sự hình thành, phát triển và lụi tàn của nhiều vương quốc cổ đại, góp phần tạo dựng nên nền Văn minh sông Nin.

Sông Nil có hai nhánh chính, quan trọng nhất là sông Nil Trắng và sông Nil Xanh. Sông Nil trắng bắt nguồn từ hồ Victoria nằm giữa Uganda, Kenya và Tanzania. Sông Nil Xanh bắt nguồn từ Hồ Tana trên vùng cao nguyên của Ethiopia. Dòng Nil Xanh chảy được khoảng chừng 1.400 km ( 850 dặm ) tới Khartoum thì hai dòng Nil Xanh và Nil Trắng gặp nhau, hợp lưu tạo nên sông Nil. Phần lớn nguồn nước của sông Nil được phân phối từ Ethiopia, khoảng chừng 80-85 %, nhưng chỉ về mùa hè khi những cơn mưa lớn đổ xuống vùng này. Sông Nil với nguồn nước dồi dào đã tạo nên vùng thung lũng phong phú nhất “ lục địa đen ”. Nó đã góp thêm phần rất lớn tới sự hình thành nền văn minh Ai Cập cổ đại, với những kim tự tháp kỳ vĩ. Sông Nil đã tác động ảnh hưởng lớn tới nền văn hóa truyền thống Ai Cập cổ ngay từ thời đại đồ đá, khi mà sa mạc Sahara đang ngày càng xâm lấn sang phía Đông của lục địa châu Phi. Sông Nin bắt nguồn từ hồ Victoria ở khu vực xích đạo có mưa quanh năm nên lượng mưa khá lớn. Tới Khác-tum sông Nin nhận thêm nước từ phụ lưu Nin Xanh ở khu vực cận xích đạo, lưu lượng trở nên rất lớn, mùa nước lũ lên tới 90.000 m³ / s ; đến biên giới Ai Cập mặc dầu sông Nin chảy giữa miền hoang mạc và không nhận được thêm phụ lưu nào nữa, nước sông vừa ngấm xuống đất, vừa bốc hơi mạnh, gần biển lưu lượng nước giảm nhiều nhưng ở Cai-rô ( Ai Cập ) về mùa cạn lưu lượng vẫn còn 700 m³ / s. Phần hạ lưu sông Nil to lớn, giống như hình tam giác dài 700 km, hai bên bờ sông rộng từ 10 dến 50 km tạo thành một vùng sinh thái xanh ngập nước và bán ngập nước – một đồng bằng phì nhiêu với động thực vật phong phú và đông đúc. Hàng năm từ tháng 6 đến tháng 11, nước lũ sông Nil dâng lên làm tràn ngập cả khu đồng bằng to lớn và bồi đắp một lượng phù sa khổng lồ, phì nhiêu. Các loại thực vật đa phần như : đại mạch, tiểu mạch, chà là, sen, … sinh sôi nảy nở quanh năm. Ai Cập cũng có một quần thể động vật hoang dã phong phú và đa dạng và phong phú, mang đặc thù đồng bằng-sa mạc như voi, hươu cao cổ, sư tử, trâu, bò, những loài cá, chim, …
Tất cả những điều kiện kèm theo vạn vật thiên nhiên khuyễn mãi thêm đã góp thêm phần hình thành nền văn minh Ai Cập sớm nhất. Các ngành nghề như đánh bắt cá cá, nông nghiệp, thủ công nghiệp và thương nghiệp đều tăng trưởng ngay từ 3.000 năm trước Công nguyên. Đặc biệt, những di sản kiến trúc đồ sộ và đạt đến một trình độ vươn lên tầm kỳ quan của quốc tế như : những kim tự tháp, những siêu phẩm về hội họa, điêu khắc và thẩm mỹ và nghệ thuật ướp xác … Cũng chính thế cho nên, nhà sử học Hy Lạp Hê-rô-đốt đã nói rằng : “ Ai Cập là tặng phẩm của sông Nil ”

Giống như văn minh Ai Cập, văn minh Lưỡng Hà cũng được hình thành gắn liền với hai con sông Euphrates ở phía Đông và Tigris ở phía Tây. Cả hai sông này đều bắt nguồn từ miền rừng núi Armenia chảy qua lãnh thổ Iraq ngày nay rồi đổ ra vịnh Ba Tư (Péc-xích). Lưỡng Hà là tên gọi của một vùng địa lý và của một nền văn minh ở nơi gồm lãnh thổ Iraq, đông Syria, đông nam Thổ Nhĩ Kỳ, và tây nam Iran hiện đại. Tên gốc của nó xuất phát từ tiếng Hy Lạp, có nghĩa là “giữa” và  “sông”, để chỉ hai vùng châu thổ sông Euphrates và sông Tigris cũng như vùng đất nằm giữa chúng.

Tigris là con sông phía đông thuộc hai con sông lớn phân định nền văn minh Lưỡng Hà, cùng với sông Euphrates (dài 2800km). Tigris chảy từ các khu vực núi của Thổ Nhĩ Kỳ qua Iraq. Sông Tigris dài khoảng 2000 km, bắt nguồn từ Dãy núi Taurus phía đông Thổ Nhĩ Kỳ và chảy theo hướng đông nam đên khi nhập vào Euphrates gần Al Qurna ở phía nam Iraq. Hai sông cùng nhau tạo ra đường thủy Shatt al-Arab chảy vào Vịnh Ba Tư. Sông Tigris có nhiều nhánh, bao gồm Diyala và thượng và hạ lưu của các sông Zab. Thủ đô Baghdad của Iraq nằm hai bờ của Tigris. Thành phố cảng Basra nằm ở tuyến đường thủy Shatt al-Arab. Trong thời kỳ cổ đại, nhiều thành phố của nền văn minh Lưỡng Hà nằm hai bên hoặc gần sông Tigris, những cư dân thời đó là lấy nước sông này để tưới nước cho những khu vực nông nghiệp của người Sumeria. Các thành phổ đáng chú ý bên sông Tigris có Nineveh, Ctesiphon, và Seleucia, còn thành phố Lagash lấy nước từ Tigris qua một con kênh từ khoảng năm 2400 TCN. Sông Tigris từ lâu đã là một con đường vận tải quan trọng ở quốc gia phần lớn là sa mạc này. Việc buôn bán qua con sông này đã giảm sút tầm quan trọng của nó trong thế kỷ 20 khi tuyến đường sắt và đường bộ đã thay thế đường thủy. Hằng năm, vào mùa xuân, băng tuyết vùng rừng núi Armenia tan ra, nước đổ vào hai con sông, làm cho mực nước dâng cao gây nên lũ lụt làm ngập cả một vung rộng lớn. Nhưng chính nhờ những trận lũ lụt ấy, đất đai ở khu vực này liên tục được phù sa bồi đắp và trở nên màu mỡ. Lượng phù sa ở đây nhiều đến nỗi, qua mấy nghìn năm, cả một vùng biển rộng lớn của khu vực này đã trở thành đồng bằng, bờ biển của vịnh Ba Tư phải lùi xa gần 200km. Cũng vì vậy, hai dòng sông Tigris và Ephrates vốn đổ ra biển bằng hai cữa sông khác nhau đã nhập lại thành một trước khi ra đến biển. Chính nhờ có đất đai phì nhiêu như vậy, nên cũng như Ai Cập cổ đại, khi công cụ sản xuất còn tương đối thô sơ, kinh tế ở đây vẫn có điều kiện phát triển; do đó đã sớm bước vào xã hội văn minh.

Nền văn minh Ấn Độ được hình thành từ khá sớm, có nguồn gốc từ nền Văn hóa Harappa và Mohenjo Daro, gọi theo địa danh của một trong những nơi khai quật chính là một nền văn minh thời Cổ đại phát triển vào khoảng thời gian từ năm 2.800 TCN đến năm 1.800 TCN dọc theo sông Ấn nằm về phía tây bắc của tiểu lục địa Ấn Độ.

Lịch sử hình thành nền văn minh Ấn Độ cũng gắn liền với sông Ấn và sông Hằng .

Sông Hằng, con sông quan trọng nhất của tiểu lục địa Ấn Độ. Sông Hằng dài 2510km bắt nguồn từ dãy Hymalaya của Bắc Trung Bộ Ấn Độ, chảy theo hướng Đông Nam qua Bangladesh và chảy vào Vịnh Bengal. Tên của sông được đặt theo tên vị nữ thần Hindu Ganga. Sông Hằng có lưu vực rộng 907.000 km2, một trong những khu vực phì nhiều và có mật độ dân cao nhất thế giới. Sông Hằng được tạo thành bởi hai con sông đầu nguồn là sông Bhagirathi và sông Alaknanda ở dãy núi Himalaya của bang Uttaranchal thuộc Ấn Độ. Nguồn nước thường được mọi người thừa nhận là Bhagirathi, một con sông bắt nguồn từ một động băng tại độ cao 4000m và là con sông nhỏ hơn trong hai chi lưu của sông Hằng. Sông Alaknanda bắt nguồn từ khu vực nằm dưới đỉnh Nanda Devi gần biên giới Tây Tạng. Được tạo thành từ những khối băng tuyết tan ra từ các địa điểm như Gangotri và các đỉnh như Nanda Devi và Kamet, hai sông nhánh này chảy về phía Nam qua trung độ Haymalaya đến nơi hội tụ của chúng để tạo nên sông Hằng. Sau khi chảy hơn 200 km (125 dặm), sông Hằng đến thành phố Haridwar, nơi nó xẻ dọc Dãy núi Siwalik và bắt đầu chảy theo hướng nhìn chung là Đông-Nam qua Đồng bằng sông Hằng. Tại Haridwar, một con đập đã chuyển hướng nước đến Kênh thượng lưu sông Hằng. Giữa Haridwar và Allahabad, một khoảng cách gần 800km (500 dặm), sông Hằng theo một đường ngoằn ngoèo và không thể lưu thông bằng tàu thuyền được do có nhiều chỗ nông và thác ghềnh. Tại Allahabad, sông Hằng được sông Yamuna chảy từ Tây Nam nhập vào, sau đó sông Hằng chảy theo hướng Đông qua các thành phố Mirzapur, Varanasi, Patna, và Bhagalpur gần biên giới với Bangladesh. Tại đoạn này, sông Hằng cũng nhận được nước đổ thêm vào từ sông Son từ phía Nam, sông Gumti, sông Ghaghra, sông Gandak, và sông Kosi từ phía Bắc. Qua Bhagalpur, sông chạy quanh dãy đồi Rajmahal tại biên giới Bangladesh. Ở đây, qua hướng Nam là Đồng bằng châu thổ sông Hằng, cách Allahabad khoảng 900 km về phía thượng lưu và cách Vịnh Bengal 450 km về phía hạ lưu. Gần Pakaur, Ấn Độ, sông Hằng chia nhánh. Nhánh Bhagirathi chảy về hướng Nam để tạo nên sông Hugli, là nhánh cực Tây của đồng bằng châu thổ, cũng như là kênh vận chuyển đường thủy chính của khu vực đồng bằng này. Các tàu biển có thể chạy vào Hugli từ cửa sông Hằng ở Vịnh Bengal đến thành phố Kolkata nằm cách cửa sông khoảng130 km phía thượng lưu. Nhánh chính của sông Hằng tiếp tục chảy qua Bangladesh, nơi có đoạn nó được gọi là sông Padma. Sông Hằng đã tạo ra nhiều nhánh sông tạo thành một mạng lưới đường thủy cũng như tạo ra một trong những đồng bằng châu thổ rộng lớn và phì nhiêu nhất thế giới. Dòng chính của sông Hằng tiếp tục chảy theo hướng Nam và được nhận thêm nước từ sông Brahmaputra đổ vào và tiếp nữa là từ sông Meghna (tên mà kể từ đoạn này nó được gọi) trước khi đổ vào Vịnh Bengal. Tại Vịnh Bengal, cửa sông Meghna có bề rộng 30km. Lưu lượng nước hàng năm của sông Hằng chỉ xếp sau sông Amazon và sông Congo. Do sông Hằng mang theo trong mình lượng phù sa lớn nên vùng đồng bằng châu thổ do nó tạo ra ngày càng tiếp tục được mở rộng. Lưu vực sông Hằng là khu vực đông dân nhất, sản xuất nông nghiệp lớn nhất và rộng lớn nhất ở Ấn Độ. Ở châu Á, chỉ có vùng Bình nguyên Hoa Bắc của Trung Quốc là có mật độ dân cư tương tự ở lưu vực này. Ở phần phía Tây của đồng bằng sông Hằng, con sông này cung cấp nước tưới và một hệt thống kênh rạch chằng chịt với các kênh huyết mạch chính là Kênh Thượng lưu sông Hằng và Kênh Hạ lưu sông Hằng. Các loại lương thực và hoa màu trồng trọt và thu hoạch ở khu vực này có: lúa, mía đường, đậu lăng, hạt có dầu, khoai tây và lúa mỳ. Hầu như cả khu vực đồng bằng sông Hằng đã bị khai hoang hết rừng cây và cỏ để phục vụ cho nông nghiệp. Thông thường, hai bên bờ sông Hằng có các vùng đầm lầy và các hồ nước. Ở các khu vực đầm lầy và các khu vực ao hồ này, người ta trồng rau, lúa, ớt, cây mù tạc, vừng (mè) và cây đay. Một số khu vực khác có rừng đước và có cá sấu sinh sống. Do sông Hằng được cấp nước từ các đỉnh núi phủ băng tuyết, lượng nước của nó vẫn giữ mức cao quanh năm và dòng sông vẫn được sử dụng làm thủy lợi thậm chí vào mùa khô và nóng từ tháng 4 đến tháng 6. Vào mùa mưa mùa Hè, lượng mưa lớn có thể gây lũ lụt hoành hành, đặc biệt là vùng đồng bằng châu thổ.

Sông Ấn Độ gọi tắt là Sông Ấn (Sindh darya), còn được biết đến như là Sindhu trong tiếng Phạn, Sinthos trong tiếng Hy Lạp, và Sindus trong tiếng Latinh, là một con sông chính của Pakistan. Trước khi diễn ra sự chia cắt Ấn Độ thành các quốc gia ngày nay là Ấn Độ và Pakistan năm 1947 thì sông Ấn là con sông lớn thứ hai sau sông Hằng khi xét về khía cạnh tầm quan trọng văn hóa và thương mại của khu vực, và nó là nguồn gốc của tên gọi của Ấn Độ. Con sông này bắt nguồn từ Tây Tạng, chảy từ dãy núi Himalaya theo hướng đông bắc-tây nam qua Kashmir, và sau đó chảy theo hướng nam gần như theo toàn bộ đường chiều dài biên giới của Pakistan với Ấn Độ nhưng sâu trong lãnh thổ của Pakistan. Chiều dài của sông này được tính toán theo các nguồn khác nhau dao động từ 2.900 đến 3.200 km. Nền văn minh lưu vực sông Ấn có một số điểm định cư dân kiểu đô thị sớm nhất thế giới. Thượng nguồn của sông Ấn nằm ở Tây Tạng; nó bắt đầu ở chỗ hợp lưu của hai sông là sông Sengge và sông Gar là các con sông tiêu nước cho các dãy núi Nganglong Kangri và Gangdise Shan. Sông Ấn sau đó chảy theo hướng đông bắc-tây nam tới Gilgit-Baltistan ở phía nam của dãy núi Karakoram, sau đó dần dần chuyển hướng theo hướng nam, ra khỏi các vùng núi ở đoạn giữa Peshawar và Rawalpindi. Nó bị đắp đập ngăn nước ở khu vực này, tạo ra hồ chứa nước Tarbela. Phần còn lại trên hành trình của nó ra tới biển là các khu vực đồng bằng của Punjab và Sind, và dòng chảy của nó bị chậm đi rất nhiều. Nó nối với sông Panjnad tại Mithankot. Chảy qua Hyderabad, nó kết thúc tại khu vực đồng bằng châu thổ lớn ở phía đông nam Karachi. Sông Ấn là một trong số rất ít sông trên trên thế giới có hiện tượng sóng cồn khi thủy triều dâng. Sông Ấn, theo lưu lượng, là “sông ngoại lai lớn nhất (dòng chảy chính của nó không chảy qua quốc gia mà nó mang tên) trên thế giới”. Nền văn minh thung lũng sông Ấn là một trong bốn nền văn minh của thế giới cổ đại, ba nền văn minh cổ đại khác là nền văn minh Lưỡng Hà (Mesopotamia), nền văn minh Ai Cập cổ đại và nền văn minh Trung Hoa. Các đô thị chính của nền văn minh thung lũng sông Ấn, chẳng hạn như Harappa và Mohenjo Daro đã ra đời vào khoảng năm 3000 TCN, và là hiện thân của những khu vực con người cư trú lớn nhất trong thế giới cổ đại.

Ngoài ra, điều kiện kèm theo vạn vật thiên nhiên ở Ấn Độ có nét rất đặt biệt : miền Bắc có nhiều sông ngoài và miền Nam lắm rừng nhiều núi, có núi cao và rừng già bí hiểm lại có hai dải bờ biển dài vào loại nhất trên quốc tế, có sa mạc nóng cháy lại có mưa theo gió mùa. Thật lài một vạn vật thiên nhiên, vừa đóng kín vừa cởi mở, vừa là một tiểu lục địa thống nhất ; cách biệt với bên ngoài, vừa chia cắt và khác nhau bên trong, vừa hùng vĩ lại vừa cực kỳ phong phú. Với điều kiện kèm theo vạn vật thiên nhiên như vậy, cùng với sự bồi đắp của sông Ấn và sông Hằng đã hình thành nên hai đồng bằng phì nhiêu cho miền Bắc Ấn Độ. Vì vậy, nơi đây từ rất sớm đã trở thành một trong những cái nôi của nền văn minh trái đất .
Nếu như văn minh Ấn Độ gắn liền với sông Ấn và sông Hằng thì văn minh Trung Quốc đã được hình thành trên lưu vực sông Trường Giang và sông Hoàng Hà. Trung Quốc có hàng ngàn con sông lớn nhỏ, nhưng có hai con sông quan trọng nhất là sông Hoàng Hà và sông Trường Giang ( hay sông Dương Tử ). Hai con sông này đều chảy theo hướng tây-đông và hàng năm đem phù sa về bồi đắp cho những cánh đồng ở phía đông Trung Quốc .

Hoàng Hà, nghĩa là “sông màu vàng”, là con sông dài thứ hai ở Trung Quốc với chiều dài 5.464 km sau sông Dương Tử. Cũng như các tên gọi khác có nguồn gốc từ Trung Quốc, tiếng Việt gọi sông này làsông Hoàng Hà, tuy nhiên về mặt ngữ nghĩa có vẻ không chính xác vì Hà đã có nghĩa là sông còn Hoàngchỉ màu vàng của nước sông này.

Hoàng Hà bắt nguồn từ dãy núi Côn Lôn ở phía tây-bắc tỉnh Thanh Hải, từ độ cao 4.500 m trong vùng lòng chảo Yekuzonglie nằm ở phía bắc của dãy núi Bayankara ( hay Ba Nhan Khách Lạp ) trên cao nguyên Thanh Tạng. Từ đầu nguồn của nó, con sông chảy theo hướng nam, sau đó tạo ra một chỗ uốn cong về hướng đông nam và sau đó lại chảy theo hướng nam một lần nữa cho đến khi tới thành phố Lan Châu, thủ phủ của tỉnh Cam Túc, là nơi mà điểm uốn cong lớn về phía bắc, mở màn. Con sông chảy về phía bắc qua Khu tự trị dân tộc bản địa Hồi Ninh Hạ tới khu tự trị Nội Mông, đoạn cong này gọi là Hà Sáo. Sau đó con sông này lại đổi hướng, chảy gần như thẳng về phía nam, tạo ra ranh giới của hai tỉnh Thiểm Tây và Sơn Tây. Khoảng 130 km về phía đông bắc của thành phố Tây An, thủ phủ tỉnh Thiểm Tây, Hoàng Hà lại đổi hướng để chảy về phía đông. Nó chảy tới những vùng đất trũng ven biển ở miền đông Trung Quốc gần thành phố Khai Phong và chảy qua chúng về phía cửa sông của nó theo hướng đông bắc. Nó tưới tiêu cho một khu vực rộng 944.970 km vuông ( 364.417 dặm vuông ), nhưng do đặc thù khô cằn chủ yếu của vùng này ( không giống như phần phía đông thuộc Hà Nam và Sơn Đông ) nên lưu lượng nước của nó tương đối nhỏ. Tính theo lưu lượng nó chỉ bằng 1/15 của sông Trường Giang và 1/5 của sông Châu Giang, mặc dầu khu vực tưới tiêu của con sông cuối ( Châu Giang ) chưa bằng 50% của Hoàng Hà. Trong lịch sử dân tộc hàng ngàn năm của Trung Quốc, Hoàng Hà vừa đem lại quyền lợi vừa đem lại tai ương cho người dân, do đó nó còn được coi là “ Niềm tự tôn của Trung Quốc ” và “ Nỗi buồn của Trung Quốc ”. Các ghi chép chỉ ra rằng, từ năm 602 đến ngày này, con sông này đã tối thiểu 5 lần đổi dòng và những con đê phủ bọc đã vỡ không dưới 1.500 lần. Lần đổi khác dòng năm 1194 đã phá vỡ mạng lưới hệ thống tưới tiêu của sông Hoài trong gần 700 năm sau. Phù sa Hoàng Hà đã ngăn ngừa dòng chảy của sông Hoài và làm hàng ngàn người mất nhà ở. Mỗi lần đổi dòng nó khi thì đổ ra biển Hoàng Hải, khi thì ra vịnh Bột Hải. Hoàng Hà có dòng chảy như thời nay từ năm 1897 sau lần đổi dòng ở đầu cuối năm 1855 .
Hiện tại Hoàng Hà chảy qua Tế Nam, thủ phủ của tỉnh Sơn Đông và đổ ra biển Bột Hải ( vịnh Bột Hải ). Màu nước vàng của con sông là do phù sa mà nó mang theo. Hàng thế kỷ của việc bồi đắp và sự phủ bọc của những con đê đã làm con sông này chảy ở độ to lớn hơn so với đất nông nghiệp hai bên bờ, làm cho việc ngập lụt trở nên nguy khốn hơn. Ngập lụt của Hoàng Hà đã gây ra sự chết chóc kinh khủng trong lịch sử vẻ vang. Mặc dù vậy, sau khi nước lũ rút đi, nó đã để lại một khối lượng phù sa khổng lồ, tạo nên đồng bằng phì nhiêu, thuận tiện cho dân cư quần cư để sinh sống. Đôi khi người ta còn gọi nó làTrọc Lưu, nghĩa là dòng nước đục. Thành ngữ Trung Quốc “ Khi nước Hoàng Hà trong ” ám chỉ điều không khi nào xảy ra .

Sông Dương Tử, còn có tên gọi phổ biến hơn là Trường Giang, là con sông dài nhất châu Á. Sông Trường Giang dài khoảng 6.300 km, bắt nguồn từ phía tây Trung Quốc – tỉnh (Thanh Hải) và chảy về phía đông đổ ra Đông Hải, Trung Quốc. Thông thường sông này được coi như điểm phân chia giữa hai miền Hoa bắc và Hoa nam Trung Quốc, mặc dù sông Hoài  cũng đôi khi được coi như vậy. Tên gọiDương Tử nguyên thủy là tên gọi của người dân khu vực hạ lưu sông này để chỉ khúc sông chảy qua đó. Vì được phổ biến qua những nhà nhà truyền giáo châu Âu nên tên “Dương Tử” đã được dùng trong tiếng Anh để chỉ cả con sông (Yangtse, Yangtze Kiang). Con sông này đôi khi còn được gọi là Thủy lộ Vàng (Golden Waterway). Ngoài ra, con sông này mang nhiều tên khác nhau tùy theo khu vực mà nó chảy qua. Ở cao nguyên Thanh Tạng, Tây Tạng, nó được gọi là Vbri-chu. Ở thượng nguồn, thuộc tỉnh Thanh Hải nó được gọi là Đà Đà Hà, Đương Khúc Hà, Thông Thiên Hà. Đoạn từ Thanh Hải chảy đến Nghi Tân tỉnh Tứ Xuyên được gọi là Kim Sa Giang. Đoạn từ Nghi Tân đến Nghi Xương được gọi là Xuyên Giang . Đoạn từ Nghi Đô tỉnh Hồ Bắc đến Nhạc Dương tỉnh Hồ Nam được gọi là Kinh Giang (xưa là đất Kinh Châu). Cuối cùng, khi chảy qua khu vực Dương Châu tỉnh Giang Tô nó được gọi là Dương Tử Giang.  Trường Giang là con sông lớn nhất của Trung Quốc về chiều dài, lượng nước chảy, diện tích, lưu vực và ảnh hưởng kinh tế. Trường Giang bắt nguồn từ vùng cao nguyên tỉnh Thanh Hải, chảy về hướng nam, dọc theo ranh giới cao nguyên Tây Tạng vào địa phận tỉnh Vân Nam, sau đó rẽ sang hướng đông bắc vào tỉnh Tứ Xuyên, qua các tỉnh Hồ Bắc, Giang Tây, An Huy và Giang Tô rồi đổ ra biển ở giữa Hoàng Hải và Đông Hải. Sông Trường Giang là đầu mối giao thông quan trọng của Trung Quốc. Nó nối liền Trung Hoa lục địa với bờ biển. Việc vận chuyển trên sông rất đa dạng từ vận chuyển than, hàng hóa tiêu dùng và hành khách. Các chuyến tàu thủy trên sông trong vài ngày sẽ đưa ta qua các khu vực có phong cảnh đẹp như khu vực Tam Hiệp ngày càng trở nên phổ thông hơn làm cho du lịch Trung Quốc phát triển.

Hoàng Hà và Trường Giang từ xưa thường gây ra nhiều lũ lụt, nhưng qua đó đã bồi đắp cho đất đai thêm phì nhiêu, tạo điều kiện kèm theo thuận tiện cho sự tăng trưởng nông nghiệp khi công cụ sản xuất còn tương đối thô sơ. Chính vì thế, nơi đây đã trở thành cái nôi của nền văn minh Trung Quốc …

Ngoài ra, nền Văn minh sông Hồng của Việt Nam ở thời cổ đại cũng được hình thành trên lưu vực các con sông như: sông Hồng, sông Mã.

Như vậy, những TT văn minh lớn của phương Đông cổ đại, mặc dầu thời hạn xuất hiện có khác nhau nhưng cùng có chung đặc thù vô cùng quan trọng, đó là hình thành trên lưu vực những con sông lớn .

2.Văn minh cổ đại phương Đông được hình thành trên nền nông nghiệp lúa nước

Với những điều kiện vô cùng thuận lợi, đó là: thuỷ lượng cao, khí hậu ấm áp, đất đai màu mỡ, dễ canh tác. Cho nên, ngay từ rất sớm, cư dân phương Đông đã bước vào nền văn minh nông nghiệp, chủ yếu là kinh tế nông nghiệp lúa nước. Nền kinh tế phương Đông mang nặng tính chất tự nhiên, nông nghiệp chủ đạo. Do đặc điểm của tự nhiên ở vùng sông nước, cho nên có rất nhiều đồng bằng màu mỡ, phì nhiêu, có nguồn nước dồi dào do các con sông lớn cung cấp…Do đó, nền kinh tế phương Đông có những đặc thù riêng, kinh tế tự nhiên chiếm địa vị thống trị. Hoạt động kinh tế chủ đạo là nông nghiệp, qui mô sản xuất nhỏ, gắn liền với công tác thủy lợi. Vì nông nghiệp là hoạt động kinh tế chính của phương Đông nên tư liệu sản xuất chính là ruộng đất. Không chỉ trong thời kỳ cổ đại mà trong suốt chiều dài lịch sử của các quốc gia phương Đông, vấn đề ruộng đất luôn là một vấn đề hết sức quan trọng. Kinh tế công thương ở phương Đông có phát triển nhưng rất yếu ớt, chỉ là một hoạt động kinh tế phụ hay kinh tế thứ yếu trong các gia đình nông dân. Sự phân công chuyên môn hóa giữa các ngành chưa diễn ra một cách sâu sắc, vì năng suất lao động thấp kém, kỹ thuật sản xuất lạc hậu, công cụ lao động thô sơ. Những sản phẩm của nền kinh tế phương Đông thì rất đơn điệu, chủ yếu là nông sản, lương thực thực phẩm và các nhu yếu phẩm cần thiết khác.

Bên cạnh nông nghiệp và luôn luôn đi cùng với nông nghiệp, dân cư phương Đông còn bộc lộ trình độ văn minh của mình trải qua công cuộc chinh phục tự nhiên, đặc biệt quan trọng là trong công tác làm việc trị thủy và làm thủy lợi. Điều kiện tự nhiên của phương Đông vô cùng thuận tiện so với nền kinh tế tài chính nông nghiệp nhưng nó cũng đặt ra không ít những khó khăn vất vả, thử thách. Vì vậy, để có được đời sống không thay đổi lâu dài hơn, dân cư phương Đông trong quan hệ ứng xử với vạn vật thiên nhiên, phương Đông không chỉ nghiêng về hòa đồng, thuận tự nhiên mà họ còn tìm cách từng bước chinh phục tự nhiên để phục cho đời sống của mình .
Một trong những điều kiện kèm theo thuận tiện khác của phương Đông chính là việc dân cư phương Đông đã sớm bước vào thời đại kim khí, tức là có sự xuất hiện của những công cụ lao động bằng kim khí như đồng đỏ, đồng thau và sắt. Sự xuất hiện của công cụ lao động bằng kim khí đã làm biến hóa to lớn xã hội loài người. Ngay từ thiên niên kỷ IV TCN, con người đã biết ý tưởng ra và sử dụng công cụ bằng đồng, tiên phong là đồng đỏ. Vào khoảng chừng 5500 năm trước đây, dân cư Tây Á và Ai Cập đã biết sử dụng đồng đỏ. Đến khoảng chừng 4000 năm trước kia thì nhiều dân cư trên toàn cầu đã biết dùng đồng thau. Từ đồng thau, người ta đã biết sản xuất ra nhiều loại công cụ như : lưỡi cày, lưỡi cuốc, rìu, dao … Đến khoảng chừng cuối thiên niên kỷ II, đầu thiên niên kỉ I TCN, con người đã biết sản xuất ra công cụ lao động bằng sắt-một thứ sắt kẽm kim loại cứng và sắc hơn đồng rất nhiều. “ Sắt được cho phép người ta hoàn toàn có thể trồng trọt trên những diện tích quy hoạnh to lớn hơn, hoàn toàn có thể khai hoang những miền rừng rú to lớn hơn ; sắt khiến cho người thợ thủ công có được một công cụ cứng và sắc mà không có một loại đá nào hay một loại kim khí quen thuộc nào hoàn toàn có thể đương đầu với nó được ”. Lần tiên phong trong lịch sử vẻ vang xã hội loài người, trong suốt thời kỳ đồ đá, đời sống của con người từ chỗ sống bấp bênh, đến chỗ tìm kiếm thức ăn để nuôi sống mình và lúc này, vào buổi đầu của thời đại kim khí, mẫu sản phẩm họ làm ra không riêng gì đủ ăn mà còn dư thừa liên tục .
Với Ai Cập, ngay từ thời kỳ sơ khai, nền nông nghiệp đã khởi đầu xuất hiện với công cụ sản xuất đều làm bằng đá, bằng gỗ, giải pháp canh tác thô sơ, lỗi thời ; người ta chỉ biết xới đất lên rồi gieo hạt giống. Tuy vậy, nhờ đất đai phì nhiêu nên đã được thu hoạch một cách đều đặng. Theo những văn tự cổ, thời Cổ vương quốc đã có những loại lúa mì đặc biệt quan trọng ở Thượng và Hạ Ai Cập ; nghề trồng nho, trồng cây ăn quả và trồng cây gai cũng được nói đến trong những văn tự cổ. Sang đến thời kỳ Tân vương quốc, nền kinh tế tài chính Ai Cập đa phần vẫn dựa trên sự tăng trưởng của kinh tế tài chính nông nghiệp tưới tiêu. Ở thời kỳ này, nền nông nghiệp đã có bước tăng trưởng mới. Bước tiến đó biểu lộ trước hết trong kỹ thuật canh tác. Công cụ bằng đồng thau được sử dụng thoáng đãng trong sản xuất, người ta biết dừng loại cày cán đứng có lỗ cầm và biết dùng vồ để đập đất .
Từ thời Cổ vương quốc, người Ai Cập đã biết chú trọng đến công tác làm việc thủy lợi và đã thực thi kiến thiết xây dựng nhiều khu công trình thủy lợi có quy mô to lớn. Herodote cũng nói rằng vùng châu thổ sông Nil chằng chịt những kênh đào. Nhà nước còn đặt ra chức nông quan có trách nhiệm trông nom những khu công trình thủy lợi. Ở thời kỳ Trung vương quốc, những Pharaon đã hiểu một cách thâm thúy tính năng của những khu công trình thủy lợi và tầm quan trọng của việc quan sát mực nước sông Nil so với sản xuất nông nghiệp. Vì thế, chính quyền sở tại nhà nước rất chăm sóc đến công tác làm việc thủy lợi. Có quy mô to lớn nhất trong thời kỳ này là khu công trình thay thế sửa chữa hồ Phayum thành một bể chứa nước tự tạo to lớn. Đến thời vương triều XII, người ta đã đào một con kênh dẫn nước nối từ hồ tới sông Nil dài 19 km. Sang thời Tân vương quốc, nhà nước đã cử quan Vizir chỉ huy mọi việc làm sản xuất nông nghiệp cũng như công tác làm việc thủy lợi trong cả nước .
Với Lưỡng Hà, ngay từ đầu, nền kinh tế tài chính nông nghiệp cũng khá tăng trưởng. Do được phù sa bù đắp từ hai con sông Tigris và Euphrates, đất đai ở khu vực này rất phì nhiêu, dày đặt thích hợp cho việc gieo trồng lúa mạch lúa mì. Vì khí hậu Lưỡng Hà nóng và khô nên lượng mưa hằng năm không đáng kể ; do vậy nông nghiệp đa phần được triển khai trên những vùng đất đã được nước sông tưới tiêu tự nhiên hay bằng sức lao động của con người. Từ thời xưa, dân cư Lưỡng Hà đã biết chăm sóc đến công tác làm việc thủy lợi, đào kênh máng để tưới tiêu cho đồng ruộng. Dưới thời thống trị của vương triều III Ur, kinh tế tài chính nông nghiệp đã được phục hưng và tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ. Công tác thủy lợi được hồi sinh, sửa chữa thay thế và đào đắp thêm. Cư dân Lưỡng Hà thời kỳ này đã biết dùng gầu, guồng đơn thuần để đưa nước lên cao. Việc sử dụng sức kéo của bò, ngựa cũng được phổ cập thoáng rộng, diện tích quy hoạnh canh tác được lan rộng ra, loại sản phẩm nông nghiệp nhiều mẫu mã. Bên cạnh ngũ cốc, chà là, người Lưỡng Hà cũng khởi đầu biết trồng và và sử dụng nho. Sang thời kỳ trị vì của vua Hammurabi, với sự xuất hiện của công cụ lao động bằng kim khí như đồng và sắt, điều này đã thôi thúc cho nền kinh tế tài chính nông nghiệp tăng trưởng ; công tác làm việc thủy lợi được tiến hành rộng, nó không chỉ là việc làm của nhà nước mà đã trở thành việc của toàn dân, những điều luật trong bộ luật Hammurabi đã dẫn chứng cho điều ấy. Sản phẩm làm ra trong nông nghiệp không những đủ tiêu dùng mà còn được triển khai trao đổi mua và bán với những vùng lân cận, nhất là cho những bộ lạc chăn nuôi ở Xiri. Nền kinh tế tài chính nông nghiệp của Lưỡng Hà liên tục tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ trong thời hạn trị vì của Vua Nabuchodonosor, với sự chăm sóc của nhà nước phong kiến, kinh tế tài chính nông nghiệp liên tục giữ vị trí số 1 trong hoạt động giải trí kinh tế tài chính ở Tân Babylone .

Ngay từ thời tiền sử, với nền văn hóa sông Ấn, cư dân Ấn Độ đã tiến hành làm kinh tế nông nghiệp. Với điều kiện thuận lợi do sông Ấn và sông Hằng mang lại, kinh tế nông nghiệp ở Ấn Độ từng bước phát triển qua các thời kỳ lịch sử. Ấn Độ cũng là một trong những quốc gia có được nền văn minh lúa nước. Ở Ấn Độ, các vị Vua vẫn được xem là người sở hữu tối cao về ruộng đất, nhưng cũng thừa nhận hình thức chiếm hữu tư nhân. Cây lúa nước vẫn được xem là cây trồng chính của cư dân Ấn Độ. Sự xuất hiện của nàng Sita trong bộ sử thi Ramayana đã minh chứng cho điều này. Cuộc xung đột của Rama và Ranava phải chăng là sự đấu tranh trên con đường phát triển giữa cư dân nông nghiệp ở lưu vực sông Hằng với cư dân săn bắn và hái lượm trong vùng núi Vindia. Từ khi cư dân Arya định cư ở lưu vực sông Hằng, cư dân ở đây đã bắt đầu biết dùng ngựa và trồng lúa nước. Họ đã biết sử dụng công cụ lao động bằng đồng. Từ năm 800 TCN, kỹ nghệ sắt đã được áp dụng, đã thúc đẩy nghề rèn đúc kim khí, thợ mộc và thợ rèn là những tầng lớp được xã hội quý trọng. Sang thời trị trị vì của vương triều Morya, kinh tế nông nghiệp tiếp tục được phát triển, nông dân tự nhận ruộng đất của làng để tự canh tác và phải nộp từ 1/6 đến ¼ sản phẩm, tùy theo chất lượng đất và thuế được tính theo diện tích, căn cứ vào đó  mà chính quyền địa phương phải thu thuế và nộp lên triều đình. Gắn liền với nông nghiệp là thủy lợi. Nhà nước hết sức quan tâm đến công tác thủy lợi, như tổ chức đào kênh, đắp đập, đê…Một viên quan thời Chandragupta được giao trọng trách đắp đập tạo nên một hồ nước gần Girnar. Đập này vẫn còn có tác dụng đến 800 năm sau. Thủy lợi là một nhiệm vụ quan trọng của quan chức địa phương và cũng là một chính sách quan trọng của nhà nước nhằm kiểm soát chính trị trên toàn lãnh thổ. Nhà nước cũng định cả mức thuế đối với nông dân nói chung và nhất là những người có sử dụng các công trình thủy lợi do nhà nước làm.

Nền kinh tế tài chính nông nghiệp lúa nước được tăng trưởng rất can đảm và mạnh mẽ trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc của Trung Quốc. Ngay từ thời nhà Hạ ( khoảng chừng thế kỷ XXI-XVI TCN ), dân cư Trung Quốc cổ đại đã biết sử dụng đồng đỏ, mặc dầu số lượng còn rất ít. Sang đến thời Nhà Thương ( khoảng chừng thế kỷ XVI-khoảng năm 1066 TCN ), đồng thau đã được sử dụng một cách thông dụng. Thời Tây Chu, do dân cư đã tích góp được rất nhiều kinh nghiệm tay nghề, nhờ việc quy hoạch đồng ruộng gắn liền với mạng lưới hệ thống tưới nước, sản xuất nông nghiệp đã có bước tăng trưởng đáng kể. Tuy nhiên, nền kinh tế tài chính Trung Quốc lúc giờ đây còn mang nặng đặc thù tự nhiên. Đến thời Xuân Thu-Chiến Quốc, tân tiến nhất trong nghành kinh tế tài chính lúc giờ đây là sự xuất hiện của công cụ lao động bằng sắt. Các nhà Khảo cổ học đã phát hiện được 1 số ít đồ sắt cuối thời Xuân Thu trong một ngôi mộ cổ ở Hồ Nam mà thời xưa là nước Sở. Thời Chiến Quốc, công cụ sắt như lưỡi cày, lưỡi cuốc, xẻng, liềm, búa được sử dụng một cách thông dụng. Họ cũng biết dùng súc vật để làm sức kéo. Bên cạnh sự xuất hiện của công cụ lao động bằng kim khí, yếu tố thủy lợi ở thời kỳ này cũng được coi trọng. Nước Ngô thời Phù Sai ( thế kỷ V TCN ) đã đào một hệ thống kênh nối Trường Giang với sông Hoài và nối sông Hoài với mấy con sông khác ở lưu vực sông Hoàng Hà. Đến thời Chiến Quốc, những khu công trình thủy lợi lớn lại càng nhiều hơn. Các nước Ngụy, Tần đều có kênh đào khá dài. Quan hệ chiếm hữu ruộng đất cũng có sự đổi khác. Trong quy trình tiến độ trước, hàng loạt ruộng đất ở Trung Quốc đều thuộc quyền sở hữu của nhà nước, nhưng mở màn từ thời Xuân Thu, chính sách ruộng đất của nhà nước từ từ tan rã, ruộng tư đã xuất hiện ngày càng nhiều .
Xã hội phương Đông, như đã trình diễn ở trên, là xã hội nông nghiệp. Nền sản xuất truyền thống của những xã hội phương Đông về cơ bản đều là nền sản xuất nông nghiệp. Điều kiện địa lí tự nhiên của những vương quốc phương Đông nói chung đều thuận tiện cho sự tăng trưởng nông nghiệp. Biểu hiện rõ nhất của những điều kiện kèm theo này là sự xuất hiện của những con sông lớn : Sông Nil ở Bắc Phi ; sông Tigris, sông Euphrates ở Tây Á ; sông Ấn ( Indus ), sông Hằng ( Gangga ) ở Ấn Độ ; sông Hoàng Hà, sông Dương Tử ( Trường Giang ) ở Trung Quốc ; sông Mêcông ở bán đảo Trung – Ấn, sông Mênam ở Xứ sở nụ cười Thái Lan, sông Hồng ở Nước Ta, v.v. Lưu vực những con sông này tạo ra những đồng bằng to lớn, vựa lúa của phương Đông và quốc tế. Và cũng chính từ những dòng sông ấy đã xuất hiện những nhà nước cổ đại – những nền văn hóa truyền thống – văn minh phương Đông. Rõ ràng không phải ngẫu nhiên mà những nhà nghiên cứu lại đưa ra những cụm từ như “ văn minh sông Hồng ”, “ văn minh sông Mã ”, “ văn minh sông Ấn – sông Hằng ”, v.v. Có thể nói, ngay từ đầu, văn minh phương Đông đã là văn minh nông nghiệp. Và đặc thù này “ đeo đuổi ” văn hóa truyền thống phương Đông cho đến tận ngày này .
Không chỉ trong lịch sử dân tộc rất lâu rồi, thời nay nông nghiệp vẫn phổ cập ở nhiều vương quốc phương Đông. Các nhà khoa học cho biết rằng lúc bấy giờ 90 % diện tích quy hoạnh trồng lúa trên quốc tế nằm ở châu Á và sản lượng lúa gạo tại châu Á bằng 92 % tổng sản lượng của quốc tế. Như vậy rõ ràng là sản xuất nông nghiệp gắn chặt với những vương quốc phương Đông, và đó là cơ sở tạo ra mô hình văn hóa truyền thống gốc nông nghiệp, tạo ra truyền thống nông nghiệp – nông thôn của văn minh phương Đông. Tính chất nông nghiệp – nông thôn được biểu lộ ở rất nhiều bình diện văn hóa truyền thống và là sợi chỉ đỏ xuyên suốt quy trình tăng trưởng của những nền văn hóa truyền thống phương Đông .

3. Ở phương Đông – nhà nước được hình thành từ rất sớm với thiết chế chính trị quân chủ chuyên chế

Phương Đông bước vào xã hội chiếm hữu nô lệ – xã hội có giai cấp tiên phong trong lịch sử dân tộc tăng trưởng của trái đất – tương đối sớm. Điều này cũng dễ hiểu. Như trên đã nói, nông nghiệp ở phương Đông sinh ra sớm và giữ vai trò chủ yếu. Khi nông nghiệp tăng trưởng thì tổ chức triển khai xã hội cũng tăng trưởng, dẫn đến việc xã hội sớm phân hóa thành giai cấp và hệ quả là nhà nước sớm sinh ra. Thời gian xuất hiện nhà nước phương Đông cổ đại sớm nhất ( dưới hình thức nhà nước chiếm hữu nô lệ ) là vào khoảng chừng thế kỉ thứ IV TCN. Dĩ nhiên những nhà nước chiếm hữu nô lệ không sinh ra cùng một lúc và cũng không chấm hết cùng một lúc. Ra đời sớm nhất là nhà nước chiếm hữu nô lệ ở Ai Cập và Lưỡng Hà ( thế kỉ thứ IV TCN ), sau đó mới đến những nhà nước ở khu vực sông Ấn, sông Hằng và Hoàng Hà, Dương Tử ( thế kỉ thứ III TCN ). Về sự “ lụi tàn ” của những nhà nước chiếm hữu nô lệ phương Đông cũng tựa như. Nếu như đế quốc Ba Tư ở vùng Trung Cận Đông sụp đổ ngay từ thế kỉ thứ IV TCN thì nhà nước cổ đại Ấn Độ còn lê dài mãi đến tận những thế kỉ đầu công nguyên .
Các nhà nước cổ đại phương Đông không chỉ có những đặc trưng chung của một xã hội chiếm hữu nô lệ mà còn có những đặc thù riêng mang sắc tố phương Đông, như sau :
– Do những vương quốc cổ đại phương Đông sinh ra ở thời kì mà sức sản xuất xã hội đang còn ở trình độ thấp kém, tức là ở tiến trình cuối của thời đại đồ đá mới, nên xã hội chiếm hữu nô lệ không hề tăng trưởng nhanh gọn, khiến những vương quốc đó, nói chung, không trở thành những xã hội chiếm hữu nô lệ tăng trưởng thành thục và nổi bật .
– Sự sống sót dai dẳng và ngoan cố của những tổ chức triển khai công xã nông thôn, tàn tích của xã hội thị tộc thời nguyên thủy, và sự tăng trưởng rất yếu ớt của chính sách tư hữu về ruộng đất trong những xã hội cổ đại phương Đông. Nói như Marx ( trong thư gửi Engels ngày 2 – 6 – 1853 ) : “ Việc không có chiếm hữu tư nhân về ruộng đất là cơ sở của tổng thể những hiện tượng kỳ lạ ở phương Đông ”. Engels cũng có nhận xét tương tự như khi ông viết ( trong thư gửi lại cho Marx ngày 6 – 6 – 1853 ) : “ Việc không có chiếm hữu tư nhân về ruộng đất thực sự là chiếc chìa khóa để hiểu hàng loạt phương Đông ” .
– Sự bảo tồn vĩnh viễn của chính sách nô lệ gia trưởng và của những hình thức áp bức, bóc lột kiểu gia trưởng, việc sử dụng lao động của nô lệ chưa được phổ cập trong những ngành sản xuất xã hội và vai trò của nô lệ trong sản xuất kinh tế tài chính chưa chiếm vị trí chủ yếu. Nô lệ phương Đông không phải là lực lượng chính làm ra của cải vật chất. Tuyệt đại đa số nô lệ được sử dụng để hầu hạ, phục dịch trong những mái ấm gia đình quan lại, chủ nô quyền quý và cao sang. Điều này cũng dễ hiểu bởi ở những vương quốc nông nghiệp phương Đông, nhà nước bóc lột nông dân là chính, bằng chính sách lao dịch, thuế khóa .
– Sự xuất hiện và tăng trưởng mạnh của một hình thức tổ chức triển khai nhà nước đặc biệt quan trọng – nhà nước quân chủ chuyên chế TW tập quyền – gọi là chủ nghĩa chuyên chế phương Đông. Các vương quốc phương Đông sở dĩ thiết lập được thiết chế chính trị này bởi vua những nước đó nắm được quyền sở hữu tối cao về ruộng đất và về thần dân trong cả nước. Có thể nói “ khắp dưới gầm trời không đâu không phải đất nhà vua, khắp dưới mặt đất không đâu không phải thần dân của nhà vua ”. Do nắm được tư liệu sản xuất là hàng loạt ruộng đất nên những nhà vua đã dùng nó để ràng buộc những thần dân và nắm trọn quyền chính trị. Một lí do nữa về sự sống sót của nhà nước quân chủ chuyên chế TW tập quyền là nhu yếu của việc trị thủy, đắp đê phòng lụt, bảo vệ mùa màng. Nhu cầu này yên cầu phải tập trung chuyên sâu quyền lực tối cao vào TW để hoàn toàn có thể kêu gọi được sức người sức của, nhân tài vật lực. Ngoài ra những nhà nước chiếm hữu nô lệ phương Đông còn phải thực thi những cuộc cuộc chiến tranh để lan rộng ra bờ cõi hoặc bảo vệ chủ quyền lãnh thổ của mình, do đó cũng cần phải tập trung chuyên sâu quyền lực tối cao vào tay TW để kêu gọi lực lượng vật chất và niềm tin .

Căn cứ và những ngườn sử liệu còn lại, chúng ta biết rằng, ngay từ rất sớm, cụ thể là từ thiên niên kỷ IV TCN, nhà nước đã được hình thành ở Ai Cập. Với điều kiện tự nhiên thuận lợi cộng với nền kinh tế nông nghiệp phát triển từ rất sớm, các liên minh công xã lần lượt xuất hiện mà người Ai Cập gọi la Nôm,ở Ai Cập lúc bây giờ có  40 Nôm (hay còn gọi là Châu). Đứng đầu Nôm là một thủ lĩnh gọi là Nomarque – tức Chúa Châu. Chúa châu đồng thời cũng là thủ lĩnh quân sự, thẩm phán và là tăng lữ tối cao của châu. Chức tăng lữ tối cao đã đem lại cho họ thêm một quyền lực rất lớn: thần quyền. Chúa châu được xem như một vị thần sống. mỗi châu có một tín ngưỡng riêng, thờ một vị thần riêng. Chiến tranh cướp bóc của cải và nô lệ, thôn tính đất đai lẫn nhau thường xuyên xảy ra giữa các châu. Ngoài ra, chiến tranh giữa các châu còn xuất phát từ những vấn đề về tôn giáo.

Do nhu yếu thống nhất để quản trị công tác làm việc thủy lợi với quy mô ngày một to lớn, lại cũng do nguyện vọng chấm hết những cuộc tranh chấp vĩnh viễn và quyết liệt nhằm mục đích thôn tính đất đai của nhau, từ từ những châu hợp nhất lại thành một vương quốc thống nhất tương đối to lớn. Giữa thiên niên kỷ IV TCN, những châu miền Bắc Ai Cập thống nhất thành vương quốc Hạ Ai Cập, còn những châu ở miền Nam thống nhất thành vương quốc Thượng Ai Cập. Mỗi vương quốc gồm khoảng chừng 20 châu .
Vào khoảng chừng năm 3200 TCN, sau một quy trình đấu tranh vĩnh viễn, hai vùng Thượng và Hạ Ai Cập đã hợp nhất thành một vương quốc thống nhất. Người có công to lớn ấy cũng là vị Vua tiên phong của Ai Cập chính là Menes, Ông cũng là người đặt nền móng thiết kế xây dựng thành Memphis-kinh đô tiên phong của Ai Cập. Nhà nước Ai Cập thống nhất trải qua ba thời kỳ tăng trưởng chính : Cổ vương quốc ( khoảng chừng từ năm 3000 đến năm 2300 TCN ), Trung vương quốc ( khoảng chừng từ năm 2200 đến năm 1570 TCN ) và Tân vương quốc ( khoảng chừng từ năm 1570 đến khoảng chừng thế kỷ X TCN ). Ngoài ra, thời kỳ mới sinh ra của nhà nước được gọi là thời Tảo kì vương quốc, thời kỳ cuối là Hậu kỳ vương quốc. Thời Tảo kì vương quốc gồm hai vương triều I và II, sống sót từ năm 3200 đến khoảng chừng năm 3000 TCN. Tổ chức nhà nước giờ đây còn sơ khai nhưng đã mang đặc thù của một nhà nước chuyên chế phương Đông .
Đứng đầu cỗ máy nhà nước Ai Cập là một ông vua chuyên chế, người Ai Cập gọi là Pharaon. Pharaon được xem như một vị thần sống. Quyền lực của Pharaon là tối cao và vô hạn. Bất cứ là thường dân hay là quý tộc, một được khi tiếp xúc với Pharaon đều phải quỳ lạy. Quý tộc, quan lại khi muốn tâu trình với Pharaon điều gì đều phải cúi mặt xuống sát đất, cách xa nhà Vua. Người Ai Cập coi Pharaon là “ con của thần Ra ” – thần Mặt Trời. Như vậy, mọi người không hề tiếp xúc với nhà Vua một cách tùy tiện. tên gọi đó một mặt phản ánh thực chất tôn giáo của những giai cấp ở Ai Cập cổ đại, mặt khác nó phản ánh quyền lực tối cao vô hạn của nhà nước quân chủ chuyên chế mà đứng đầu là nhà Vua-đã được thần thánh hóa. Với quyền lực tối cao tối cao và vô hạn, những mệnh lệnh của nhà Vua công bố trong hội đồng vương quốc hay trước TANDTC đều là pháp lý. Các Pharaon ở Ai Cập có công dụng tăng lữ tối cao, là thẩm phán tòa án nhân dân tối cao, lãnh tụ quân sự chiến lược tối cao. Như vậy, toàn bộ những chức vụ cao nhất, to lớn nhất của nhà nước này đều nằm trong tay nhà Vua. Nhà nước, mà người đứng đầu là Vua, là chủ sở hữu lớn nhất về đất đai, gia tài và thần dân của quốc gia. Vua dùng quyền sở hữu đó để ban tặng cho thân tộc, quý tộc, quan lại, tăng lữ-những người giúp việc cho mình, để tạo ra chỗ dựa vững chãi cho mình cho chính quyền sở tại. Vì là người có quyền sở hữu tài sản lớn nhất nên đời sống của nhà vua rất xa hoa, lộng lẫy, phù phiếm giữa đám thân nhân hoàng tộc và đám đình thần thân tín nhất trong triều .
Cùng với những tầng lớp quí tộc, quan lại, những tầng lớp tăng lữ hạng sang có vai trò vô cung quan trọng trong đời sống chính trị xã hội của Ai Cập. Tăng lữ là chỗ dựa về mặt ý thức cho cả nhà nước quân chủ chuyên chế và cả thần dân. Các tăng lữ luôn tìm cách thần thánh hóa vị thế và quyền lực tối cao của nhà Vua do đó họ có quyền hành to lớn và được hưởng nhiều độc quyền đặc lợi của nhà nước ban cho .
Đồng thời, với việc củng cố cỗ máy nhà nước, củng cố quyền lực tối cao của nhà Vua, nhà nước Ai Cập còn chú trọng thiết kế xây dựng và tăng trưởng lực lượng quân đội mạnh để thực thi cuộc chiến tranh xâm lược, cướp bóc của cải và thống trị nhân dân những nước khác. Ngoài ra, còn dùng nó để đàn áp và thống trị nhân dân trong nước .
Nhà nước Ai Cập cổ đại được coi là nhà nước quân chủ chuyên chế nổi bật trong toàn bộ những nhà nước cổ đại ở phương Đông .
Ở Lưỡng Hà, vào cuối thiên niên kỷ IV TCN – đầu thiên niên kỷ III TCN, những vương quốc tiên phong của người Sumer đã xuất hiện. Sự xuất hiện nhà nước lưu lại thời kỳ tan rã của chính sách thị tộc và sự khởi đầu thời đại văn minh. Những vương quốc tiên phong của người Sumer là vương quốc thành bang, tiêu biểu vượt trội như Ur, Eridu, Lagash, Uruk, Nippua … Tiếp đến, người Akkad cũng thiết kế xây dựng nên vương quốc riêng của mình. Sau khi lật đổ vương triều III của thành bang Ur, người Amorites đã thiết kế xây dựng nên một vương quốc mới, chọn thành Babylonia ở TT lưu vực sông Euphrates làm kinh đô. Kể từ đây, Lưỡng Hà bước vào thời kỳ tăng trưởng hưng thịnh khá lâu dài hơn ( từ đầu thế kỷ XIX TCN đến đầu thế kỷ XVI TCN ), cường thịnh nhất là dưới thời trị vì của Vua Hamurabi ( 1792 – 1750 TCN ). Lịch sử gọi thời kỳ là Cổ Babylonia để phân biệt với thời kỳ Tân Babylonia sau này. Vưong quốc Tân Babylonia tăng trưởng thịnh trị nhất dưới thời trị trị vì của vua Nabuchodonosor ( 605 – 562 TCN ) .

Ngay từ thời Xume, tổ chức chính trị ở Lưỡng Hà đã được xây dựng và phát triển theo mô hình nhà nước phong kiến quân chủ chuyên chế tập quyền, quyền lực tập trung vào trong tay nhà Vua và tập đoàn thống trị trung ương. Ở thời Xume, vì tồn tại nhiều quốc gia nhỏ, đứng đầu nhà nước là một Patesi – người làm chủ – là đại diện của tầng lớp thống trị. Chức Patesi ban đầu do quý tộc bầu ra, nhưng về sau được cha truyền con nối. Chính vì vậy, các Patesi sẽ dần thâu tóm mọi quyền lực to lớn nhất, cùng với đó, dần dần Patesi được coi là đại diện tăng lữ tối cao của tầng lớp tăng lữ, là đại diện của thần thánh, là chỉ huy lực lượng quân sự của thành bang, là người quản lý kinh tế và là người sở hữu tối cao đối với đất đai  và mọi tài sản của thành bang. Mặc dù nhà nước đã được hình thành và ngày càng hoàn thiện nhưng điểm nổi bật của nhà nước Lưỡng Hà thời kỳ Xume vẫn còn mang tính chất sơ khai, tồn tại nhiều tàn dư của chế độ dân chủ thị tộc, bộ lạc. Những cơ quan dân chủ của thời kỳ thị tộc, bộ lạc vẫn còn tồn tại và vẫn có quyền lực nhất định bên cạnh chính quyền chuyên chế của nhà vua. Mặt khác, sự tồn tại của các công xã nông thôn đã buộc nhà nước Xume phải thiết lập và sử dụng các cơ quan quản lý của công xã như là một bộ phận của chính quyền trong cả nước, bỡi vì, có thông qua những cơ quan công xã thì nhà nước quân chủ chuyên chế mới với tay tới các cơ quan đơn vị hành chính nhỏ nhất, mới có thể điều khiển các thành viên của công xã.

Xem thêm: Cơ cấu dân số “vàng”- cơ hội và thách thức

Sang thời kỳ Cổ Babylonia, xã hội Lưỡng Hà tăng trưởng thịnh đạt dưới triều Vua Hamurabi. Đây là thời kỳ mà chủ quyền lãnh thổ vương quốc được lan rộng ra nhất, hàng loạt khu vực Lưỡng Hà là một dơn vị kinh tế tài chính chính trị to lớn nhất, có một chính quyền sở tại quân chủ chuyên chế tập quyền quản lý toàn vương quốc. Thời kỳ Babylonia là thời kỳ mà nhà nước quân chủ chuyên chế TW tập quyền được củng cố và tăng trưởng hoàn thành xong nhất, nhà nước Babylonia đứng đầu là vua – người có quyền lực tối cao tối cao, được những thần dân và tăng lữ thần thánh hóa. Trong bộ luật Hamurabi, quyền lực tối cao của nhà vua được biểu lộ rất rõ, nó là thiêng liêng, là tối thượng, nhà vua trở thành chúa tể của cả nước. Cùng với vai trò rất là to lớn của nhà vua, cỗ máy quân chủ chuyên chế Babylonia được thiết lập rất đầy đủ, ngặt nghèo và triển khai xong nhất. Về hình thức, nhà nước Babylonia được chia thành hai khu vực khác nhau nên có chính sách quản lý khác. Cùng với việc củng cố cỗ máy chính quyền sở tại và chủ trương quản lý thích hợp, nhà vua rất quyết tâm thiết kế xây dựng quân đội. Quân đội Babylonia là quân đội thường trực, do chính nhà vua chỉ huy, tướng lĩnh và quân sĩ đều được ban cấp ruộng đất, người có công được ban thưởng để khuyến khích họ nhiệt tình trong việc làm của nhà nước. Quân đội Babylonia có ý thức kỷ luật nghiêm minh, được huấn luyện và đào tạo chiến đấu kĩ càng nên năng lực chiến đấu rất tốt. Chính vì quân đội hùng mạnh nên nhà nước Babylonia luôn giành thắng lọi trong những cuộc cuộc chiến tranh chinh phục hàng loạt Lưỡng Hà, củng cố chính quyền sở tại nhà nước, đưa vương quốc Babylonia trở thành vương quốc thịnh trị nhất trong lịch sử dân tộc Lưỡng Hà. Đặc biệt, dưới thời Hamurabi còn chế định được bộ luật thành văn hoàn hảo tiên phong, được vận dụng thoáng đãng và thống nhất ở Lưỡng Hà. Sự sinh ra của bộ luật Hamurabi vừa phản ánh được thực chất giai cấp rõ nét của nhà nước quân chủ chuyên chế, đồng thời, nó vừa bộc lộ đặc thù và trình độ của cỗ máy nhà nước đó trong việc quản lý vương quốc. Xét về góc nhìn lịch sử dân tộc, bộ luật Hamurabi được coi là gia tài, văn kiện có giá trị bậc nhất của phương Đông và quốc tế thời cổ đại .
Các thời kỳ sau đó, tuy Lưỡng Hà có nhiều dịch chuyển nhưng về cơ bản, quy mô quân chủ chuyên chế này vẫn được duy trì. Điều này chứng tỏ, thiết chế chính trị phổ cập của những vương quốc cổ đại phương Đông vẫn là quân chủ chuyên chế .
Mặc dù xuất hiện muộn hơn Ai Cập, Lưỡng Hà về mặt thời hạn nhưng nhà nước cổ đại của Trung Quốc vẫn được hình thành từ khá sớm, khởi đầu là triều đại nhà Hạ thiết lập vào thế kỷ XXI-XVIII TCN, nó chưa thực sự không thay đổi và vững chãi nhưng vẫn là một kiểu nhà nước quân chủ chuyên chế tập quyền. Thủ lĩnh liên minh những bộ lạc đã trở thành vua, ngôi vua không còn do được bầu cử của những thành viên trong bộ lạc mà đã trở thành ngôi thừa kế. Việc nối ngôi vua được xem là tất yếu hợp với đạo lý. Để bảo vệ vị thế của nhà vua cũng như vị thế của giai cấp thống trị, nhà Hạ đã tổ chức triển khai ra những công cụ đấm đá bạo lực như quân đội, nhà tù, mạng lưới hệ thống quan lại … Trong mạng lưới hệ thống hành chính, người có quyền lực tối cao cao nhất là vua .
Sau khi nhà Hạ sụp đổ, nhà Thương lên thay. Nhà Thương sống sót trong khoảng chừng thời hạn từ thế kỷ XVII-XII TCN, cỗ máy nhà nước quân chủ chuyên chế tập quyền đã được củng cố và tăng trưởng vững chãi hơn, với cơ cấu tổ chức tổ chức triển khai triển khai xong hơn. Do đó, xã hội Trung Quốc dưới thời Thương đã có những bước tăng trưởng cao hơn so với thời Hạ về tổng thể những mặt : kinh tế tài chính, xã hội, văn hóa truyền thống, tư tưởng …

Sang thời nhà Chu, kế thừa sự thành quả dưới thời Thương, nhà Chu đã tiến hành xây dựng và phát triển mạnh mẽ, là triều đại lớn mạnh nhất của Trung Quốc thời cổ đại. Với sự mở rộng lãnh thổ, bộ máy cai trị đã được xây dựng hoàn chỉnh và phát triển đầy đủ nhất. Người đứng đầu đất nước được gọi làThiên tử, Thiên tử cùng với các quý tộc lập ra triều đình, gồm có bá quan, chia thành hai ngành Văn và Võ rất rõ ràng. Triều đình đặt ra những chức quan phụ trách các công việc cụ thể của đất nước, hệ thống sáu bộ đã được thành lập. Chế độ “thế tộc” được xác lập. Mọi tài sản trong nước đều là của nhà vua, kể cả các thần dân. Để củng cố địa vị thống trị, hòa hoãn những mâu thuẫn nội bộ, vua Chu tiến hành phân phong đất đai cho họ hàng con cháu, công thần…cho họ làm chư hầu, để họ cùng quản lý xã hội. Trên cơ sở đó, các chư hầu cũng xây dựng chính quyền riêng. Các chức quý tộc ở các chư hầu như Khanh, Đại phu…được cha truyền con nối. Chế độ cai trị “Tông Pháp” của nhà Chu lúc đầu rất có hiệu quả đối với một lãnh thổ rộng lớn bao gồm nhiều tộc người. hơn nữa, theo chế độ này, lãnh thổ của nhà Chu dần dần được mở rộng ra xung quanh, thế lực của nhà Tây Chu ngày càng được mở rộng, nền quân chủ trung ương tập quyền của Tây Chu ngày càng được vững chắc, quyền lực của Thiên tử ngày càng trở nên vô hạn. Mặc dù vậy, chế độ phân phong đất đai cũng có mặt trái của nó, đó chính là nguyên nhân chính khiến cho nhà Chu trở nên suy yếu, Trung Quốc rơi vào tình trạng loạn lạc, cát cứ, phân liệt sâu sắc, kéo dài suốt từ thế kỷ VIII-III TCN.

Thiết chế quân chủ chuyên chế tập quyền không chỉ có ở bốn TT văn minh lớn là Ai Cập, Lưỡng Hà, Ấn Độ, Trung Quốc mà nó còn xuất hiện ở những vương quốc cổ đại khác ở phương Đông .
Tóm lại, với cỗ máy đấm đá bạo lực to lớn, với việc tôn vinh đến mức thần thánh hóa nhà vua, những nhà nước chiếm hữu nô lệ phương Đông đã Giao hàng đắc lực cho giai cấp chủ nô, bảo vệ quyền lợi và nghĩa vụ và gia tài của giai cấp thống trị, đàn áp những cuộc khởi nghĩa của nông dân, giữ vững vị thế thống trị của chủ nô. Tuy nhiên cũng cần nhấn mạnh vấn đề rằng những nhà nước chiếm hữu nô lệ phương Đông đã làm nòng cốt cho nhân dân thiết kế xây dựng, tăng trưởng được những nền văn hóa truyền thống phong phú, độc lạ, với nhiều thành tựu bùng cháy rực rỡ về chữ viết, văn học nghệ thuật và thẩm mỹ, khoa học tự nhiên, triết học, v.v. và hàng loạt những khu công trình văn hóa truyền thống vật chất đồ sộ vẫn sống mãi với thời hạn. Những thành tựu văn hóa truyền thống bùng cháy rực rỡ ấy đã làm cho những vương quốc cổ đại phương Đông trở thành những TT của những nền văn minh quốc tế cổ đại .
Vào những năm sau cuối TCN hoặc những năm đầu công nguyên, nhìn chung những vương quốc phương Đông đều kết thúc chính sách nô lệ và lần lượt chuyển sang xã hội phong kiến .

4. Văn minh phưong Đông được hình thành có phần chịu sự ảnh hưởng của tín ngưỡng – tôn giáo

Không chỉ gắn liền với những yếu tố văn hóa truyền thống mang “ tính vật chất ” ship hàng trực tiếp đời sống thường nhật của con người, đặc thù nông nghiệp – nông thôn của văn minh phương Đông còn được bộc lộ ở những tín ngưỡng-tôn giáo và hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống dân gian rất độc lạ của khu vực .
Nói đến phương Đông, người ta không hề không nhắc đến những nền văn minh nổi tiếng như Ai Cập, Lưỡng Hà, Ấn Độ, Arập, Nước Trung Hoa, không hề không nhắc đến Nho giáo, Hồi giáo, Phật giáo, Hinđu giáo và hàng loạt tín ngưỡng địa phương mang sắc tố phương Đông .
Có thể nói bao trùm lên đời sống dân cư nông nghiệp phương Đông là niềm tin tín ngưỡng và những hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống dân gian như trình diễn âm nhạc, múa hát, liên hoan … Tín ngưỡng là cội nguồn của tiệc tùng. Trong liên hoan thường diễn ra những game show và những hoạt động giải trí ca múa dân gian. Lễ hội vừa là dịp thực thi những nghi lễ có tính ma thuật để cầu xin thần linh giúp sức, xua đuổi tà ma, vừa là dịp để người dân đi dạo vui chơi. Tín ngưỡng và những hình thức hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống dân gian luôn gắn với đời sống của dân cư nông nghiệp, phản ánh thâm thúy nhịp điệu lao động và đời sống niềm tin đa dạng chủng loại của dân cư. Tín ngưỡng địa phương và những tiệc tùng đã trở thành một tác nhân văn hóa truyền thống rực rỡ gắn bó với những giá trị văn hóa truyền thống nông nghiệp – nông thôn truyền thống phương Đông .
Trong số những loại tín ngưỡng sống sót ở phương Đông, thông dụng nhất là tín ngưỡng sùng bái tự nhiên. Điều này trọn vẹn có cơ sở bởi sản xuất nông nghiệp, nhất là nông nghiệp ở thời kì sơ khai khi khoa học kĩ thuật chưa tăng trưởng, gần như là tổng thể đều phụ thuộc vào vào vạn vật thiên nhiên, vào ý Trời. Vì vậy, ở khắp nơi, từ Đông Bắc Phi – Tây Á đến quốc gia mặt trời mọc, những quần đảo Đông Á, từ Bắc Á rồi lưu vực sông Hoàng Hà to lớn cho đến những hòn đảo cực nam Indonesia, v.v. đâu đâu người ta cũng thờ cúng những vị Thần tương quan đến sản xuất nông nghiệp như Thần Mặt trời, Thần Đất, Thần Nước, Thần Lúa, Thần Gió, Thần Sông …
Gắn liền với tín ngưỡng sùng bái tự nhiên là hàng loạt những tiệc tùng nông nghiệp như liên hoan té nước, liên hoan cầu mưa, cầu nắng, hội đua thuyền, lễ tịch điền, tiệc tùng mừng được mùa …

Ngoài tín ngưỡng sùng bái tự nhiên, một loại tín ngưỡng nữa cũng khá phổ biến là tín ngưỡng phồn thực.Với ý nghĩa “phồn” – “nhiều”, “thực” – “nảy nở”, tín ngưỡng này mang triết lí sống điển hình cho cư dân nông nghiệp luôn hướng tới sự sinh sôi, là ước mong duy trì và phát triển sự sống. Trong cuộc sống lấy nghề nông làm vi bản, người dân không có mong muốn gì hơn là mùa màng tươi tốt, gia súc đầy đàn, gia đình, con cái đông đúc đề huề. Để phát triển, theo qui luật tự nhiên cần có sự kết hợp giữa hai yếu tố khác loại là mẹ và cha, trời và đất. Bắt đầu từ thực tế cuộc sống, con người nông nghiệp phương Đông đã nâng tư duy phồn thực trở thành một tín ngưỡng quan trọng, gắn nó với hàng loạt nghi thức và lễ hội đa dạng, sống động. Những tín ngưỡng và lễ hội này vừa mang tính chất nguyên sơ, chân thực và thiêng liêng trong tâm thức vừa phản ánh tính chất đặc trưng chung của văn hoá nông nghiệp phương Đông.

Tín ngưỡng và liên hoan phồn thực được bộc lộ ở hai góc nhìn hầu hết : thờ sinh thực khí và thờ hành vi giao phối. Biểu hiện thờ sinh thực khí có ở nhiều nơi. Nhiều tượng, tháp, hình tròn trụ, … được tạc, đắp theo hình những sinh thực khí nam nữ. Ở Ấn Độ và hàng loạt nước Khu vực Đông Nam Á, người ta đều tìm thấy rất nhiều linga ( sinh thực khí nam ). Ngay ở Thành Phố Hà Nội Seoul tân tiến ngày này, ở nhiều nơi, kể cả trước cửa khách sạn cao sao, người ta cũng hoàn toàn có thể tọa lạc những hình sinh thực khí được đắp rất to. Một số nhạc cụ như chiêng, trống, dùi trống, … cũng mang ý nghĩa hình tượng của những sinh thực khí. Cũng có khi người ta lại lấy ngay những vật có sẵn hình sinh thực khí trong tự nhiên để thờ cúng. Chẳng hạn, cột đá hình sinh thực khí nam thờ ông Đùng ở Nhân Nghĩa, Lạc Sơn, Hòa Bình hay kẽ nứt Lỗ Lường hình sinh thực khí nữ được thờ ở Sở Đầm, Hòn Đỏ, Khánh Hòa …
Ở Ai Cập cổ đại, tôn giáo giữ một vai trò rất là quan trọng trong đời sống niềm tin của dân cư nước này, vì tôn giáo đã xâm nhập vào mọ nghành nghề dịch vụ hoạt động và sinh hoạt của xã hội. Mặc dù vương quốc Ai Cập được hình thành từ rát sớm, tuy nhiên xã hội Ai Cập tăng trưởng rất là lờ đờ, khiến cho Ai Cập trong một thời hạn dài còn giữ lại nhiều tín ngưỡng tôn giáo nguyên thủy. một trong những hình thức tôn giáo sơ khai còn khá phổ cập ở Ai Cập là sùng bái động vật hoang dã và sùng bái tự nhiên. Vì vậy, họ thờ rất nhiều vị Thần khác nhau, từ Thần mang hình súc vật đến những vị Thần mang hình người, từ những Thần tầm thường đến Thần ngoài hành tinh. Người Ai Cập cổ đại cũng sùng bái động vật hoang dã, theo họ, đông vật là sự hóa thên của những vị Thần. Các loài động vật hoang dã như rắn, cừu, sói, hạc … đều đuọc coi là những vị Thần. Người ta còn thờ những con vật không có thật như Nhân Sư ( Sphinx ). Việc sùng bái tự nhiên chiếm một vị thế quan trọng, mọi hiện tượng kỳ lạ tự nhiên đều được thần thánh hóa. Vì thế có Thần Mặt Trời Ra, Địa Thần “ Ghep ” và Thủy Thần Odirit …
Người Ai Cập cũng tin vào lin hồn bất tử. Theo họ, trong mỗi người đều có linh hồn “ Ka ” đị theo thân thể người như hình với bóng. Khi người chết đi thì “ Ka ” rời khỏi thể xác và chỉ khi nào xác người bị hủy hoại trọn vẹn thì “ Ka ” mới chết theo. Nhưng nếu giữ được được xác thì có ngày “ Ka ” sẽ quay trở lại, người chết sẽ sống lại. Vì thế mà người Ai Cập có tục ướp xác .
Với dân cư Lưỡng Hà, họ theo đa thần giáo. Mỗi vương quốc đều có thần chủ của mình. Người Uruc thờ Thàn Anu, Eridu thờ Thần Eaua. Ngoài những Thần chủ, người Lưỡng Hà còn tôn thờ nhiều thần khác như thần nước Ea và con trai thần. Thần Tammu được coi như vị thần dạy bảo dân cư trồng trọt, làm nghề thủ công bằng tay và là vị thần của lòng nhân ái, bảo vệ mùa màng. Thần Negan là Thần âm ti. Nữ thần Iara được gọi là Thần mẹ, thần bảo lãnh nông nghiệp và sinh sản. Thần Mặt Trời Samat là thần bảo trợ lao lý, tòa án nhân dân. Thời Hamurabi, Thần Marduk đã trở thành vị thần tối cao trong toàn nước. Nhà vua cũng được thần thánh hóa, đại diện thay mặt thần Marduk quản lý muôn dân .
Một trong những nét rực rỡ của tôn giáo ở Ấn Độ đó là sự kết nối lẫn nhau giữa triết học và tôn giáo, mặc dầu đây là hai nghành khác nhau. Ở Ấn Độ, tư tưởng tôn giáo điển hình nổi bật hơn triết học. Ấn Độ là quê nhà của nhiều tôn giáo, trog đó quan trọng nhất là đạo Bàlamôn về sau là đạo Hindu và Phật giáo, ngoài những còn có đạo Sikh, đạo Jain .
Theo kinh Veda, từ khi người Arya đến định cư ở Ấn Độ thì ngoài việc làm ăn sinh sống, họ còn có cả tín ngưỡng và tôn giáo. Ban đầu chưa phải là mạng lưới hệ thống thần thánh hoàn hảo mà chỉ là tín ngưỡng linh tinh. Với họ, Yakshas là thần cây, trong đó có bodhi cây đa, naga là rắn thần ( có lẽ rằng là vật tổ của bộ lạc Nagas ở thượng nguồn sông Ấn ), Hanuman là thần khỉ, Nandi là thần bò … .
Cũng giống như những vương quốc phương Đông khác, với nền kinh tế tài chính nông nghiệp lúa nước, tín ngưỡng của dân cư Ấn Độ còn lan rộng ra đến những lực lượng siêu nhiên như Trời ( Varuna ) cũng là Cha ; Đất ( Prithivi ) cũng là Mẹ ; Lửa ( Agni ), Gió ( Vayu ). Ngay như Thần Vishnu khởi đầu cũng như nhau với Mặt Trời ( Surya ). Vị thần thân thiện nhất của dân cư Ấn Độ là Indra, thần mưa bão, sấm sét. Như vậy, ở Ấn Độ, xuất phát từ nền kinh tế tài chính nông nghiệp lúa nước, dân cư với tín ngưỡng đa thần còn mang nhiều yếu tố linh tinh, tự nhiên .
Theo cùng với sự tăng trưởng của lịch sử dân tộc Ấn Độ, những tôn giáo cũng lần lượt sinh ra. Đạo Bàlamôn, Đạo Phật, Jain, Sikh. Tùy theo sự tăng trưởng của những triều đại phong kiến, trong một tiến trình nhất định, những tôn giáo này cũng có lúc thịnh lúc suy. Ví như Ấn Độ là quê nhà của Phật giáo nhưng Đạo Phật chỉ tăng trưởng thịnh đạt nhất ở thời kỳ vua Asoka. Một thời hạn sau, Đạo Phật lại nhường vị trí của mình cho Hindu giáo, nhưng nó lại được truyền bá can đảm và mạnh mẽ ra những nước trong khu vực như Nhật Bản, Trung Quốc, Xrilanca, khu vực Khu vực Đông Nam Á …. Mặc dù vậy, một trong những đặc thù điển hình nổi bật của xã hội Ấn Độ là đã chịu sự ảnh hưởng tác động can đảm và mạnh mẽ của tôn giáo, tôn giáo đã ăn sâu bén rễ vào xã hội Ấn Độ. Vì vậy, nhiều lúc nó cũng gây ra nhiều dịch chuyển mang tính bất lợi cho lịch sử dân tộc Ấn Độ, thậm chí còn yếu tố này sống sót cho đến thời nay .
Trung Quốc cổ đại, ngay từ thời Xuân Thu-Chiến Quốc, những học thuyết tư tưởng lần lượt xuất hiện và nó đã đặt nền móng cho những phe phái tư tưởng của Trung Quốc thời cổ trung đại như Nho gia, Đạo gia, Mặc gia, Pháp gia, trong đó quan trọng nhất là phái Nho gia và Pháp gia .
Pháp gia là phe phái chủ trương dùng pháp lý để trị nước. Phái này xuất hiện từ thời Xuân Thu mà người khởi xướng là Quản Trọng ( ? – 645 TCN ). Tiếp đó, trong thời Xuân Thu-Chiến Quốc, phái này còn xuất hiện nhiều đại biểu, trong đó hoàn toàn có thể kể đến Thương Uởng, Thân Bất Hại, Thận Đáo, Lý Tư … Tuy nhiên, người có nhiều góp phần nhất so với lý luận của phái Pháp gia là Hàn Phi ( khoảng chừng 280 – 230 TCN ) .
Nho gia là phe phái tư tưởng quan trọng nhất ở Trung Quốc. Người đặt cơ sở tiên phong cho Nho gia là Khổng Tử ( 551 – 479 TCN ), sống vào thời Xuân Thu. Về sau, sang thời kỳ Chiến Quốc, Mạnh Tử ( 371 – 289 TCN ) đã thừa kế và tăng trưởng học thuyết này. Đến thời Hán, năm 136 TCN, gật đầu quan điểm của Đổng Trọng Thư ( 179 – 104 TCN ), Hán Vũ Đế đã ra lệnh “ bãi truất bách gia, duy nhất nho thuật ”. Từ đó, Nho gia trở thành hệ tư tưởng chính thống trong suốt thời kỳ tăng trưởng của chính sách phong kiến Trung Quốc, Đổng Trọng Thư đã bổ trợ học thuyết của Nho gia, làm cho nó trở nên hoàn hảo. Sang đến thời Tống, Nho học liên tục tăng trưởng, gắn liền với những đại biểu xuất sắc như Chu Đôn Di, Trình Hạo, Trình Di, Chu Hy .
Năm 221 TCN, sau khi kết thúc được cục diện “ thất hùng ”, thống nhất Trung Quốc, nhà Tần liên tục sử dụng tư tưởng Pháp gia làm đường lối trị nước, thế cho nên triều Tần sớm bị lật đổ. Từ thời Hán trở về sau, chính sách phong kiến Trung Quốc luôn luôn xem Nho giáo là hệ tư tưởng chính thống, nó được coi là “ mẫu mực ”, là “ khuôn vàng thước ngọc ” để trị quốc. Có thể nói, không riêng gì thời cổ đại, đi cùng với sự tăng trưởng của chính sách phong kiến Trung Quốc, Nho giáo luôn giữ vị trí duy nhất, nó đã ảnh hưởng tác động đến tổng thể những mặt của đời sống kinh tế tài chính, chính trị, văn hóa truyền thống, xã hội của Trung Quốc. Nói như vậy không có nghĩa là vai trò của Pháp gia bị xem nhẹ. Trên thực tiễn, mặc dầu giai cấp thống trị Trung Quốc luôn luôn chứng minh và khẳng định vai trò duy nhất của Nho giáo nhưng trong đường lối trị quốc của tổng thể những triều đại đều đi theo con đường “ âm Pháp dương Nho ”. Sự tích hợp ấy thậm chí còn còn sống sót mãi cho đến đầu thế kỷ XX, khi chính sách phong kiến Trung Quốc sụp đổ .
Sự tăng trưởng của những học thuyết tư tưởng này không riêng gì diễn ra trên chủ quyền lãnh thổ Trung Quốc. Cùng với chủ trương bành trướng xâm lước của chính quyền sở tại phong kiến Trung Quốc cũng như con đường giao lưu văn hóa truyền thống, hòa hợp tự nhiên, những học thuyết này cũng được truyền bá sang những vương quốc khác trong khu vực và không ít cũng được phát huy được tác động ảnh hưởng của mình .
Có thể nhận thấy rằng, không riêng gì riêng thời kỳ cổ đại mà mãi đến sau nay, thậm chí còn là cho đến ngày này, tôn giáo luôn có vai trò nhất định so với xã hội phương Đông. Nhưng khác với phương Tây ở chỗ, xã hội phương Đông không chịu sự ảnh hưởng tác động đậm nét, hay nói cách khác là xã hội phương Đông không chịu sự thống trị của tôn giáo như phương Tây. Chúng ta hoàn toàn có thể lý giải điều này từ góc nhìn của yếu tố kinh tế-xã hội của phương Đông .

Phương Đông, với những điều kiện thuận lợi của mình đã sớm hình thành nền kinh tế nông nghiệp tự cấp tự túc gắn liền với thiên nhiên. Xuất phát từ đặc điểm ấy, ngay từ đầu, tín ngưỡng – tôn giáo của cư dân phương Đông đã phản ánh rõ nét đặc trưng của nền kinh tế nông nghiệp. Bằng chứng rõ nét nhất là tín ngưỡng sùng bái tự nhiên và tín ngưỡng phồn thực. Mặc khác, mặc dù bước vào xã hội có giai cấp và nhà nước từ rất sớm (thiên niên kỷ IV TCN), nhưng khác với phương Tây ở chỗ, nhà nước cổ đại phương Đông được hình thành trên hai yếu tố: Một là, trị thủy và làm thủy lợi; hai là, chống giặc ngoại xâm. Xuất phát từ hai yếu tố này, một khối cộng đồng thống nhất đã được gắn kết bền chặt. Vì vậy, dù ít hay nhiều, các giai–tầng trong xã hội cũng có sự liên hệ lẫn nhau. Trong việc kết hợp giữa thế quyền và thần quyền ở phương Đông, mặc dù xây dựng chế độ quân chủ chuyên chế, nhà Vua phương Đông có quyền lực tối cao và vô hạn cả thế quyền và thần quyền, nhưng công cụ để thống trị đại đa số quần chúng nhân dân vẫn là thế quyền. Do vậy, hệ thống tăng lữ mặc dù có tham gia vào công việc của nhà nước, được hưởng nhiều đặc quyền đặc lợi từ nhà nước nhưng họ không thể đưa giáo lý tôn giáo thống trị nhân dân.

5. Ở phương Đông, ngay từ rất sớm đã xuất hiện sự “giao thoa” giữa các nền văn minh lớn

Dễ dàng nhận thấy rằng mặc dầu thời hạn hình thành nên xã hội có giai cấp và nhà nước khác nhau, nhưng ngay từ rất sớm, những vương quốc cổ đại phương Đông đã có sự giao lưu với nhau trên nhiều nghành nghề dịch vụ như kinh tế-văn hóa. Xuất phát từ đặc thù riêng vô cùng thuận tiện về vị trí địa lý và điều kiện kèm theo tự nhiên của phương Đông, những vương quốc cổ đại phương Đông đã mở màn có ý thức về việc lan rộng ra giao lưu kinh doanh với nhau, trải qua cả đường thủy lẫn đường đi bộ. Qua việc giao lưu kinh tế tài chính, sự “ giao thoa ” về văn hóa truyền thống cũng mở màn xuất hiện, những cái hay cái đẹp đều được truyền bá cho nhau và rất nhanh gọn, chúng được đảm nhiệm và thông dụng ra những khu vực khác. Chẳng phải Phật Giáo xuất phát ở Ấn Độ nhưng nó vẫn xuất hiện ở Trung Quốc, Xrilanka hay khu vực Khu vực Đông Nam Á đó sao ? Hay những ý tưởng vĩ đại trong toán học của người Ấn Độ đã được người Ả Rập học tập rồi truyền bá sang Châu Âu. Cũng giống như sự chuyển tải bốn ý tưởng quan trọng về kỹ thuật của người Trung Quốc sau này. Nho giáo không chỉ xuất hiện ở Trung Quốc mà nó còn có vai trò to lớn so với Nước Ta, Nhật Bản, Triều Tiên … Trong sự tăng trưởng tỏa nắng rực rỡ của văn minh phương Đông cổ đại chắc như đinh không chỉ là sự tự thân tăng trưởng của mỗi vương quốc, mà còn bắt nguồn từ sự “ giao thoa ” giữa những TT văn minh lớn của trái đất .

KẾT LUẬN

Bất kỳ một sự vật, hiện tượng kỳ lạ nào cũng có cơ sở hình thành, quy trình tăng trưởng rồi đến diệt vong. Văn minh cổ đại phương Đông cũng không nằm ngoài quy luật tăng trưởng chung ấy. Chúng ta chứng minh và khẳng định chắc như đinh rằng, ngay từ thời cổ đại, chính phương Đông chứ không phải phương Tây là “ cái nôi ”, là “ TT ” của nền văn minh quả đât. Với cơ sở kinh tế tài chính nông nghiệp lúa nước, dân cư phương Đông sớm bước vào xã hội có giai cấp từ rất sớm, nhà nước được kiến thiết xây dựng với thiết chế quân chủ chuyên chế TW tập quyền … toàn bộ những điều ấy đã tạo nên một cơ sở kinh tế tài chính, chính trị, xã hội vững chãi cho sự hình thành của nền văn minh phương Đông. Khi nhắc đến phương Đông, trái đất sẽ không khi nào quên được nơi đây chính là quê nhà của cây lúa nước, là quê nhà của những tôn giáo lớn của quốc tế như Phật giáo, Hồi giáo, Ấn Độ giáo, Nho giáo …. gắn liền với Thích Ca Mâu Ni, Nhà tiên tri Mô-ha-mét, Khổng Tử – người được Vua Khang Hy nhà Thanh phong tặng là “ Vạn thế sư biểu ”, là nơi bước vào xã hội có giai cấp sớm nhất cũng như chính sách phong kiến nổi bật nhất. Nhưng lịch sử dân tộc văn minh phương Đông đâu chỉ là của riêng một những nhân nào, vượt lên trên toàn bộ, chính sức lao động của bàn tay và khối óc của dân cư phương Đông đã thiết kế xây dựng nên những giá trị vĩnh hằng. Nhân loại sẽ không khỏi quá bất ngờ nếu biết rằng với những điều kiện kèm theo thô sơ như thế nhưng ở phương Đông đã xuất hiện những Kim tự tháp vĩnh cửu với thời hạn, vườn treo Babylonia kỳ vĩ, siêu phẩm Angkor Vatt, Angkor Thom, Vạn Lý Trường Thành …
Nhìn chung, qua mọi thời kỳ thăng trầm của lịch sử vẻ vang, nền văn hóa truyền thống phương Đông vẫn tỏa sáng. Những “ chiếc nôi ” văn hóa truyền thống cổ đại phương Đông vẫn có sức lan tỏa can đảm và mạnh mẽ ra những khu vực xung quanh : Nhiều yếu tố văn hóa truyền thống Ấn Độ được truyền bá sang Khu vực Đông Nam Á, Tây Tạng, Bắc Á, Đông Bắc Á và những khu vực khác trên quốc tế ; văn hóa truyền thống Trung Quốc, đặc biệt quan trọng là Nho giáo, có tác động ảnh hưởng can đảm và mạnh mẽ đến Nhật Bản, Korea, Nước Ta và những nước khác ; Văn hóa Ai Cập – Lưỡng Hà mặc dầu sống sót không lâu tuy nhiên những thành tựu của nó không chỉ có tác động ảnh hưởng trong khu vực mà còn tỏa sáng ra những khu vực khác của quốc tế, v.v. Cùng với sự lan tỏa của những nền văn hóa truyền thống cổ đại là sự xuất hiện của những nền văn hóa truyền thống mới như Arập, Nhật Bản, Korea, v.v. Bức tranh văn hóa truyền thống phương Đông, do vậy càng đa dạng chủng loại, phong phú, nhiều sắc vẻ. Thêm nữa, vừa đấu tranh chống lại sự đô hộ của chủ nghĩa tư bản phương Tây, những dân tộc bản địa phương Đông vừa tiếp thu những yếu tố văn hóa truyền thống mới, tân tiến từ phương Tây để làm giàu cho vườn hoa văn hóa truyền thống của dân tộc bản địa mình. Bức tranh văn hóa truyền thống phương Đông từ đây ngày càng bùng cháy rực rỡ sắc màu .
Trong tiến trình lúc bấy giờ, những giá trị của văn minh phương Đông vẫn còn đang lan tỏa rộng khắp. Những giá trị ấy như một liều thuốc ý thức để con người phương Đông quay về với cội nguồn, quay về khám phá quá khứ rực rỡ tỏa nắng của ông cha, cũng như làm cơ sở cho việc tiếp thu những giá trị mới của nền văn minh trái đất .

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Almanach những nền văn minh quốc tế – NXB VH-TT, H. 1995
2. Will Durant : Lịch sử văn minh Trung Hoa – NXB VH-TT, Thành Phố Hồ Chí Minh 1997
3. Đặng Đức An ( chủ biên ) : Những mẫu chuyện lịch sử dân tộc văn minh quốc tế, NXB Giáo dục đào tạo, H. 2003
4. Lê Phụng Hoàng ( chủ biên ) : Lịch sử văn minh quốc tế – NXB Giáo dục – 1999
5. Cao Xuân Huy : Tư tưởng phương Đông gợi những điểm nhìn tham chiếu, NXB Văn học, H. 1995
6. Vũ Dương Ninh ( chủ biên ) : Lịch sử văn minh quốc tế – NXB Giáo dục đào tạo, H. 2000
7. Lương Ninh ( chủ biên ) : Lịch sử quốc tế cổ đại – NXB Giáo dục đào tạo, H. 2000
Advertisement

Share this:

• Twitter
• Facebook

Thích bài này:

Thích

Xem thêm: Tuyển dụng, tìm việc làm Cơ Hội Và Thách Thức – 7/2022 | JobStreet

Đang tải …

Source: https://vh2.com.vn
Category : Cơ Hội