Nhìn lại phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục :: Suy ngẫm & Tự vấn :: https://vh2.com.vn

Xem thêm:

1. Đỉnh cao của phong trào duy tân

Bỏ lối học từ chương khoa cử, tập trung chuyên sâu cho thường thức và thực nghiệm, dạy cả tiếng Việt, Pháp và Hán văn. Chủ trương này lại xuất phát từ những tầng lớp nho gia sau cuối của Nước Ta. Không chỉ thế, chấn hưng công thương, khai mỏ, lập đồn điền, cắt tóc, xuất dương du học … cũng là chủ trương của họ. Dù chỉ sống sót trong 9 tháng ( 5.1907 – 1.1908 ), nhưng trường Đông Kinh Nghĩa Thục thực sự là đỉnh điểm của cuộc cách mạng xã hội to lớn đầu thế kỷ 20 có tên là Duy Tân

Cánh chim đầu đàn

Bạn đang đọc: Nhìn lại phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục :: Suy ngẫm & Tự vấn :: https://vh2.com.vn

Theo Nguyễn Hiến Lê : “ Cụ Tây Hồ ( Phan Châu Trinh ) là người mở đường cho phong trào Duy Tân ở nước nhà. Lập Nghĩa Thục một phần công lớn là của cụ, gây tư tưởng mới ở Quảng Nam là cụ, đi khắp nơi diễn thuyết là cụ, khuyên quốc dân cắt tóc là cụ, liệng cái phó bảng ra mà lập hiệu buôn cũng là cụ, bỏ tục nhuộm răng, vận Âu phục bằng nội hóa thì người tiên phong cũng là cụ ”. Thế nhưng, khi Đông Kinh Nghĩa Thục xây dựng, Phan Châu Trinh chỉ nhận làm người tham gia giảng dạy thông thường .Nhiều tài liệu cho rằng Đông Kinh Nghĩa thục là trường học không tính tiền và dạy theo lối cải cách tiên phong ở Nước Ta. Thực ra trước đó, năm 1905 tại Bình Thuận đã sinh ra một ngôi trường tựa như, cũng từ chủ trương của cụ Phan Châu Trinh, đó là trường tư thục Dục Thanh, do ông Nguyễn Trọng Lội mở, ông Lương Thúc Kỳ ( nhạc phụ của Phan Khôi ) giảng dạy. Phí tổn đều do công ty Liên Thành ( cũng do ông Lội lập ) chu cấp. Một số người trẻ tuổi Nam kỳ ( đất thuộc Pháp ) cũng ra đây học. Nguyên cuối năm 1904 Phan Châu Trinh cùng Trần Quý Cáp và Huỳnh Thúc kháng chu du mấy tỉnh miền Trung. Đến Bình Thuận, Phan Châu Trinh bị bệnh phải ở lại. Thời gian này ông cùng với Hồ Tá Bang lập một thư xã ở đình Phú Tài để giảng sách Khang Hữu Vi, Lương Khải Siêu. Nguyễn Trọng Lội nhiệt thành dự khán những cuộc thuyết trình ấy. Đây chính là bước tập dượt để Đông Kinh Nghĩa Thục sinh ra .

Nhà thờ cụ Phan Châu Trinh

Đem nhà làm trường

Những cuộc luận bàn tiên phong cho sự sinh ra của Đông Kinh Nghĩa Thục mở màn từ năm 1906 tại nhà ông Lương Văn Can, số 4, phố Hàng Đào, TP.HN. Chính ra đó là những cuộc luận bàn “ quốc sự ”. Trong những cuộc luận bàn ấy, Phan Châu Trinh có kể khá cặn kẽ về hoạt động giải trí của Kháng Ứng Nghĩa Thục, nơi đào tạo và giảng dạy những nhà tiền bối duy tân của Nhật, mà ông có dịp khảo sát tường tận trong thời hạn ba, bốn tháng qua Nhật .Hôm quyết định hành động xây dựng, cũng tại số 4 Hàng Đào xuất hiện những ông Lương Văn Can, Dương Bá Trạc, Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Duy Tốn, Nguyễn Bá Học … nhưng lại vắng mặt Tăng Bạt Hổ và Phan Châu Trinh. Người cao tuổi hơn cả là Lương Văn Can được những chiến sỹ nhất trí tôn làm thục trưởng .

Phố Hàng Đào thời Đông Kinh Nghĩa Thục .Về tài chánh, hội viên tự ý góp bao nhiêu cũng được và quyên thêm ở những chỗ quen, hảo tâm. Tiền – thục trưởng quản chi, nhưng sổ sách do Nguyễn Quyền giữ. Dự kiến sẽ lập một trường tại Hà thành, sau đó sẽ tăng trưởng ra những tỉnh. Đến khi chọn khu vực, do tài chánh còn eo hẹp, Lương Văn Can ý kiến đề nghị lấy nhà mình làm cơ sở khởi đầu, vì nhà có một cái gác tẩu mã ( 1 ), chứa được vài trăm học viên, mặc dầu dưới đất đang là shop kinh doanh thương mại tơ lụa của vợ ông. Dự kiến khi học viên đông hơn, sẽ mướn thêm nhà số 10 ở bên cạnh. Nhà này còn rộng hơn nhà ông Can, vốn là của ông Hương cống Sùng, một phú gia bậc nhất đất Hà thành hồi trước, giờ đã bán lại cho ông Phạm Lẫm và đang rất trống vì ông Lẫm đi làm Bố chánh ở Vĩnh Lại, Hưng Hóa. Nhà này ăn thông từ Hàng Đào sang Hàng Quạt, dài trên 50 m, có chỗ rộng hơn 30 m, cũng có gác tẩu mã và cả một hoa viên. Về sau trường đã thuê được khu vực này để tăng trưởng theo dự kiến .Hai người đảm nhiệm việc lập những thủ tục xin phép lập trường tại phủ Thống sứ Bắc Kỳ là Nguyễn Văn Vĩnh và Phạm Duy Tốn .

Cả nhà cùng “Nghĩa Thục”

Dù chỉ bằng truyền miệng, nhưng tin tức trường Đông Kinh Nghĩa thục sắp sinh ra lan rất nhanh khắp cả hai vùng đất bảo lãnh, miền Bắc và miền Trung. Việc học trò đi học không phải mất tiền là một việc chưa từng có. Nhưng điều mà người ta quan tâm nhiều hơn cả là về những vị giáo sư sẽ giảng dạy ở đây. Họ là những danh sĩ tận tâm của đương thời, không riêng gì có những tú tài, cử nhân nhưng bất cần áo mão cân đai, mà còn có cả những nhà trí thức tây học tên tuổi. Danh sách ứng sinh ĐK theo học dồn dập đổ về địa chỉ số 4 Hàng Đào. Trong khi đó thủ tục xin phép đã nộp gần hai tháng mà nha Thống sứ vẫn cứ lạng lẽ. Nguyên do là vì … cái tên. Nghĩa thục là trường dạy không lấy tiền, nhưng mật thám Pháp lại thấy nó gần với hai chữ nghĩa quân, là từ mà dân chúng đang gọi quân gia của ông Hoàng Hoa Thám trên Yên Thế ! Một cha mẹ, là dân Tây học, nóng lòng xin cho con học, mách nước với ông Lương Văn Can : Theo lệ Tây, chưa được cho phép mà không bác bỏ, xem như mặc hứa. Vì vậy hoàn toàn có thể mở lớp ngay được. Nhưng để bảo đảm an toàn, nên mở ngay hai lớp nhỏ nhất, một lớp cho con trai, một cho con gái và chỉ dạy chữ quốc ngữ. Quốc ngữ là lợi khí để khai dân trí, nhưng hợp với giải pháp “ khai hóa ” mà người Pháp không có nguyên do gì cấm .

2. Chấn hưng công thương, kỹ nghệ

“ Tôi cầm bút ký tờ đoạn mãi mà tay run lên. Từ nhỏ, có khi nào dám động tới di sản của tổ tiên đâu ”. Đó là lời thuật lại sau này của bà Lương Văn Can khi bà ký vào sách vở bán hiệu buôn Quảng Bình An ở Hàng Ngang, lấy 7.000 đồng đưa chồng tiêu vào việc trường

Những tấm lòng vàng

Theo Nguyễn Hiến Lê, những nhà quyên tiền nhiều nhất là hiệu kim hoàn Thế Xuân ở Hàng Bạc và hiệu hàng tấm ( tơ lụa ) Phúc Lợi ở Hàng Ngang. Hồi mới phát động, dân khí đang lên, ai nghe nói giới cựu học và tân học bắt tay nhau mở mang dân trí, chấn hưng quốc gia cũng hăm hở kẻ góp công người góp của. Nhưng việc tiêu tốn cho Đông Kinh Nghĩa Thục đâu phải nhỏ mà chỉ dựa vào lòng hảo tâm, thành ra không bao lâu, việc tiền tài trở thành gánh nặng to lớn. Chỉ sau nửa năm hoạt động giải trí, bà Lương Văn Can phải bán đi hiệu buôn như phần trên đã nói .

Đưa môn kinh tế vào trường

Lương Văn Can, người được ca tụng là thầy của giới doanh thương Nước Ta. Lương Văn Can đã viết hai cuốn sách bàn về việc kinh doanh thương mại : Kim cổ cách ngôn và Thương học châm ngôn. Bàn về đạo đức kinh doanh thương mại, Lương Văn Can viết : “ Bí quyết thành công xuất sắc so với nhà kinh doanh là ở sự trung thực ”. Ảnh : TL

Điều này chính Phan Châu Trinh cũng đã tiên lượng, khi bàn đến việc quyên tiền, ông có nói : “ Chúng ta có cái dũng khí độc lập cả ngàn năm rồi, trăm lần bẻ mà không gãy. Tôi có dịp chu du những nơi, những người hưởng ứng có tới số ngàn, chỉ tiếc một điều, người có hằng sản thì không có hằng tâm, người có hằng tâm thì hầu hết là bần sĩ, mỗi khi nghĩ tới việc đó, tôi thường thở dài, biết làm thế nào đây ? ”. Trước đó, chính Phan Châu Trinh cũng là người tiên phong nêu gương chấn hưng thực nghiệp khi cho mở bán khai trương Quảng Nam thương hội, mở xưởng dệt rồi may cho mình một bộ Âu phục bằng chính thứ vải tự dệt ấy .Cho nên mở mang công thương nghiệp lúc đó là yếu tố cấp bách, trước mắt là kiếm tiền giàn trải cho Đông Kinh Nghĩa Thục và ủng hộ những học viên Đông du. Về lâu bền hơn, nó là nền tảng của hàng loạt công cuộc duy tân quốc gia .Những chủ trương tăng trưởng công thương, kỹ nghệ này trước hết được đưa vào trong chương trình học của nhà trường. Sách Quốc dân độc bản, một tài liệu giáo khoa quan trọng của trường, có 79 bài thì có tới 24 bài ( từ bài 56 đến bài 79 ) đề cập trực tiếp đến những yếu tố thuộc về kinh tế tài chính, kỹ nghệ. Cho đến nay chưa biết được những soạn giả đã tìm hiểu thêm những nguồn tài liệu nào để viết về những yếu tố kinh tế tài chính học. Theo phỏng đoán hoàn toàn có thể họ tìm hiểu thêm từ những sách Tân văn, Tân thư và Tân báo ( từ Trung Quốc, Nhật Bản ), những sách báo kinh tế tài chính của người Pháp, và từ chính những yếu tố kinh tế tài chính nổi cộm đang diễn ra ở Nước Ta lúc đó. Trong những vấn đề về kinh tế tài chính mà những soạn giả nêu ra khá nhiều dẫn chứng từ những nước Âu, Mỹ, Trung Quốc, Nhật Bản và Nước Ta .

Khi nhà nho đi buôn

Phố Mã Mây xưa, nơi ông Đỗ Chân Thiết cùng Phương Sơn mở hiệu Đồng Lợi Tế chuyên bán hàng nội hóa. Ảnh : TL

Tiên phong trong việc này ở đất Bắc là ông Đỗ Chân Thiết. Năm 1904, nhân vua Thành Thái ra bái yết lăng tẩm tổ tông ở làng Gia Miêu, Thanh Hóa, Đỗ Chân Thiết cùng Phương Sơn thảo Hưng Quốc sách, nhảy xe lửa vào tận Thanh Hóa định dâng vua, nhưng bị viên tổng đốc Thanh Hóa gàn cản, việc không thành. Hai ông trở về TP.HN, rủ nhau đi buôn, mướn thuyền về Thành Phố Hải Dương chở gạo lên TP. Hà Nội bán. Thuyền về đậu bến cột Đồng Hồ mấy ngày, dân buôn thấy thuyền của ông Cử, ông Nghè không ai dám tới mua, sau nhờ một bà xuống bán dùm, chỉ nửa buổi đã hết. Sau hai ông gọi thêm vài người chiến sỹ hùn vốn được vài ngàn bạc, mở hiệu Đồng Lợi Tế ở phố Mã Mây, chuyên bán hàng nội hóa và tiệm thuốc bắc, hiệu Tụy Phương gần ga Hàng Cỏ .

Phố Hàng Gai nơi ông Hoàng Tăng Bí mở xưởng dệt, chế biến những loại trà. Ảnh : TL

Ông Hoàng Tăng Bí mở hiệu Đông Thành Xương ở Hàng Gai, vừa kinh doanh vừa làm công nghệ tiên tiến, lần đầu dùng khung cửi rộng dệt xuyến bông nhuộm đen ; chế những loại trà mạn, trà tàu, trà ướp sen. Hiệu Các Thành ở Hàng Gai, hiệu Hồng Tân Hưng ở Hàng Bồ cũng mở vào lúc ấy .Phong trào từ đó lan ra những tỉnh. Ông Tùng Hương mở hiệu Phúc Lợi Tế ở Phúc Yên và Hưng Lợi Tế ở Hưng Yên. Ở Việt Trì, ông Nguyễn Trác mở hiệu Sơn Thọ. Hai hiệu Sơn Thọ và Đông Thành Xương có vốn lớn nhất, trang hoàng đẹp, bán nhiều đồ nội hóa như quạt lông, đồ tre đan Đại Đồng Sơn, khai trúc Nghệ An, giày Kinh, lãnh Bưởi, lãnh TP HCM …

Lập đồn điền, khai mỏ

Nghĩa Thục còn khuyến khích chiến sỹ lập đồn điền để khuếch trương nông nghiệp. Ông Bùi Đình Tá cùng hùn vốn với người bạn là Phan Tứ, khám phá một đồn điền ở Mỹ Đức, gần chùa Hương. Ông Tá là dân Tây học, đỗ đạt, được bổ thông ngôn rồi thăng tham tá. Chẳng những là người nhiệt tâm dạy giúp Nghĩa Thục từ khi mới mở, ông còn là người lập ra một cô nhi viện tiên phong ở Nước Ta. Việc ông mở đồn điền ở Mỹ Đức là để có phương tiện đi lại nuôi trẻ mồ côi. Trên Yên Bái còn có một đồn điền được tìm hiểu và khám phá ở Yên Lập, rộng 50 mẫu, khai rừng đốt than và trồng ngô, lúa. Vì đây là vùng rừng âm, nước độc, nhân công từ xuôi lên lần lượt ngã bệnh, rồi cũng phải bỏ lỡ .Một việc ít ai biết là những người trong Nghĩa Thục còn có nhiều chuyến sục sạo trên vùng thượng du Bắc Việt và đã tìm được một số ít mỏ như than, chì, kẽm, lưu huỳnh … Một đoạn ghi chép của Nguyễn Hiến Lê : “ Các cụ lên miền rừng núi, hỏi dò thổ dân, thấy chỗ nào nghi có quặng là đem về ít cục đá, đất, giao cho phòng thí nghiệm nghiên cứu và phân tích sau khi đóng tiền 5 đồng mỗi lần. Nếu phòng thí nghiệm bảo là có quặng, những cụ đóng thêm tiền, đón kỹ sư đến tận nơi xem xét, sau cùng mướn người cắm mốc bốn bên, vẽ map xin đóng thuế khai mỏ ” .Nói chung, giới nho sĩ chủ trương đều thiếu kinh nghiệm tay nghề quản trị, thiếu vốn, thiết bị kỹ thuật nên những khu công trình chỉ để lại tiếng vang, kích thích lòng yêu nước là chính. Tuy nhiên, những cơ sở kinh tế tài chính nói trên còn là nơi gặp gỡ thuận tiện để họ đàm đạo chuyện khác, quan trọng và cao quý hơn .

3. Người mở cửa Đông Du

Không chỉ góp tiền của và công sức của con người cả nhà cho Đông Kinh Nghĩa Thục, trong bốn người trẻ tuổi Nước Ta tiên phong xuất dương qua Nhật mở màn cho phong trào Đông du, còn có hai người là con trai của ông Lương Văn Can .

Tiếng khóc mất nước trước Nhật hoàng

Chiến thắng vẻ vang của Nhật trong cuộc cuộc chiến tranh với Nga ( 1904 – 1905 ) dẫn đến hòa ước Postsmouth, đem lại cho Nhật hải cảng Lữ Thuận, phía nam Sakhaline và con đường xe lửa phía nam Mãn Châu. Sự kiện trên khiến những nước châu Âu giật mình vì một châu Á đang trỗi dậy, nó còn đem lại niềm khuyến khích lớn cho giới sĩ phu yêu nước Nước Ta là theo gương tự cường của nước Nhật để đánh đuổi thực dân Pháp .Trong cuộc cuộc chiến tranh Nga – Nhật ấy, có một người Việt tham gia trong lực lượng thủy quân của Nhật và lập công lớn trong những trận Đại Liên, Lữ Thuận, được nước Nhật thưởng huy chương quân công. Người đó là Tăng Bạt Hổ. Được mời dự trong bữa đại yến do Nhật hoàng đãi những tướng sĩ mừng thắng lợi, khi đỡ chén rượu do vua Nhật ngự rót, Tăng Bạt Hổ uống một hơi cạn rồi khóc lớn. Thấy lạ, Nhật hoàng hỏi, thì ông nói rằng ông khóc mừng cho nước Nhật thắng trận và cũng khóc vì cái nhục của nước ông là Nước Ta còn trong ách xâm lược của thực dân Pháp .Tăng Bạt Hổ người Tỉnh Bình Định, tham gia quân đội triều đình, làm đến chức cai cơ, ông cùng với Phạm Toàn mộ nghĩa quân chống Pháp. Sau nhiều trận thất bại, nghĩa quân tan rã, không đồng ý dụ hàng, ông trốn qua xứ sở của những nụ cười thân thiện, rồi sang Trung Quốc xin làm thủy thủ cho một tàu buôn. Nhờ đó ông thường có dịp qua lại những hải cảng Nhật, tự học và nói thông tiếng Nhật. Khi cuộc chiến tranh Nga – Nhật xảy ra, vì lòng căm hờn người Âu, ông ĐK vào thủy quân Nhật .

Rước Phan Bội Châu sang Nhật

Dù được an ủi và khen là chân ái quốc, nhưng vua Nhật cũng không hứa hẹn gì. Nhưng tiếng khóc của ông tại hoàng cung Nhật đã gây được tình cảm lớn với nhiều tướng lĩnh và chính khách, đặc biệt quan trọng với hai nghị sĩ Nhật là Khuyển Dưỡng Nghị và Đại Ôi Trọng Tín. Hai ông nghị này rất muốn tranh thủ Nhật hoàng viện trợ cho Nước Ta kháng Pháp, nhưng do tình hình khi đó Nhật còn muốn hòa hoãn với Pháp, nên họ khuyên Tăng Bạt Hổ nên tìm cách tăng trưởng phong trào duy tân trong nước để nâng cao dân khí, dân trí cho đại sự về sau dễ thành và hứa tận lực giúp cho học viên Nước Ta sang Nhật được phép cư trú và miễn học phí .Cuối 1904, Tăng Bạt Hổ về Hải Phòng Đất Cảng rồi vào Quảng Nam. Qua ra mắt của ông Nguyễn Thành ( 2 ), ông nhiều lần gặp gỡ Phan Bội Châu và Kỳ ngoại hầu Cường Để. Đầu năm 1905, ông đưa Phan Bội Châu sang Nhật bằng tàu thủy, từ Hải Phòng Đất Cảng .

Mở ra con đường Đông Du

Tượng đúc đồng Phan Bội Châu – cha đẻ của phong trào Đông du. Ảnh : TL

Sang Nhật, qua Tăng Bạt Hổ, Phan Bội Châu nhiều lần hội kiến với Khuyển Dưỡng Nghị, Đại Ôi Trọng Tín và đại tướng Phúc Đảo. Để tránh những rắc rối về ngoại giao hoàn toàn có thể xảy ra với thực dân Pháp, những nhân vật trên nhất trí phó thác việc giảng dạy học viên Nước Ta cho Đông Á đồng văn hội, vì hội này là hội phi chính phủ, lấy danh nghĩa một tổ chức triển khai của dân Nhật trợ giúp một tổ chức triển khai của dân Nước Ta, là một việc làm hợp pháp, không liên can gì tới chính quyền sở tại Nhật. Việc học, tập trung chuyên sâu vào hai phần : 1 / Quân sự trình độ ; 2 / Phổ thông tri thức. Đông á đồng văn dành năm phòng học để dạy riêng cho học viên Nước Ta .Cao điểm của phong trào Đông du ( 1907 – 1908 ), số lượng du học sinh Nước Ta ở Nhật ước đạt chừng 200, Nam kỳ hơn 100 người, Trung kỳ chừng 50 người, Bắc kỳ hơn 40 người. Sở dĩ phong trào Đông du tăng trưởng mạnh ở Nam kỳ là do ông Phan Bội Châu có nhiều mối quan hệ chiến sỹ với những nhà cách mạng ở vùng đất thuộc địa này. Năm 1903, trong chuyến du Nam, vào tận vùng Thất Sơn ( An Giang ), căn cứ địa sau cuối của lực lượng cần vương miền Nam, trên đường quay trở lại, ghé qua Sa Đéc, Phan Bội Châu có hội kiến với hai ông Đặng Thúc Liên và Nguyễn Thần Hiến. Sau này ông Hiến là người lập ra Khuyến du học hội ở Nam kỳ và cho con trai là Nguyễn Như Bích qua Nhật, khiến sĩ phu ở đây hưởng ứng rất đông và góp phần cho phong trào rất nhiều tiền tài, vì phần đông họ là những đại điền chủ .

Hổ phụ sinh hổ tử

Trong Ngục trung thưPhan Bội Châu có kể, sau chuyến về nước sắp xếp cho ông Cường Để sang Nhật, khi trở qua nhà trọ cũ ở Hoành Tân thì gặp Lương Ngọc Quyến ( con ông Lương Văn Can ) đang đợi ở đó. Anh người trẻ tuổi này đã vượt biển trốn sang Nhật, khi lên bờ trong túi chỉ còn vỏn vẹn 3 xu. Rồi một hôm Quyến nhịn đói một mình từ Hoành Tân lên Đông Kinh, mất 1 ngày, 1 đêm. Không có chỗ ngủ, anh đi vào sở công an. Sáng ra, công an hỏi gì anh cũng không biết, vì không biết tiếng Nhật. Sau khi công an cho “ bút đàm ” thì biết anh là thiếu niên … Ấn Độ. Thấy lạ, thương tình, công an cho tiền để anh đi xe lửa về Hoành Tân. Quyến dùng tiền ấy chu du khắp Đông Kinh mấy ngày và vô tình vào tòa báo Dân Báo của những nhà cách mạng Trung Quốc tại Nhật. Khi rõ hết tình cảnh, chủ bút Chương Thái Viêm đã nhận Quyến vào thao tác, ngạch tam đẳng thư ký .Trở lại Hoành Tân, Lương Ngọc Quyến đưa hai người trẻ tuổi mới từ nước nhà qua là Nguyễn Thức Canh và Nguyễn Điển lên Đông Kinh. Phan Bội Châu giữ Lương Nghị Khanh ( 3 ) ở lại Hoành Tân với mình .Sau khi đưa Phan Bội Châu sang Nhật, Tăng Bạt Hổ về nước đi khắp Bắc, Trung, Nam hoạt động Đông du. Một lần tiếp kiến Lương Văn Can, ông Can nói : “ Chúng ta đã vào hàng lão, nên đặt kỳ vọng vào bọn hậu tiến ”. Được lời như cởi tấm lòng, Tăng Bạt Hổ bày tỏ mục tiêu về nước của mình. Do cuộc hội đàm đó mà hai người con cụ Lương xuất hiện trong số bốn người trẻ tuổi tiên phong của phong trào Đông du .

4. Thực hành ở Nam kỳ

Khi vào đến Nam kỳ, phong trào Duy Tân có tên gọi là Cuộc Minh Tân ( công cuộc minh đức, tân dân ). Trụ cột của phong trào là ông Trần Chánh Chiếu

Sợi dây liên hệ

Ông Trần Chánh Chiếu, trụ cột phong trào Cuộc Minh Tân tại Nam kỳ. Ảnh : TL Xem thêm: Taxi 2 Công Nghệ Số Toàn Cầu, Công Ty Cổ Phần Đầu Tư Công Nghệ Số Toàn Cầu

Ông Trần Chánh Chiếu sinh 1867 tại Rạch giá trong một nhà điền chủ khá giả. Sau khi học hết trường tỉnh, được một linh mục trình làng, ông lên Hồ Chí Minh vào học ở trường Collège d’Adran. Vì nhập quốc tịch Pháp nên ông còn được gọi là Gilbert Trần Chánh Chiếu ( viết tắt là G. Chiếu ) .Thời đó, ông Chiếu có người con là Trần Chánh Tiết du học tại Hương Cảng, trường Saint Joseph, dạy tiếng Anh. Ông Chiếu do có Pháp tịch nên thuận tiện qua lại Hương Cảng thăm con. Do đó, ông có được nhiều dịp gặp và luận đàm cùng ông Phan Bội Châu tại Hương Cảng, rồi bí hiểm sang Nhật để gặp Kỳ Ngoại Hầu Cường Để. Lề lối thao tác của ông khá thiết thực vì là người chịu ảnh hưởng tác động tân học. Ngoài ông Chiếu, những nhân vật quan trọng của phong trào ở Nam kỳ còn có Nguyễn Thần Hiến, Nguyễn An Cư, Nguyễn An Khương ( phụ vương nhà cách mạng Nguyễn An Ninh ) …Những hoạt động giải trí điển hình nổi bật ở Nam kỳ là khuyến khích người Việt tự cường bằng cách link với nhau xây dựng những công ty, những cơ sở thương mại, tài chánh tín dụng thanh toán, tăng trưởng công nghệ tiên tiến, dịch vụ … hòng cạnh tranh đối đầu với tư bản Pháp và Hoa kiều lúc ấy đang thống lãnh nền kinh tế tài chính Nam kỳ

Ý tưởng có một tập đoàn kinh tế

Trong những chủ trương tăng trưởng công kỹ nghệ của ông Trần Chánh Chiếu thì việc xây dựng công ty Nam Kỳ Minh Tân công nghệ tiên tiến hoàn toàn có thể được xem là táo bạo nhất. Đây là công ty gồm nhiều CP, đa phần người góp phần là giới điền chủ và công chức, cổ động đầu 1908, xây dựng công khai minh bạch theo luật hiện hành vào 1.6.1908 trong buổi họp ở văn phòng viên chưởng khế Aymard tại TP HCM, với bản điều lệ gần giống như những công ty của người Pháp lúc bấy giờ. Đến tháng 8.1908 đã quy tụ hơn 3.000 cổ đông. Điều lệ ghi rõ : “ 1 / Lập lò nghệ tại Nam kỳ : lò chỉ ( kéo sợi bông vải ), lò dệt, lò savon ( xà bông ), thuộc da và pha ly ( thủy tinh ) … 2 / Dạy con nít làm những nghề ấy. M.Gilbert Chiếu làm tổng lý công ty. Quán chánh công ty ở tại thành Mỹ Tho ” .Tháng 9.1908 xà bông công ty Minh Tân tung ra thị trường, cạnh tranh đối đầu rất hiệu suất cao với xà bông trên thị trường đồng thời, khiến hút thêm số lượng khá lớn cổ đông mới .Báo Lục Tỉnh Tân Văn số 39 ( 30.8 ) thấy rao : “ Tổng lý là G. Chiếu ra thông cáo cho biết ai có hùn vốn thì có quyền gởi con đến học nghề, thời hạn học là 7 năm, công ty nuôi cơm nước còn quần áo, mùng mền thì cha mẹ phải chịu. Công ty lo nhà ngủ, nhà ăn cho học trò, đứa nào học giỏi sẽ được hưởng lương tháng, sau đó, khi biết nghề rồi phải giúp việc cho công ty 7 năm ”. Trong thời hạn biểu học tập thấy ghi rõ những phần học nghề, học chữ quốc ngữ, học chữ “ Lang sa ”, thời hạn rèn luyện thể thao và quét dọn vệ sinh, cả phần : “ Ngày lễ theo đạo Thiên Chúa hoặc theo đạo Thích Ca, học trò được đi thao tác bổn phận ” .Ngoài công ty lớn trên đây, đáng quan tâm là hai khách sạn hoạt động giải trí với mục tiêu làm kinh tài cho phong trào, đồng thời cũng là nơi tụ họp để che mắt nhà cầm quyền thực dân : Minh Tân khách sạn ở Mỹ Tho và Nam Trung khách sạn ở Hồ Chí Minh .

Sôi nổi “công nghiệp hoá”

Chợ Charner bên kênh đào Charner – nay là quốc lộ Nguyễn Huệ – hồi đầu thế kỷ 20. Hai năm sau khi công ty Nam Kỳ Minh Tân thành lập, chợ bị hủy hoại và năm 1912, ngôi chợ Bến Thành sinh ra. Ảnh : TL

Cùng với Nam Kỳ Minh Tân công nghệ tiên tiến, một phong trào đưa ra những đề án, những cuộc hoạt động để xây dựng những cơ sở công kỹ nghệ hưởng ứng cuộc Minh Tân nở rộ ở Hồ Chí Minh và nhiều tỉnh Nam kỳ. Xin nêu ra vài cơ sở có tiếng vang đương thời .Ông Nguyễn An Khương lập ra Chiêu Nam Lầu, tầng dưới bán cơm theo lối tầm trung, tầng trên bán cơm sang trọng và quý phái hơn, tầng trên cùng làm khách sạn .Công ty nhà in : “ Hội này lập ra là có ý muốn mua một cái nhà in để mà in nhật trình, cùng là sách vở và in việc làm cho quan làng và người mua và bán, sách nói đủ việc cơ xảo, bán giá rẻ cho mọi người, lớn, nhỏ, già, trẻ, nghèo, giàu đều đọc được ” ( Lời rao trên Lục Tỉnh Tân Văn ) .Mỹ Tho Minh Tân túc mễ tổng cuộc : được tưởng tượng như thể một tổng công ty xuất khẩu lúa gạo. Người khởi xướng là ông phó tổng Trần Văn Hài ở làng Lương Phú, tổng Thạnh Quới, hạt Mỹ Tho .Y Dược công ty : hình thức như một cơ sở bào chế Đông Nam dược, làm ra những loại thuốc ta dạng tán, dạng nước, dạng viên, ngâm rượu …Nam Hòa Thạnh : Hội thương mãi này nhóm đại hội ngày 19.4.1908 tại châu thành Biên Hòa, xuất hiện 130 ông, góp vốn được 11.500 đồng .Chợ Lớn Nam Chấn Thành thương xã : số vốn 40.000 đồng, người góp vốn khắp 6 tỉnh Nam kỳ .Tân Thành thương cuộc : tiệm này ở Bến Tre mua lúa với số lượng nhiều để bán cho nhà máy sản xuất và xay ra để kinh doanh bán lẻ .Ngoài việc lôi kéo góp vốn xây dựng những cơ sở kinh doanh thương mại của người Việt, ông G. Chiếu còn chủ trương lập ở TP HCM một tổ chức triển khai kinh doanh thương mại tài chánh, dạng như một ngân hàng nhà nước tín dụng thanh toán. Gọi là Hãng cho vay TP HCM – Chợ Lớn .

Sử dụng công cụ báo chí

Để yểm trợ phong trào, một tờ báo công khai minh bạch sinh ra lấy tên là Lục Tỉnh Tân Văn ra hàng tuần. Báo ra ngày 14.11.1907 do ông F.H. Schneider – một chủ nhà in người Pháp sáng lập, ông Trần Chánh Chiếu làm chủ bút. Nhiều nhân sĩ ở những tỉnh Nam kỳ góp bài vở, có người ở miền Trung ( ông Hồ Tá Bang ) hoặc ở Cao Miên ( ông Trương Duy Toản ) cũng gởi bài .Một cụ thể đáng quan tâm : năm 1907 ở TP. Hà Nội, Đăng Cổ Tùng Báo, là tờ báo tích cực yểm trợ cho Đông Kinh Nghĩa Thục, đăng tải những bài lôi kéo lòng yêu nước, chống tục lệ phong kiến … Nhưng báo này chỉ ra được 8 tháng thì bị chánh quyền ngừng hoạt động vào ngày 11.11.1907. Vài ngày sau khi Đăng Cổ Tùng Báo chết, tờ Lục Tỉnh Tân Văn ra đời số 1 tại TP HCM .

5. Tan rã và lan tỏa

Đầu năm 1908 ( tháng chạp năm Đinh Mùi ) Toàn quyền Beau lệnh rút giấy phép Đông Kinh Nghĩa Thục, lấy cớ nơi này có nhiều hoạt động giải trí mờ ám, hoàn toàn có thể làm cho lòng dân náo động

Nghĩa Thục bị đóng cửa

Trước đó, cuối 1907, thấy nhiều chiến sỹ hoạt động giải trí quá kịch liệt, không còn trong khuôn khổ Nghĩa Thục ( mua khí giới chở về Hà thành, đưa người trẻ tuổi lên Yên Thế với Đề Thám … ), sợ Nghĩa Thục bị đổ vỡ, trong một cuộc họp, Lương Văn Can đề xuất với những hội viên tách làm hai phe, ai ôn hòa thì ở lại, ai muốn bạo động thì khác biệt ra. Đề nghị được mọi người ưng ý. Nhưng thực dân Pháp đã nhanh tay hơn .

Những bạn cách mạng của Đề Thám ( Người chỉ huy cuộc khởi nghĩa Yên Thế chống Pháp gần 30 năm ). Ảnh : TL

Cùng với việc rút giấy phép là cuộc bố ráp lục soát, nhưng vì đoán được trước nên trường đã cho thủ tiêu hết những sách vở quan trọng, như bản in những bài ca ái quốc và nhất là những sách do Phan Bội Châu từ hải ngoại gởi về. Hầu hết tài liệu này được bí hiểm chuyển qua nhà ông Phương Sơn ở số 2, ngõ Phất Lộc để thiêu hủy. Không còn bằng cớ gì đơn cử, nên những thầy giáo và học viên chưa ai bị giam giữ .

Ba biến cố quan trọng

Các nhà nho tưởng như vậy đã yên, không ngờ chỉ vài tháng sau những biến cố dồn dập xảy ra, khiến hầu hết những nhân vật của Đông Kinh Nghĩa thục đều bị liên lụy .Trước hết là vụ kháng thuế ở Quảng Nam. Vụ này có tác động ảnh hưởng rất lớn, khởi đầu cho những cuộc biểu tình vĩ đại về sau. Hàng vạn quần chúng kéo nhau đến vây Tòa sứ ở Quảng Nam, đưa yêu sách đòi giảm thuế. Viên Công sứ không chấp đơn, ra lệnh bắn vào đám đông làm một số ít người chết. Phong trào nhanh gọn lan ra khắp những tỉnh Trung kỳ. nhà nước Pháp đổ tội cho Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Trần Quí Cáp, Huỳnh Thúc Kháng xúi giục. Trần Quí Cáp bị bắt đem ra chém tại Nha Trang, Huỳnh Thúc Kháng bị giam ở Hội An, Phan Châu Trinh lúc đó đang ở Thành Phố Hà Nội bị còng tay giải về Huế, chỉ có Phan Bội Châu đang ở Nhật, chúng không làm gì được .Thứ hai là thủ đoạn bạo động của Đề Thám. Tháng 6.1908 Pháp dò la biết Đề Thám vẫn liên lạc với Phan Bội Châu, thu dụng thêm nghĩa binh ở miền Thanh Nghệ, lập thêm đồn, mua thên vũ khí, nên ra tay trước : bắt và xử tử 12 người hoạt động giải trí cho Đề Thám, sau đó tiến công nghĩa quân. Khi người Pháp cho Đề Thám lập ấp ở vùng Nhã Nam, đó chỉ là giải pháp trong thời điểm tạm thời để thăm dò lẫn nhau, chứ không khi nào họ gật đầu có một khu vực ở Yên Thế lại được tự trị với quân đội, kinh tế tài chính và hành chính riêng .Nhưng đáng kể nhất là vụ đầu độc lính Pháp tại TP. Hà Nội ngày 26.6.1908. Đây là một phần trong kế hoạch tiến công TP. Hà Nội của nghĩa quân Đề Thám, nhưng chỉ triển khai được việc đầu độc, cơ sự bị bại lộ, cuộc tiến công dự kiến từ Sơn Tây và Gia Lâm kéo về đã không thành. Viên Toàn quyền và tướng Tư lệnh tối cao quân đội Pháp cho lập TANDTC quân sự chiến lược, gọi là Hội Đồng Đề Hình, quyết xử thật nặng vụ này : nhà bếp Hiên cùng 6 người nữa coi việc nấu ăn trong trại lính Pháp bị xử tử. Nhiều nhà yêu nước của Đông Kinh NghĩaThục cũng bị bắt và đem ra xét xử. Trong bản án của Hội Đồng Đề Hình tuyên ngày 15.10.1908 xử phạt những ông Nguyễn Quyền, Võ Hoành, Lê Đại chung thân khổ sai ; ông Dương Bá Trạc 15 năm tù ; Dương Trọng Nho, Hoàng Tăng Bí 5 năm tù, vì những ông đã liên hệ không ít thì nhiều với thủ đoạn đầu độc. Tất cả những ông đều bị đày đi Côn Đảo. Khi ra hòn đảo, họ gặp hai ông Phan Châu Trinh và Huỳnh Thúc Kháng cũng bị đày ra đây. Người đứng đầu Đông Kinh Nghĩa Thục là Lương Văn Can cũng bị bắt, vì không đủ chứng cứ buộc tội nên được thả ra sau đó. Nhưng đến sau vụ ném tạc đạn ở TP.HN ngày 23.4.1913 cụ lại bị buộc tội và đày lưu xứ qua Nam Vang 10 năm. Một số nhà chí sĩ có tình cảm với Nghĩa Thục cũng bị vạ lây : Ngô Đức Kế bị đày ra Côn Đảo 14 năm, Nguyễn Thượng Hiền phải trốn qua Trung Quốc …

Bế cửa Đông du

nhà nước Pháp muốn hủy hoại hẳn phong trào cách mạng, nên không chỉ đàn áp ráo riết phong trào trong nước mà còn tìm mọi cách triệt phá tận gốc phong trào Đông du. Dựa vào hiệp ước đã ký, Pháp đề xuất Nhật giao cho họ những người chỉ huy phong trào, giải tán và trục xuất những học viên Nước Ta. “ Vì gặp nhiều khó khăn vất vả tài chánh sau cuộc chiến tranh Nga – Nhật, chánh phủ Nhật phải nhìn nhận toàn bộ những thuộc địa của Pháp tại Á châu với hiệp ước ngày 10.7.1907, để đổi lấy một ngân khoản là 300 triệu quan tiền mà Pháp đã cho Nhật vay. Không bao lâu sau, chánh phủ Nhật tỏ ý không muốn sung nạp những cựu học sinh Nước Ta nữa ” .Trước tình thế trên, Phan Bội Châu sắp xếp cho nhiều người trẻ tuổi Đông du liên tục sang Trung Quốc và xứ sở của những nụ cười thân thiện. Năm 1909 Phan Bội Châu qua Bangkok, Kỳ ngoại hầu Cường Để cải trang làm bồi bàn về nước, được Nguyễn An Khương và Nguyễn An Cư đón ở Vũng Tàu, đưa về TP HCM và sau đó chu du nhiều nơi ở Nam kỳ để hoạt động tài lộc và tổ chức triển khai lực lượng .

Bến Bạch Đằng và xí nghiệp sản xuất Ba Son xưa. Ảnh TL

Dư âm

Trừ ông Lê Đại, do thực dân căm ghét tài làm thơ nôm châm chọc của ông mà đày ông đến 15 năm ở Côn Đảo, còn lại, năm 1910, những nhân vật của Nghĩa Thục đều được tha về đất liền nhưng đều phải biệt xứ. Ông Nguyễn Quyền bị an trí ở Bến Tre, Dương Bá Trạc ở Long Xuyên, Võ Hoành ở Sa Đéc. Cũng trong năm đó, nhờ những vận động của Hội nhân quyền Paris, Phan Châu Trinh được ân xá nhưng phải an trí ở Mỹ Tho, sau đó, khi được trả tự do hoàn toàn, ông đã tìm đường sang Pháp.

Nhờ tư cách cùng chí khí, những nhà cách mạng Nghĩa Thục khi bị an trí trong Nam đều được đồng bào kính trọng. Đông đảo những người ngưỡng mộ đã cho con em của mình theo học. Một số đông những nhà cách mạng từ 1925 trở về sau vẫn tự hào là hồi nhỏ đã được những ông dạy bảo. Thực dân Pháp đâu ngờ án đày biệt xứ lại giúp những ông gieo mầm cách mạng ở nơi khác ..

(1) Gác tẩu mã: gác lớn mà các nhà Hà Nội xưa thường có. Sở dĩ gọi là gác tẩu mã, vì nó rộng và dài, như có thể cho ngựa chạy trên đó được.
(2) Ông còn có tên là Nguyễn Hàm, hiệu Tiểu La, người làng Thạnh Mỹ (Quảng Nam), vừa là sáng lập viên Duy Tân hội, vừa là người phụ trách phong trào Đông du, năm 1908 bị đày ra Côn Đảo, mất ngoài đảo năm 1911.
(3) Lương Nghị Khanh là con thứ tư của Lương Văn Can, rất thông minh, 17 tuổi đã đậu tú tài, người quen thường gọi là Tú con.

Kỷ niệm 110 năm Đông Kinh Nghĩa Thục( Trung Tâm Minh Triết )

THƯ MỜI,

Kính mời quý Anh, Chị ,Đến dự tọa đàm tưởng niệm 110 năm Đông Kinh Nghĩa Thục, tổ chức triển khai tại Trụ sở Liên Hiệp Các Hội Khoa học và Kỷ Thuật Nước Ta53 Phố Nguyễn Du, TP. Hà Nội .Vào hồi : 8 giờ 30 ngày 8 tháng 7 năm 2017 .Rất vinh dự được đón rước những quý Anh, Chị .TP. Hà Nội ngày 26-6-2017 .Giám đốc Trung Tâm

Nguyễn Khắc Mai.

Chương trình:

• 8 gio 45: Khai mạc.
• 8 giờ 50:

Tham luận: Đông Kinh Nghĩa Thục – Cuộc Quốc gia Khởi nghiệp đầu TK XX.

Diễn giả: Nguyễn Khắc Mai – GĐ TT Minh triết.

Xem thêm: The Social Network – Wikipedia tiếng Việt

• 9 giờ 20:

Tham luận II: Văn Minh Tân Học Sách – Bước chuyển có ý thức sang nền văn minh mới.

Diễn giả : NNC Phạm Khiêm Ích :

• 9 giờ 50:

Tham luận III: Thiện đàn Hướng Thiện và Đông Kinh Nghĩa Thục.

• 10 giờ 15: Giải lao.
• 10 giờ 30:Tọa đàm. Ý kiến các Đại biểu.
• 11 giờ 30: Lời Bế mạc. Thông qua thư gởi HĐND và UBND Hà nội.

Source: https://vh2.com.vn
Category : Công Nghệ