“Lật thuyền mới biết dân như nước”

Phiên âm :
Trầm giang thiết toả diệt đồ nhiên
Phúc do thuỷ tín dân do thuỷ
Thị hiểm nan bằng mệnh tại thiên
Hoạ phúc hữu môi phi nhất nhật
Anh hùng di hận kỷ thiên niên
Càn khôn kim cổ vô cùng ý
Khước tại thương lang viễn thụ yênDịch nghĩa:ĐÓNG CỬA BIỂN
Thung mộc trùng trùng hải lãng tiềnTrầm giang thiết tỏa diệt đồ nhiênPhúc do thủy tín dân do thuỷThị hiểm nan bằng mệnh tại thiênHoạ phúc hữu môi phi nhất nhậtAnh hùng di hận kỷ thiên niênCàn khôn kim cổ vô cùng ýKhước tại thương lang viễn thụ yênDịch nghĩa :

Cọc gỗ lớp lớp trồng trước sóng biển
Xích sắt ngầm dưới sông cũng vậy thôi.
Thuyền bị lật mới tin rằng dân như nước,
Cậy đất hiểm cũng khó dựa, mệnh là ở trời.
Hoạ phúc có manh mối không phải một ngày,
Anh hùng để mối hận mấy nghìn năm sau.
Lẽ của trời đất và xưa nay, thực là vô cùng
Vẫn là ở chỗ sắc nước bát ngát, cây khói xa vời.

Bản dịch thơ của Vũ Bình Lục:

Bạn đang đọc: “Lật thuyền mới biết dân như nước”

Cọc gỗ vững ken dày trước sóng,
Xích sắt ngầm giăng khắp sông sâu
Lật thuyền mới biết bởi đâu
Dân như nước, đất hiểm sâu giúp gì!

Họa phúc có mầm, đâu một buổi
Hận anh hùng, để mấy ngàn năm
Lẽ trời kim cổ xa xăm
Vẫn xanh sắc nước, tím bầm khói mây.

Bài thơ chữ Hán Quan Hải, ( Đóng cửa biển ), có lẽ rằng Nguyễn Trãi viết sau thắng lợi chống quân Minh xâm lược. Tác giả quan sát và suy tư. Quan sát vạn vật thiên nhiên nơi cửa biển Sắc nước bát ngát, mà suy tư về lẽ hưng vong của triều đại nhà Hồ ngắn ngủi, đồng thời cảm thán về nỗi đau uất hận của anh hùng thất thế .
Bài thơ thất ngôn bát cú luật Đường. Hai câu mở màn, khơi nguồn từ một hiện thực như vẫn còn đang hiển hiện trước mắt :

Cọc gỗ lớp lớp trồng trước sóng biển
Xích sắt ngầm dưới sông cũng vậy thôi!

Cọc gỗ và xích sắt, đấy là những thứ mà nhà Hồ cho làm để chống quân Minh xâm nhập vào cửa biển nước ta. Công bằng mà nói, đó là những việc làm thiết yếu so với việc chuẩn bị sẵn sàng cho cuộc kháng chiến chống ngoại xâm lúc bấy giờ. Có việc hơi giống tiền nhân Ngô Quyền chống quân Nam Hán, đời tiền Lê ( Lê Hoàn ) chống quân Tống, và đời Trần ( Trần Hưng Đạo ) chống Nguyên Mông, đóng cọc ở sông Bạch Đằng, cũng là để chống giặc phương Bắc. Nhưng tiền nhân thì thành công xuất sắc, còn cha con Hồ Quý Ly thì thất bại, ở đầu cuối bị bắt làm tù binh, rồi chết thảm ở đất giặc. Chỉ riêng Hồ Nguyên Trừng được tha, vì có tài, sau làm quan cho nhà Minh, có công sản xuất súng Thần cơ cho nhà Minh. Việc cũ đã qua, nhưng vật chứng vẫn đang còn đó, Cọc gỗ lớp lớp trồng trước sóng biển / Xích sắt ngầm dưới sông … như những chứng tích, rưng rưng hiển hiện trước mắt và trong tâm tưởng thi nhân, như thể một nỗi đau xót xa của lịch sử dân tộc. Hai câu đề, đã thấy rõ thái độ của tác giả .
Bốn câu thơ tiếp theo, luận về nguyên do của sự thành bại và anh hùng thất thế .
Nguyễn Trãi viết : Thuyền bị lật, mới tin rằng dân như nước / Cậy đất hiểm cũng khó dựa, mệnh là ở trời / Họa phúc có manh mối, không phải một ngày / Anh hùng để hận mấy nghìn năm sau …

Sử sách chép rằng, khi giặc Minh chuẩn bị xua quân sang xâm lược nước ta, cha con Hồ Quý Ly họp bàn tìm kế chống giặc. Người con cả, Tướng quốc Hồ Nguyên Trừng nói rằng: Đánh thì không sợ, chỉ sợ lòng dân không theo! Quả đúng như sự thật đã diễn ra sau đó. Về quân sự, nhà Hồ không có tướng tài, đúng hơn là không thể tập hợp được nhân tài. Bản thân Hồ Quý Ly chỉ là một nhà quân sự kém cỏi. Mấy lần làm tướng đánh nhau với quân Chiêm Thành dưới triều Trần, Hồ Quý Ly đều thua trận, bỏ cả đại quân mà chạy tháo thân, lại còn gian manh đổ tội cho người khác, thu vén công lao về cho mình. Còn tướng lĩnh ở triều nhà Hồ, phần lớn chỉ là đồ gan chuột (Ý thơ Nguyễn Mộng Tuân). Vua tôi như vậy, làm sao thắng giặc?

Xem thêm: Đánh giá Samsung Galaxy Note 20 – NewTechShop

Huống nữa nhà Hồ mới đoạt vương quyền từ nhà Trần suy thoái, lòng dân chưa theo, làm thế nào có sức mạnh giữ cho con thuyền quốc gia không bị lật ? Dẫu có đóng cọc trước sóng biển, có giăng xích sắt ở cửa sông, có tìm đất hiểm xây thành đá vững chắc, cũng không thể nào ngăn được quân giặc dữ, khi mà lòng dân không theo !
Trương Hán Siêu, trong bài phú sông Bạch Đằng đã viết : Giặc tan, muôn thủa thanh thản / Bởi đâu đất hiểm, cốt mình đức cao ! Không có thiên thời, không có nhân hòa, không có “ đức cao ”, chỉ mới có địa lợi, làm thế nào mà thắng giặc ? Bởi thế nên Nguyễn Trãi viết rằng Thuyền bị lật, mới tin rằng dân như nước ( Dân do thủy, phúc tín dân do thủy ) ! Chở thuyền là dân, làm lật thuyền cũng là dân. Không có sự ủng hộ của nhân dân, sao hoàn toàn có thể tạo ra sự sự nghiệp lớn lao ? Vua tôi cha con bị bắt làm tù binh, nước mất nhà tan ( Thuyền bị lật ), Hồ Quý Ly bấy giờ mới kịp nhận ra, mới tin rằng sức dân như nước ( Phúc tín dân do thủy ) .
Bài học lịch sử vẻ vang ấy, đã có từ rất lâu rồi, vậy mà cha con họ Hồ vẫn dẫm chân vào vết xe đổ, thật tiếc lắm thay ! Tác giả có quy những nguyên do thất bại của nhà Hồ vào mệnh trời, thì cũng chỉ là trừu tượng hóa một thực sự lịch sử dân tộc vào một khái niệm chung nhất, nhuốm sắc tố siêu hình mà thôi. Tuy nhiên, sau đó, tác giả lại quay về với một kết luận mang đậm sắc tố triết lý biện chứng :

Hoạ phúc hữu môi phi nhất nhật
Anh hùng di hận kỷ thiên niên!

Thế nghĩa là mọi hiện tượng kỳ lạ và sự vật đều có nguồn gốc sinh diệt cả. Như cái họa hoặc cái phúc kia, chẳng phải tự dưng mà đến, chẳng phải một ngày mà sinh ra, bởi thực ra nó đã có mầm mống cả rồi ! Ví như cái này là Nhân ( nguyên do ) thì cái kia là Quả ( hiệu quả ) và ngược lại, như triết lý Nhân-Quả của Phật giáo vậy thôi ! Để quốc gia rơi vào thảm họa bị ngoại bang dày xéo, người anh hùng còn ôm hận đến mấy ngàn năm sau ! …
Cha con Nguyễn Trãi từng làm quan cho nhà Hồ, nên Nguyễn Trãi hoàn toàn có thể xem Hồ Quý Ly như một vị anh hùng ? Tôi cho rằng, ở đây không hẳn đã là như vậy ! Bàn chuyện thất bại của nhà Hồ, nhưng ở hai câu luận này, tác giả đã lan rộng ra khoanh vùng phạm vi chủ đề, để gửi gắm tâm sự nói chung của những người anh hùng thất thế. Cũng không loại trừ đó là dự cảm về số phận của chính ông, chỉ ít năm sau đó, đã vướng họa tru di vô cùng xót xa thương cảm, cho đến nay, vẫn còn “ mưng mủ ” trong lòng bao thế thệ hậu sinh …
Kết thúc bài thơ, tác giả lại liên tục luận bàn, nhưng là sự luận bàn ở góc nhìn thoáng đãng hơn, khái quát hơn, qua đó mà nêu chân lý khách quan, lại cũng hơi có vẻ như siêu hình :

Càn khôn kim cổ vô cùng ý
Khước tại thương lang viễn thụ yên
(Cái lẽ của trời đất xưa nay thật là vô cùng
Vẫn là ở chỗ sắc nước bát ngát, cây khói xa vời)

Xem thêm: Toyota Corolla Cross 2022: Giá xe & đánh giá thông số kỹ thuật

Cái lẽ của trời đất ở đây là gì vậy ? Nó vô hình dung vô ảnh thật đấy, chính bới nó là Vô cùng ý, sâu xa và cũng vô cùng màu nhiệm. Thực ra thì thực chất cái lẽ của Càn khôn kim cổ, tác giả đã nói ở trên rồi, ở đây chỉ là lan rộng ra để gửi gắm một nỗi niềm man mác buồn thương của người trong cuộc, của người đương thời mà thôi ! Và cái ý vô cùng của trời đất, vẫn còn bộc lộ ở ngay đây, ở chỗ sắc nước xanh thẳm và bát ngát ngoài biển kia, ở chỗ Cây khói xa vời kia, như thể những chứng nhân bất tử cho sự thăng trầm dâu bể của cõi người !
Một bài thơ đầy ắp tâm trạng và vô cùng thâm thúy. Những bài học kinh nghiệm mà Nguyễn Trãi nêu trong bài thơ chữ Hán này, đến nay vẫn còn tươi mới, và sẽ mãi còn tươi mới. Để mất lòng dân thì còn gì ? Câu vấn đáp duy nhất là sẽ mất tổng thể ! Nguy cơ bảo mật an ninh quốc gia bị rình rập đe dọa, đã thấy ở nhãn tiền. Dẫu có đóng cọc gỗ lim, giăng lưới sắt toàn bộ những cửa biển, dẫu có đội quân trăm vạn, vị tất đã hoàn toàn có thể ngăn nổi quân xâm lược, mà những ai đó hoàn toàn có thể mặc nhiên mà ngồi an hưởng phong phú hay sao ?

Hà Nội 19-8-2011
V.B.L

Source: https://vh2.com.vn
Category : Đánh Giá