Bồ Đào Nha và công trình sáng chế chữ Quốc ngữ :: Suy ngẫm & Tự vấn :: https://vh2.com.vn

Bản văn Bồ Đào Nhavà khu công trình sáng tạo chữ Quốc ngữ – Phải chăng cần viết lại lịch sử dân tộc ? của Roland Jacques đã được Nguyễn Đăng Trúc chuyển qua Việt ngữ và dịch đăng trong Tập San Định Hướng No. 17 / Fall 1998, Pp 18-62 .Roland Jacques vận dụng vốn ngôn từ ( ông nói thành thạo trên 10 thứ tiếng ), năng lực trình độ về văn chương, thần học và luật học, và nhất là chiêu thức và ý thức khách quan của sử học để đọc lại một quy trình tiến độ lịch sử vẻ vang quan trọng của Nước Ta, quy trình tiến độ tiên phong người Tây Phương tiếp cận với người Nước Ta, tiến trình những năm tháng đầu thế kỷ 17. Trong mấy chục năm đầu thế kỷ 17 ấy, hai sự kiện quan trọng tương quan đến đời sống tôn giáo và văn hóa truyền thống Nước Ta :

1. Kitô giáo được các nhà truyền giáo tiên khởi thuộc Qui Chế Bảo Trợ (Padroado) Bồ Đào Nha đưa vào Việt Nam
2. Chữ viết gọi là Quốc ngữ được các vi truyền giáo Bồ Đào Nha ấy sáng chế

Người Nước Ta thông thường và ngay những nhà nghiên cứu sử học hẳn sẽ thấy có gì không ổn định khi nghe Roland Jacques link người Bồ Đào Nha với hai sự kiện lịch sử dân tộc này .

Không phải là những người Pháp là những người đầu tiên đưa Kitô giáo vào ViệtNamvà sáng chế ra chữ Quốc ngữ sao ?

Bạn đang đọc: Bồ Đào Nha và công trình sáng chế chữ Quốc ngữ :: Suy ngẫm & Tự vấn :: https://vh2.com.vn

Làm sao hoàn toàn có thể nêu lên một điều mà trong tâm tưởng cũng như trong sách vỡ người ta đã xem là hiển nhiên như vậy được ?Nhưng Roland Jacques, một nhà nghiên cứu gốc người Pháp, trung kiên với thực sự khách quan của lịch sử dân tộc, mong ước được nói với mỗi ngưởi tất cả chúng ta : trong hai sự kiện nêu trên : ” những vấn đề thường được xem là hiển nhiên mà thực sự lại sai ” .Năm 2004, Định Hướng Tùng Thư đã đưa bài điều tra và nghiên cứu này vào chương đầu của một cuốn sách và cho xuất bản bằng song ngữ pháp-việt trong toàn tập hai bộ ; sách có tựa đề : ” Les missionnaires portugais et les débuts de l’Église catholique au Viêt-nam ” ( Các nhà truyền giáo Bồ Đào Nha và thời kỳ đầu của Giáo hội Công giáo Nước Ta )Bản dịch Việt ngữ :Nguyễn Đăng Trúc, Trần Duy Nhiên, Nguyễn Bá Tùng, Hồ Ngọc TâmISBN 2-9125 54-26-8Nxb : Định Hướng Tùng Thư, năm 2004Hội Văn Hóa TRUNG TÂM NGUYỄN-TRƯỜNG – Web site http://ttntt.free.fr13 g rue de l’ILL, 67116 Reichstett, France, E-mail [ email protected ]Năm 1651, hai tác phẩm rất quan trọng về lịch sử vẻ vang tiếng Nước Ta đã được xuất bản tại Roma : cuốn Từ điển Việt-Bồ-Lavà cuốn Phép Giảng Tám Ngày Cho Kẻ Muốn Chịu Phép Rửa Tội Mà Vào Đạo Thánh Đức Chúa Trời ; 1 điều mới mẻ và lạ mắt đặc biệt quan trọng là việc sử dụng một mạng lưới hệ thống chữ viết có tính cách cách mạng lấy từ vần Latinh, vừa mới được sáng tạo trước đó ; mạng lưới hệ thống chữ viết ấy, ngày này, thường được gọi chung là chữ Quốc ngữ. Trong gần hai thế kỷ, mãi cho đến lúc Open cuốn Từ điển La-Việtcủa Taberd năm 1838, 2 hai tác phẩm ấy vẫn là những khu công trình – duy nhất vận dụng mạng lưới hệ thống chữ viết này được in. Hai cuốn sách ấy ghi rõ trên bìa tên của tác giả Alexandre de Rhodes, thuộc Hội dòng Giêsu, nhà truyền giáo Tông tòa .Thành ngữ “ quốc ngữ ” theo nguyên tự Hán-Việt là “ lời nói của người Việt ”. Thực ra, đây là một lối viết tiếng Việt khác với chữ Hán được sử dụng chính thức trong nhiều thế kỷ. Việc vận dụng một lối viết để đọc tiếng Việt khởi thủy là chữ Nôm ; mạng lưới hệ thống chữ viết này lấy từ cách viết chữ Hán mà tất cả chúng ta sẽ có dịp nói đến sau này. Nhưng từ khoảng chừng đầu thế kỷ 20, thành ngữ “ quốc ngữ ”, về kỹ thuật nhằm mục đích nói đến lối viết tiếng Việt theo mẫu tự Latinh ; và ngày này mọi người đều hiểu như vậy. Chữ “ quốc ngữ ” ấy thiết kế xây dựng trên cơ bản vần Latinh được bổ túc bởi hai kiểu-mẫu âm tiêu nhằm mục đích thích ứng với tính phong phú của những âm tố nơi tiếng Việt, và để ghi chép rõ nét những âm. Đây là lối viết thời nay được mọi người Việt sử dụng .Đến khi chữ Quốc ngữ đã mở màn được sử dụng chính thức tại Nước Ta vào đầu thế kỷ XX, 3 người ta cố truy lùng lịch sử vẻ vang của nó, bấy giờ tên tuổi Alexandre de Rhodes đã sớm được công nhận như thể người khai sinh ra việc chuyển vần Latinh vào tiếng Nước Ta. Rồi từ đó ông được nâng lên tận mây xanh như một ngôi sao 5 cánh đứng một mình, soi sáng cho đêm hôm của quá khứ thời xưa, của những thời kỳ truyền giáo tiên khởi, trước khi những vị truyền giáo Paris đến, trong đó Taberd và những đấng kế vị là những đại diện thay mặt có tên tuổi. Chính quyền thực dân và Giáo hội đều đã ca tụng thiên tài truyền giáo và ngữ học độc nhất vô nhị của vị tu sĩ dòng Tên, tán dương những quyền lợi đem lại cho Nước Ta trong thời đại mới. Một tác giả 4 từng viết : “ Cha Alexandre de Rhodes đưa Kitô giáo và nước Pháp vào Nước Ta ”. Nhưng có những vấn đề thường được xem là hiển nhiên mà thực sự lại sai …Vậy Alexandre de Rhodes là ai ? Ông sinh tại Avignon trong những lãnh địa của Giáo hoàng năm 1593, và vào dòng Tên tại Roma năm 1612. Lên thuyền từ Lisbonne đi Đông dương năm 1619, đến Macao năm 1623, và được sai đến truyền giáo tại Đàng Trong năm 1624. Hai năm sau, từ Đàng Trong, cùng với bề trên mình là linh mục người Bồ Đào Nha Pêro Marques, ông được cử đến xây dựng vùng truyền giáo Đàng Ngoài ; ông cư ngụ tại đấy từ năm 1627 cho đến lúc bị trục xuất vào năm 1630. Sau mười năm sống ở Macao ( 1630 – 1640 ), ông lại được gửi đến Đàng Trong và quản lý và điều hành vùng truyền giáo này ; ông ba đợt cư ngụ tại đây từ năm 1640 đến năm 1645 là năm ông vĩnh viễn bị trục xuất. Cuối năm 1645 ông lên tàu đi Âu châu : ông đi chuyến ấy để tranh luận về tương lai công cuộc truyền giáo Nước Ta, tại Rôma ( 1639 – 1652 ), rồi tại Pháp ( 1652 – 1654 ). Sau đó, ông được sáp nhập vào đoàn truyền giáo dòng Tên của Ba-tư, cư ngụ tại Ispahan cho đến lúc qua đời vào năm 1660 .Về việc cho rằng Rhodes là người khai sinh ra những khu công trình tính có cách quyết định hành động về tiếng Quốc ngữ, những nhà nghiên cứu khoa học đã từng thấy hơi vướng vấp trước một xích míc : Rhodes, sinh ở Avignon, được xem là nói tiếng Pháp như tiếng mẹ đẻ ; thế nhưng mạng lưới hệ thống chuyển tiếng Việt bằng chữ Latinh lại không mang dấu vết lời nói của Boileau …. Tuy vậy đã không có ai cố khám phá để bác khước vị thế khai sáng của Alexandre de Rhodes từng được xem là cha đẻ của chữ viết này ; người ta lại cố tìm cách tránh né khó khăn vất vả trên bằng cách đưa ra giả thiết về gốc gác có tính cách đa quốc của vị tu sĩ người Avignon ấy, 5 đồng thời thổi phồng năng lực ngữ học vô song về nhiều thứ tiếng khác nhau của ông. Một số thấy được yếu tố và chú ý quan tâm đến những trong thực tiễn lịch sử vẻ vang nên đã nói đến một khu công trình tập thể do những nhà truyền giáo “ Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Ý và Pháp ”, 6 mà dấu vết của họ còn lưu lại ; nhưng vai trò điển hình nổi bật nhất luôn được dành cho Rhodes .Bản liệt kê ấy lại làm ta phải kinh ngạc. Nếu thật sự có sự hiện hữu của những vị truyền giáo Bồ Đào Nha và Ý trong những năm sáng tạo ra chữ Quốc ngữ, và cả của Alexandre de Rhodes, thần dân của những lãnh địa thuộc Giáo hoàng, vì nguồn gốc văn hóa truyền thống mà hoàn toàn có thể gọi là có dấu tích của người Pháp, thì người Tây Ban Nha lại trọn vẹn không tương quan gì vào công cuộc ấy, trừ phi phải nại đến nguồn gốc di cư từ tổ tiên của chính Rhodes … Những nhà truyền giáo tiên phong người Pháp đó là những tu sĩ dòng Tên Joseph Francois Tissanier và Pierre Jacques Albier, đến Nước Ta vào năm 1658 ; còn những tu sĩ dòng Đaminh gốc Tây Ban Nha đến vào năm 1676. 7Và Haudricourt, nhà trình độ về Việt học, trong một bài nghiên cứu và điều tra rất là thấu đáo, từng cho rằng trong chữ Quốc ngữ có những dấu vết của nhiều mạng lưới hệ thống phát âm của Âu Châu, kể cả những thổ ngữ miền Basque. 8Hẳn nhiên, chủ trương chống thực dân của những năm sau khi Nước Ta giành lại độc lập không xem đây là một công trạng, mà còn mạ lị cả con người được nhìn nhận là đã từng đem đến mọi đều xấu xa. Việc vận dụng vần Latinh làm chữ viết đã được xem như một hành vi chính trị thù nghịch, một mưu đồ tiêu diệt văn hóa truyền thống nhằm mục đích chia rẽ hội đồng vương quốc và áp đặt một sự thống trị của ngoại bang ; ngoài những, Rhodes không phải đã từng được hiểu là đi Âu Châu lôi kéo quân đội Pháp đến hay sao ?Chúng tôi sẽ đề cập đến lối phê phán này ở phần sau và không tranh cãi theo tiền kiến ý thức hệ, nhưng dựa vào những nguồn tài liệu đang có. Sự thực thì Alexandre de Rhodes nhiều lúc đã dùng một lối nói bóng bảy trong những tài liệu ông đã xuất bản : “ Tôi đã nghĩ rằng Pháp quốc vốn là vương quốc sùng đạo nhất trên quốc tế, hẳn hoàn toàn có thể đáp ứng cho tôi nhiều chiến sỹ lên đường chinh phục toàn Đông phương, để đưa về Chúa Giêsu Kitô, và đặc biệt quan trọng là tôi mong xứ ấy giúp tôi có được những giám mục, là những bậc làm cha, làm thầy của chúng tôi trong những giáo hội ấy … ”. 9 Thế mà, có những bậc học giả cấp ĐH từng lý giải những hình ảnh tỷ dụ trong ngôn từ sùng đạo “ chiến sỹ ” và “ chinh phục ” theo nghĩa đen của chúng ! 10Còn thành ngữ mà tây phương thường dùng “ romanisation du vietnamien ” [ la-mã hóa tiếng Việt ] lại là một sự trùng hợp rủi ro đáng tiếc và dễ tạo hiểu nhầm. “ Romanisation = la-mã hóa ” hoàn toàn có thể bị hiểu sai như thể một sự sửa đổi ngôn từ, bởi những người “ Roma ” ( người Âu châu ) theo quan điểm riêng của họ với những âm hưởng xấu đi của chủ nghĩa thực dân. Kỳ thực, đây là lối miêu tả những âm tố của lời nói Nước Ta dựa vào một mạng lưới hệ thống mẫu tự của vần Latinh, thay vì dựa vào những âm hiệu lấy từ mạng lưới hệ thống chữ viết Trung Quốc. Vì sử dụng đã quen, thành ngữ đó bất đắc dĩ phải lặp lại .Nhưng dẫu thế nào, thì phải đợi đến năm 1993, người ta mới tận mắt chứng kiến việc hồi sinh danh dự cho ông … nhưng một lần nữa, cũng một mình ông được phục sinh danh dự mà thôi. Người ta tìm lại tấm bia kỷ niệm ông, đã được dựng lên trước đây năm trong 1941, và đưa về ở khu vườn của thư viện vương quốc tại Thành Phố Hà Nội để mở bán khai trương lại vào năm 1995. 11 Nay ông được tôn vinh lại như “ người khai sinh ” ra chữ viết Nước Ta. 12Khi theo học những khóa cơ bản về tiếng Việt tại Học viện ngôn từ đông phương ( Langues’O ) ở Paris, chúng tôi thấy dáng dấp rất Bồ Đào Nha trong chữ viết này ; sự kiện đó đã gợi hứng cho những nỗ lực nghiên cứu và điều tra vừa lịch sử vẻ vang vừa ngữ học của chúng tôi, và giúp chúng tôi biết được phần nào những khối tư liệu trước kia ít được biết đến và ít được trích dẫn. Chúng tôi thấy những tư liệu này hoàn toàn có thể đem lại một hướng dẫn mới cho câu hỏi được đặt ra nơi tựa đề của bài này. Theo ý chúng tôi, nhiều khu công trình nghiên cứu và điều tra đã được xuất bản về Alexandre de Rhodes có vẻ như không được thỏa đáng vì chưa quan tâm đủ về toàn cảnh lịch sử dân tộc và tôn giáo liên hệ đến hàng loạt hoạt động và sinh hoạt của ông tại Viễn Đông. 13 Thật thế, ông không phải là người đại diện thay mặt cho vua nước Pháp tại đây, nhưng là cho vua nước Bồ Đào Nha mà ông đã tuyên thệ trung thành với chủ với tư cách là nhà truyền giáo đặt dưới sự bảo trợ của triều đình nước ấy. 14 Từ đó, những Kết luận của những khu công trình nghiên cứu và điều tra trước đây, theo ý chúng tôi, cần phải kiểm chứng lại. Ở đây, chúng tôi sẽ nỗ lực nêu lên trước hết toàn cảnh lịch sử vẻ vang tổng quát, đúng theo nội dung được tìm thấy nơi khối tư liệu mà chúng tôi sưu tra, để sau đó nắm kỹ hơn trong những thực trạng nào, do ai và trong mục tiêu gì việc vận dụng vần Latinh tạo ra chữ viết Nước Ta đã được thực thi .

1. Cuộc gặp gỡ lịch sử giữa Bồ Đào Nha và Việt Nam

Chúng ta sẽ nghiên cứu và điều tra thời hạn một thế kỷ rưỡi, từ năm 1498, niên kỷ lưu lại việc những tàu thuyền tiên phong của Bồ Đào Nha đến Ấn Độ, đến năm 1651, niên kỷ của việc xuất bản những tác phẩm được nêu lên ở đầu bài này. Trước hết nên nhớ rằng Bồ Đào Nha đã chiếm và đã giữ được độc quyền hiện hữu của những người Âu châu tại Á châu 15 suốt một thế kỷ, về mặt kinh doanh cũng như về lãnh vực truyền giáo. Đến khúc ngoặt của thế kỷ XVI và thế kỷ XVII, những đối thủ cạnh tranh cạnh tranh đối đầu về thương mại mới Open : đó là người Hòa Lan và người Anh. Trong cả hai trường hợp này, những vương quốc liên hệ là những vương quốc không công giáo, nên cả hai đều không có tác động ảnh hưởng trực tiếp trên những công cuộc truyền giáo của Bồ Đào Nha. Về phần mình, nước Pháp trọn vẹn vắng mặt trên vùng đất Á châu suốt cả thời kỳ tất cả chúng ta đang bàn đến. Ngược lại, người ta thấy có sự hiện hữu gián tiếp của nước Ý : mặc dầu không một tiểu quốc nào của bán đảo này đã hiện hữu với tư cách vương quốc của mình, nhưng Bồ Đào Nha đã kết tập vào trong hàng ngũ của họ, trước hết là những thuyền viên, sau đó đặc biệt quan trọng là những nhà truyền giáo gốc người Ý. Về sự kiện này Nước Ta cũng không phải là ngoại lệ ; và trong công cuộc truyền bá Kitô giáo, luôn được đặt dưới sự chi phối của Bồ Đào Nha trong thời hạn ấy, đã thấy có nhiều người Ý tài năng. Alexandre de Rhodes, thần dân của Giáo hoàng và được huấn luyện và đào tạo tại Roma, thuộc vào nhóm đó. Nhưng trước khi điều tra và nghiên cứu kỹ lưỡng về hoạt động và sinh hoạt của công cuộc truyền bá Kitô giáo, cần xác định rõ hơn sự gặp gỡ giữa Bồ Đào Nha và Nước Ta. Sau năm 1511, 16 khi những thuyền nhân Bồ Đào Nha mở màn quay lên hướng Bắc vượt qua eo biển Malacca, thì tiềm năng chính của họ là hai đế quốc lớn, Nhật Bản và Trung Quốc. Chuỗi dài những vương quốc nhỏ giữa Malacca và Macao, so với những thuyền nhân và thương gia chỉ được xem là những bến, trạm tiếp tế. 17 Còn so với những nhà truyền giáo, khởi từ Phanxicô Xavie 18 vào giữa thế kỷ XVI, mục tiêu những nỗ lực của họ là nhằm mục đích làm cho nhà vua Nước Trung Hoa trở lại : người ta nghĩ rằng một khi có được sự trở lại đạo này, thì những vương quốc phụ thuộc từ miền bắc Nước Ta ( Đàng Ngoài ) đến Xiêm, hẳn phải noi theo. 19 Trong khuôn khổ kế hoạch truyền giáo như vậy, những nước nhỏ nói trên không được xem là ưu tiên .Trong trong thực tiễn, những cuộc tiếp xúc tiên phong giữa người Bồ Đào Nha và Nước Ta được biết đến như những giai thoại. Người ta kể lại, qua trí nhớ, có một bia đá được dựng lên năm 1524 trên hòn đảo đối lập với hải cảng Phe-phô, với người làm chứng là Fernão Mendes Pinto ; 20 có một cố gắng nỗ lực rao giảng về Kitô giáo tiên phong vào năm 1533, mà người ta chỉ biết được qua một nguồn tài liệu duy nhất của Nước Ta, có tính cách gián tiếp và trễ ; 21 và sau cuối có một đánh giá và nhận định về ngữ học, không tích cực cho lắm, do Gaspar da Cruz trong một lần cập bến vào năm 1555, được kể lại trong cuốn “ Bản Tường Trình Về Trung Quốc ” của ông. 22Những nỗ lực truyền giáo tiên phong tại Nước Ta, mà những nguồn tài liệu Tây phương lưu lại dấu tích, thực sự đã xảy ra sớm, từ cuối thế kỷ XVI. Trong khuôn khổ kế hoạch truyền giáo của họ, những vị tu sĩ dòng Tên cố giữ độc quyền truyền giáo ở Nước Trung Hoa và Nhật Bản ; nhưng nhiều lần họ khuyến khích những dòng tu khác nên có ý tưởng sáng tạo truyền giáo tại những “ nước nhỏ ”. Vì thế mà vào năm 1583, mới thấy Open đoàn truyền giáo tiên phong dòng Phanxicô người Tây Ban Nha đến Đàng Trong. Và đợt này trọn vẹn thất bại 23. Năm sau đó, lại có đợt truyền giáo lần thứ hai ; Bartolomé Ruiz, đã từng triển khai đợt truyền giáo đầu, tuy thành công xuất sắc sống được một mình ở vùng Đà nẵng trong vòng gần hai năm, nhưng không gặt được hiệu quả gì hơn. 24 Do sự trung gian trọng tài của vua Philippe II nước Tây Ban Nha, hai tu sĩ dòng Phanxicô người Bồ Đào Nha tiếp nối đuôi nhau đến lại, nhưng cũng chỉ lưu lại được sáu tháng. 25 Vào cuối thế kỷ ấy, những vị ẩn sĩ dòng thánh Augustinô người Bồ Đào Nha, đến phiên họ, củng cố gắng vào truyền giáo hai lần 26 nhưng tác dụng rất nhã nhặn, và bỏ cuộc vì những nguyên do đặc biệt quan trọng là tiếp liệu. 27 Ký sự của những tu sĩ dòng Phanxicô và dòng Augustinô hé cho thấy rằng vào dịp này việc gặp gỡ giữa những nền văn hóa truyền thống thực như là một đối thoại giữa những người điếc. Nó không đem lại những hiệu quả thấy được một cách đơn cử trong toàn cảnh Nước Ta .Trong lịch sử dân tộc cuộc bành trướng của Bồ Đào Nha, việc chú ý quan tâm thật sự đến Nước Ta Open khá trễ. Yếu tố quyết định hành động phát sinh do việc Nhật Bản đóng cửa không cho kinh doanh cũng như truyền giáo, trong những thập niên đầu của thế kỷ XVIIe. 28Vào thế kỷ 17, Nước Ta tự gọi tên là Đại Việt, tên tuổi nội bộ ; tên gọi “ An Nam ” dùng trong khuôn khổ những mối quan hệ với Nước Trung Hoa và quốc tế bên ngoài. Biên giới phía nam bấy giờ là phía bắc của Nha Trang lúc bấy giờ, cho đến năm 1653 – Toàn xứ có một sự thống nhất trên tên tuổi đặt dưới sự quản lý của nhà Lê phục hưng. Nhưng trong thực tiễn, hai miền do hai Chúa quản lý được phân ranh do con sông Gianh, ở vĩ tuyến 18 ; cha truyền con nối chúa Trịnh quản lý Đàng Ngoài phía Bắc, chúa Nguyễn, Đàng Trong, phía nam. Việc ngăn cách dứt khoát xảy ra vào năm 1614, năm mà xứ Đàng Trong của chúa Nguyễn đuổi những quan lại từ Bắc vào. Xứ Đàng Trong tân lập, vì đất hẹp và dân nghèo, nên quyết tâm lan rộng ra ngoại thương để cầu sự thịnh vượng ; xứ ấy sẽ là người mua kinh doanh tặng thêm trong vùng của người Bồ Đào Nha ở hòn đảo Macao trong một thời hạn rất lâu. Từ ngữ Bồ Đào Nha gọi Đàng Trong là “ Cochinchine ” [ do chữ Kochi là cách gọi tên nước Nước Ta của người Mã lai và Nhật bản, rồi thêm vào chữ “ Chine ” để phân biệt với Cochim là một thành phố ở Ấn độ ( Cochin ) ], lúc đầu được vận dụng cho toàn nước Đại Việt, nhưng vào chính thời ấy lại được hiểu là vùng đất của chúa Nguyễn. Chúa Nguyễn thường được gọi là “ vua xứ Cochinchine ” ngay trong những bản văn, dẫu những tác giả am tường tình thế vẫn thường nhắc lại rằng đây chỉ là một “ alevantado ”, tức là một gia thần chống lại vị vua thật đang trị vì ở miền Bắc. Còn vùng đất chúa Trịnh phía Bắc, người Bồ Đào Nha gọi là vương quốc “ TUNQUIM ” ( do chữ Đông kinh ) một chữ Hán việt có nghĩa là “ kinh đô miền đông ”, và rõ ràng hơn là Thăng long, tức Thành Phố Hà Nội ngày này, kinh đô của nhà Lê và chúa Trịnh. 29Vào khoảng chừng năm 1616, thể theo lời mời của chính quyền sở tại Đàng Trong Nước Ta, 1 số ít dự án Bất Động Sản di cư – định cư của Bồ Đào Nha được ý kiến đề nghị 30 và được sự tương hỗ của phó vương Jerónimo de Azevedo và triều đình. 31 Nhưng những phó vương João Coutinho và Francisco de Gama nhất quyết bác bỏ, nên dự án Bất Động Sản ấy 32 bị dẹp đi ngoại trừ những lãnh vực thuần túy tôn giáo được nêu lên trong dự án Bất Động Sản. Nếu chủ tâm tìm quyền lợi trên bình diện chính thức của nước Bồ Đào Nha so với Nước Ta, bấy giờ sớm nguội dần chỉ còn leo lét, thì ngược lại có một sự hợp tác thương mãi đều đặn giữa thành phố Macao và hai xứ của Nước Ta. Sự hợp tác thương mãi đó lê dài trong hai thế kỷ với những thành quả không bình thường. Những góc nhìn chính trị và thương mải nêu lên đây đã được nhiều khu công trình điều tra và nghiên cứu lỗi lạc khai thác, đặc biệt quan trọng là của Pierre-Yves Manguin 33 và của Georges Bryan Souza, 34 cũng như xuyên qua nhiều tác phẩm đã được xuất bản của Manuel Teixeira. 35 Chúng ta sẽ không trở lại yếu tố ấy .Trong địa hạt tôn giáo, những miền truyền giáo tại Nước Ta được Tỉnh Dòng Tên của Nhật Bản, liên hệ với những tòa giám mục Bồ Đào Nha ở Malacca và Macao, 36 chính thức xây dựng : ở Đàng Trong vào năm 1615, 37 ở Đàng Ngoài vào năm 1627. 38 Tỉnh dòng Nhật Bản của dòng Tên trọn vẹn thuộc quyền Bồ Đào Nha và do nước Bồ Đào Nha hỗ trợ vốn trong khuôn khổ bảo trợ của hoàng gia. Nhân sự hầu hết người Bồ Đào Nha, nhưng ngay từ đầu có nhiều người Ý trong đó ; có người Nhật, nhưng chỉ ở vào thành phần thuộc cấp, kể từ cuối thế kỷ XVI. Tỉnh dòng ấy nới rộng dần chủ quyền lãnh thổ quyền hạn của mình đến Nước Trung Hoa ( sau này trở thành phó-tỉnh dòng tự trị ) và đặt trụ sở tại Macao. Vào thời kỳ tất cả chúng ta đang nghiên cứu và điều tra, tỉnh dòng này cố nới rộng về phía Đông Dương và những vùng bán đảo phía nam Thái Bình Dương, hướng theo những con đường hàng hải khởi từ Macao. Thường những tu sĩ dòng Tên ít khi chú ý quan tâm đến những thẩm quyền những địa phận, mặc dầu trên kim chỉ nan những thẩm quyền này được trao nghĩa vụ và trách nhiệm phối trí việc làm truyền giáo .Hai cơ sở thuộc Bồ Đào Nha và thuộc dòng Tên tại Đàng Trong và Đàng Ngoài đã gặt hái thành quả lớn lao, thiết kế xây dựng nền tảng chắc như đinh cho hội đồng Kitô giáo Nước Ta. Vào năm 1658, khi Tòa thánh phủ nhận không công nhận triều vua Bồ Đào Nha mới được phục hưng, 39 nên đã quyết định hành động đặt những vùng truyền giáo này dưới quyền mình, 40 thì bấy giờ đã có gần 70 nhà truyền giáo với tám quốc tịch khác nhau sau đó đến Nước Ta, trong đó có 35 người Bồ Đào Nha, 19 người Ý và 7 người Nhật Bản. 41Hai vương quyền Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha thống nhất làm một từ năm 1580 đến năm 1640 ; nhưng sự thống nhất tập trung chuyên sâu vào một người không song song với việc hợp nhất những chính phủ nước nhà, những cơ quan hành chánh, những thuộc địa hải ngoại, mà đôi lúc quyền hạn mỗi nước lại vẫn tương phản. Dưới triều đại vua Philippe IV Tây Ban Nha ( từ năm 1621 ), nước Bồ Đào Nha ngày càng gặp khó khăn vất vả và mất mát toàn bộ do sự thống nhất vương quyền vào một người, kể cả vùng Viễn đông. Một cuộc thay máu chính quyền đưa Jean IV de Bragance ( 1640 – 1656 ) lên ngôi vua. Tòa thánh vẫn liên tục nhìn nhận Philippe IV như là vị vua của Bồ Đào Nha cho đến ngày vua này mất ( 1665 ). Ngược lại, Bồ Đào Nha phục hưng lại thành công xuất sắc thuyết phục được nước Pháp vào phe mình ( những hiệp định 1641 và 1655 ), sự kiện đó mở đường cho những nhà truyền giáo người Pháp đến những vùng đất truyền giáo thuộc quyền Bồ Đào Nha, sau năm 1655. Và việc làm xảy ra thực sự kể từ năm 1658 .Cũng chính vào lúc ấy, dựa vào những ước tính ít sáng sủa nhất, đã có hơn 100.000 Kitô hữu Nước Ta, 42 rải rác ở trong hàng trăm cộng đoàn địa phương. 43 Họ được hướng dẫn bởi những giáo dân Nước Ta có trình độ giảng dạy vững chãi, 44 đủ năng lực để đương đầu với những thực trạng khó khăn vất vả nhất ngay từ 1644 – 1645, họ đã từng có những vị tử đạo của họ trong số đó Macao còn nhớ đến thầy giảng giáo lý trẻ tuổi An-rê, người tiên phong trong một list rất dài. 45 Một thành quả như vậy còn đáng làm ta quá bất ngờ hơn nữa vì đã được triển khai bên ngoài sự hiện hữu của bất kỳ hình thức quân sự chiến lược hay cường lực chống va đập nào. Trong cùng một thời hạn ấy, hội đồng Kitô giáo tỏa nắng rực rỡ của Nhật Bản đang gặp rủi ro tiềm ẩn bị tàn lụi, còn hội đồng ở Trung Quốc đang gặp phải khó khăn vất vả ; Xiêm bấy giờ có độ khoảng chừng 200 tín hữu thôi, và Macassar thì chỉ có một nhóm nhỏ. 46 Đối với hàng loạt Á châu, ngoài hai vùng nhỏ là Goa và Macao, thì chính tại Nước Ta và tại Sri Lanka mà người ta tận mắt chứng kiến được rõ nét nhất sự liên tục lịch sử dân tộc giữa công cuộc truyền giáo Bồ Đào Nha với những Giáo hội kitô giáo lúc bấy giờ .

2. Công cuộc truyền giáo của dòng Tên tại Việt Nam và tiếng Việt

Ở Nước Ta cũng như ở những nơi khác, nỗ lực truyền giáo đã song song với những thực thi cao độ trong lãnh vực văn hóa truyền thống. Năm 1615 ngay khi khởi công truyền giáo tại Nước Ta, những tu sĩ dòng Tên của tỉnh dòng Nhật Bản đã có một kinh nghiệm tay nghề hơn hai mươi năm nghiên cứu và điều tra và sáng tạo về ngữ học tiếng Nhật. 47 Sự kiện đó rất hữu dụng vì so sánh với tiếng Trung Quốc, tiếng Việt và tiếng Nhật có một vị thế tương tự như, và vì hai thứ tiếng này cùng chịu chung một loại ảnh hưởng tác động xuyên qua lối chữ vuông. 48Những bản dịch những bản văn Kitô giáo tiên phong ra tiếng Việt có từ năm 1618, và phần thiết yếu do công của Francisco de Pina, linh mục dòng Tên sinh ở Bồ Đào Nha ; 49 ông đã tốt nghiệp ở trường Macao, bấy giờ nhà văn phạm nổi tiếng về tiếng Nhật Jaão Rodrigues “ TÒuzzu ” cũng hiện hữu tại đấy từ năm 1610. 50 Trong việc làm của mình, linh mục Pina nhờ đến sự giúp sức rất hữu hiệu của một văn nhân Nước Ta trẻ tuổi có tên rửa tội là Phêrô ; kỹ năng và kiến thức uyên bác về chữ Hán của người trẻ tuổi này hẳn rất là hữu dụng trong việc làm của Pina .Những sự kiện đó rút ra từ một bản phúc trình chính thức của cơ sở truyền giáo : “ Người ấy [ một nhân sĩ thân quen với đoàn truyền giáo ] có một người con trai mười sáu tuổi, là người trẻ tuổi mưu trí và mưu trí nhất trong vùng ; anh này lại viết tiếng Hán rất đẹp, được dân chúng hâm mộ vô cùng … Anh tên thánh rửa tội là Phêrô, nhờ có tài hay chữ nên giúp linh mục rất nhiều trong việc dịch kinh Pater noster, Ave Maria, Credo và Mười điều răn ra tiếng địa phương, ( những kinh ) mà Kitô hữu đã thuộc lòng. Linh mục cũng viết ra những điều phải tin bằng tiếng địa phương ấy ; trong bản đó người ta tuyên xưng rõ ràng chỉ có một Đức Chúa Trời, những mầu nhiệm về Ba Ngôi, về Chúa Nhập thể làm người, về chuộc tội, cũng như sự thiết yếu của đức tin và những bí tích để được tham gia vào ơn ích của Chúa Kitô, Chúa tất cả chúng ta. Các kitô hữu chép lại toàn bộ những điều ấy, và đã mở màn lần hạt mân côi y hệt như tại xứ tất cả chúng ta. 51 Theo thói quen thực thi những biên bản hằng năm của những tu sĩ dòng Tên, “ linh mục ”, tác giả những khu công trình liên hệ không minh nhiên được nêu tên. Ba tu sĩ dòng Tên bấy giờ xuất hiện tại cơ sở truyền giáo Pulo Cambi ( hoàn toàn có thể tương ứng với tên gọi Quy Nhơn thời nay ), lúc khu công trình này thực thi là : linh mục Buzomi, bị “ bịnh nặng, nên không đi giảng cho người ta trở lại được ”, 52 linh mục Pina và linh mục Borri, một người vừa đến và mới khởi đầu học tiếng. Chúng ta hiểu rằng những khu công trình được triển khai dưới sự giám sát của Buzomi, cựu bề trên cơ sở truyền giáo Đàng Trong ( 1615 – 1618 ) và hiện là bề trên cơ sở địa phương, nhưng những tác nhân chính yếu triển khai khu công trình này là linh mục Pina và chàng người trẻ tuổi Nước Ta cộng tác với ông ấy. Theo chính lời xác nhận của chính linh mục Pina, ngay từ năm 1622, ông đã hoàn thành xong việc kiến thiết xây dựng một mạng lưới hệ thống chuyển mẫu tự Latinh cho thích hợp với lối phát âm và thanh điệu tiếng Nước Ta. Ông đã làm được một tuyển tập và mở màn viết một bản văn phạm. Kết quả đó, linh mục Pina đã đạt được một cách khó khăn vất vả, với sự trợ giúp của 1 số ít ít học viên Nước Ta quy tụ chung quanh ông. 53Nhà chép sử dòng Tên Bartoli cho rằng Buzomi sáng tác một mạng lưới hệ thống văn phạm và ngữ vựng. 54 Một trong những chứng lý là một bức thư viết năm 1662 mà chúng tôi không hề tìm ra. Có thể có sự lẫn lộn với Pina chăng. Một cách chung, những xác quyết của Bartoli tương quan đến những kiến thức và kỹ năng ngữ học tuyệt vời của người đồng hương của ông là Buzomi lại không ăn khớp với những tài liệu tồn trữ mà tất cả chúng ta hoàn toàn có thể truy cứu. Ngoài ra cũng cần quan tâm rằng Bartoli xem ra không biết đến những khu công trình sáng tác ngữ học của Pina, lại nhìn nhận năng lực của vị này. Tiếp sau bản tường thuật về cái chết của nhà truyền giáo Bồ Đào Nha ngày 15 tháng 12 năm 1625, Bartoli đã viết như thế này thay cho bài điếu văn : “ Linh mục Pina là người Bồ Đào Nha, thọ 40 tuổi. Ngài được người ngoại giáo mến chuộng, vì ngài nói tiếng của họ, như chính ngài là người bản xứ Đàng Trong vậy ”. 55Năm 1624, Francisco de Pina mở trường dạy tiếng Việt cho những người ngoại bang tiên phong, 56 trong đó có hai học trò rất cự phách : linh mục người Bồ Đào Nha António de Fontes, 57 một nhà truyền giáo kỳ cựu và sẽ là một trong những cột trụ cho xứ truyền giáo Đàng Trong ; và Alexandre de Rhodes mà tất cả chúng ta nói đến. Vị này sớm được gọi để xây dựng xứ truyền giáo Đàng Ngoài, nơi mà Ngài sẽ thực thi sứ mạng của mình từ năm 1627 đến năm 1630 .Ngày 15 tháng 12 năm 1625, một tàu buồm Bồ Đào Nha bỏ neo ở vịnh TP. Đà Nẵng, không cập bến được vì sợ bão. Một chiếc thuyền rời cảng đi đến tàu. Pina lên tàu để mang sản phẩm & hàng hóa thiết yếu lên bờ : rượu vang và bột lúa mì để dâng lễ. Khi trở lại bờ, một cơn gió mạnh làm chìm thuyền ; bị vướng bởi chiếc áo dòng, Pina chết đuối, trong lúc thủy thủ đoàn được cứu. Đây là cái tang lớn cho dân chúng địa phương cũng như cho sở truyền giáo ; một chiếu chỉ trục xuất những nhà truyền giáo được đình chỉ thi hành, được cho phép cử tang trong ba tháng, và rồi lại hủy bỏ luôn. 58Nhưng đừng tưởng rằng sau cái chết bi thảm của Francisco de Pina, những nhà truyền giáo Bồ Đào Nha đã giảm bớt nỗ lực về ngữ học. Công việc của những vị tiên phong ấy vẫn được liên tục tối thiểu trong hai thập niên. Cố gắng của họ trước hết nhằm mục đích phát minh sáng tạo một ngữ vựng Kitô giáo và viết ra những phần cơ bản về văn chương Kitô giáo. 59 Vai trò của những văn nhân Kitô giáo Nước Ta ở đây cũng rất lớn ; một số ít tên tuổi của họ cần được nêu lên. 60Mặt khác nỗ lực nghiên cứu và phân tích văn phạm và ngữ âm tiếng Việt được liên tục nghiên cứu và điều tra một cách có mạng lưới hệ thống để kiện toàn dần hồi lối viết bằng mẫu tự Latinh gọi là Quốc ngữ, đây là một khu công trình tập thể, khó mà phân định được phần riêng nào của một ai. Nhưng điều chắc như đinh là Alexandre de Rhodes sớm tách ra khỏi khu công trình liên tục này vì vào lúc ấy ông vắng mặt ở xa tận Macao từ năm 1630 đến 1640 : Ở tại đây, ông thi hành tác vụ của mình trong môi trường tự nhiên sống của người Nước Trung Hoa, mặc dầu vẫn liên tục theo dõi những tân tiến được triển khai tại Nước Ta. 61 Chính ông đã nêu tên của hai nhà từ-vựng-học nổi tiếng nhất trong bài tựa cuốn từ điển 62 : hai người Bồ Đào Nha Gaspar do Amaral 63 và António Barbosa. 64Trong khu công trình sáng tác độc lạ này của những linh mục dòng Tên Bồ Đào Nha ở Nước Ta, quy trình tiến độ trưởng thành ghi lại bằng một cuộc định chuẩn, một cuộc bàn luận xích míc được tổ chức triển khai tại Macao vào năm 1645 để bàn về một yếu tố gây tranh cãi tương quan đến mạng lưới hệ thống thuật ngữ Kitô giáo bằng tiếng Việt. 65 Kho tài liệu tàng trữ còn giữ lại cho tất cả chúng ta tên tuổi những chuyên viên lão luyện chi phối những cuộc tranh luận : bên cạnh Amaral, được chỉ định như nhà trình độ tài ba nhất ( peritissimus ), và Barbosa, còn thấy Baltazar Caldeira, sinh ở Macao, cũng như Manuel Pacheco và Pêro Alberto ; hai vị sau này đều sinh ở Bồ Đào Nha. Đối diện với họ, Alexandre de Rhodes chủ trương một lập trường trái ngược ; và quan điểm của ông bị gạt bỏ. Mặc dầu sau đó một vị dòng Tên người Sicilia còn trẻ, tên Metello Saccano 66 hăng say tương hỗ cho lập trường của ông, nhưng rồi quyết định hành động trên vẫn giữ lại .Thực ra, yếu tố không chấm hết ở cuộc hội năm 1645. Theo đề xuất của Alexandre de Rhodes, yếu tố được đưa về Roma và được điều tra và nghiên cứu lại trong những năm của thập niên 1650 trước bộ Truyền bá Đức tin, và sau đó trước bộ Thánh vụ. 67 Có một bức thư khá kỳ lạ của tu sĩ dòng Tên người Ý Giovani Filippo Marini gửi cho những bề trên của mình tại Rôma về việc này, thư viết vào năm 1655. 68 Với giọng văn có vẽ tranh cãi, trong thư tác giả nêu lên năng lực đáng hoài nghi của Rhodes về ngữ học Nước Ta. Tu sĩ này cố nhìn nhận thấp Rhodes vì Rhodes nói theo tiếng Đàng Trong, “ nhìn nhận là quê kệch ” so với tiếng chuẩn ở kinh đô ; cũng với lời nói phía nam ấy mà chính tả của cuốn Từ điển có vẻ như thấy Open trong một vài trường hợp. Nhưng cốt lõi yếu tố không phải ở đó : nó tương quan đến nghĩa đúng chuẩn của lối nói Hán-Việt ( không tương quan đến âm giọng địa phương ) “ nhin danh [ Cha ] ”. Lối nói này về mặt thần học mơ hồ vì thiếu một chữ nhằm mục đích nói đến số ít về mặt văn phạm. Rhodes đòi phải thêm vào một phụ-từ, sợ rằng người ta nghĩ có ba “ danh ”, và như thế là ba quyền lực tối cao siêu nhiên độc lạ ; trong trường hợp đó, phải chăng đã đi ra ngoài tín lý kitô giáo, và phải chăng phải nghĩ đến chuyện rửa tội lại những kitô hữu .

Nên lưu ý là lối nói do các vị chuyên môn của cuộc họp định chuẩn này vẫn còn được sử dụng trong Giáo hội Việt Nam ngày hôm nay. Tất cả các nhà chuyên môn ấy, đều là người Bồ Đào Nha.

Xem thêm: Điểm chuẩn Học viện Công nghệ Bưu chính Viễn thông cao nhất là 26,9

3. Những người Bồ Đào Nha tại Viễn Đông: tiếng tăm của họ và những tiền kiến lịch sử

Người ta hoàn toàn có thể tự hỏi tại sao lịch sử vẻ vang đã ghi lại quá ít những vấn đề này, đến độ nhiều lúc xem sự hiện hữu và công việc làm của những nhà truyền giáo Bồ Đào Nha ở Nước Ta như quá rất ít không đáng kể. Hẳn nhiên, hình ảnh của Bồ Đào Nha ngày này trên quốc tế đã xuống cấp trầm trọng : xưa kia là một cường quốc quốc tế, nhưng nay vương quốc này đi đến độ phần đông là hình ảnh “ Cô Lọ Lem ” của Tây Âu. Thực ra, ngay từ những thế kỷ trước đã từng có lập trường chống Bồ Đào Nha, mà sự kiện ghi lại một cách chắc như đinh trong những tài liệu. Qua những tài liệu này, tất cả chúng ta có hai thí dụ .Năm 1653, tu sĩ dòng Tên người Ý Daniello Bartoli trình lên ban kiểm duyệt của Hội Dòng một bộ sách lớn viết về lịch sử dân tộc rao giảng Phúc Âm ở Trung Quốc, bộ sách đó cũng sẽ là đại tác phẩm cổ xưa tiên phong về công cuộc truyền giáo tại Nước Ta ; 69 hai trong ba vị kiểm duyệt bấy giờ đã trách cứ tác giả về lập trường chống Bồ Đào Nha của ông. 70 Người ta cũng thấy một phản ứng tương tự như trong bản chính của những thư của Goswin Nickel, Bề trên tổng quyền của những tu sĩ dòng Tên, gửi vào giữa những năm 1655 và 1662 cho những tu sĩ trong dòng gốc người Ý và người Pháp ở Nước Ta và Viễn Đông. Trong những thư, ngài tỏ ra không dễ chịu về những lời tiến công có tính cách cố chấp của những tu sĩ trên đây chống lại những vị người Bồ Đào Nha, những chiêu thức cũng như những việc họ triển khai : những cha có quyền tố giác những lỗi lầm của người này hay người nọ, nhưng làm mất uy tín một vương quốc một cách chung như thế thì không hề gật đầu được, 71 ngài nói một cách thiết yếu với những vị liên hệ như vậy .Nên đặt gần hai sự kiện đó với hai dữ kiện lịch sử dân tộc khác thường được biết đến. Các vị thừa sai Paris và những vị giám quản tông tòa do Tòa thánh gửi đến Nước Ta từ năm 1659 72 chỉ hoàn toàn có thể cũng cố được quyền uy của mình tại nước này với giá của một cuộc xung đột lâu bền hơn và gay cấn chống lại những tu sĩ dòng Tên : Các vị dòng Tên chống lại họ nhân danh sự trung thành với chủ hầu hết không suy suyển so với sự bảo trợ của triều đình Bồ Đào Nha. 73 Trong cuộc tranh cãi sôi động này và tiếp theo đó, có vẻ như người ta đã đưa ra nhiều phê phán bất công : có khuynh hướng muốn nêu lên thực trạng vô-thẩm-quyền về mặt pháp lý hoặc sự bất lực của những vị đến trước, hoặc phóng đại những thiếu sót của họ để biện minh cho sự can thiệp độc đoán của kẻ mới đến. Cuối cùng như ở phần đầu, chúng tôi đã nêu lên vai trò đặc biệt quan trọng của Pháp tại Nước Ta hai thế kỷ sau đó : vì muốn săn lùng những sự kiện đã có từ thời xưa nơi “ cuộc viễn chinh của mình ”, trong đó việc truyền bá Phúc âm, xâm lăng bằng quân sự chiến lược và ý đồ thực dân chen lẫn với nhau, mà người ta tin là khởi thủy có từ năm 1624, năm Alexandre de Rhodes đến Nước Ta, xem đây như một dấu chỉ của một sự tiền định về vai trò mà nước Pháp và người Pháp được gọi để thi hành tại xứ này. 74Chúng tôi nghĩ rằng đây hẳn là hàng loạt những sự kiện hoàn toàn có thể lý giải phần nào về sự quên lãng, giảm thiểu, ngay cả việc xóa bỏ vai trò cốt cán mà Bồ Đào Nha đã thực thi tại Nước Ta xuyên qua những vị truyền giáo dòng Tên trong thế kỷ XVII, nơi những tác phẩm đặc biệt quan trọng nghiên cứu và điều tra yếu tố liên hệ. 75 Ngoài ra phần nhiều những tác phẩm này đã được xuất bản trong khung cảnh văn hóa truyền thống của Pháp 76 : người ta cố ý làm điển hình nổi bật sự hiện hữu và ảnh hưởng tác động của Pháp, 77 nhiều lúc có tính cách phản niên kỷ. Còn so với giới điều tra và nghiên cứu người Việt, cho đến nay có vẻ như hầu hết họ khó tránh khỏi thực trạng chưa ổn vì không thông hiểu tiếng Bồ Đào Nha, nên phần nhiều chịu tác động ảnh hưởng của những gì đã được xuất bản bằng tiếng Pháp. 78 Năm 1990, một Họp Báo Hội nghị Khoa Học Quốc Tế về thành phố Hội An đã được tổ chức triển khai tại TP. Đà Nẵng. Nếu dựa vào toàn cảnh được trình diễn trên đây, người ta sẽ không kinh ngạc khi thấy không những cựu đế quốc thực dân bị đặt ra bên lề, mà ngay cả nước Bồ Đào Nha cũng bị quên lãng, trong khi đó lại có phần của Hòa Lan. 79Đối với người Nước Ta ngày hôm nay, yếu tố gặp gỡ những nền văn hóa truyền thống giữa Nước Ta và Tây phương còn vướng vấp nhiều điểm gây tranh cãi, như chính chúng tôi đã từng kinh nghiệm tay nghề được. 80

4. Cuộc tranh luận về lịch sử được nêu lên lại như thế nào?

Cũng vào năm 1645, thời gian tổ chức triển khai tại Macao cuộc bàn luận ngữ học với nhiều quan điểm xích míc như đã nêu lên, thì Alexandre de Rhodes lại được vị bề trên Manuel de Azevedo ủy thác một thiên chức tại Roma. 81 Chúng tôi sẽ không đề cập ở đây về những góc nhìn ngoại giao của chuyến đi, cũng như những hậu quả của chuyến đi ấy so với những xứ truyền giáo tại Viễn Đông 82 : những hậu quả này rất đau khổ cho Bồ Đào Nha, nhưng không hề quy lỗi cho linh mục Rhodes. 83 Chúng tôi chỉ muốn ghi lại một sự thành công xuất sắc không hề chối cãi và cũng không ai đặt thành yếu tố : việc xuất bản tại Roma cuốn từ điển và cuốn giáo lý mà nhà truyền giáo ấy mang theo trong tư trang của mình, cũng như 1 số ít tác phẩm lịch sử dân tộc khác về công cuộc truyền giáo tại Nước Ta. Dựa vào những tác phẩm được xuất bản này mà nhân vật Alexandre de Rhodes mở màn trở thành thần thoại cổ xưa, phần đông truyền thuyết thần thoại so với lịch sử dân tộc của những công cuộc truyền giáo tại Nước Ta cũng như so với lịch sử vẻ vang tiếng Việt. 84Chúng tôi thấy đây là một sự sai lầm đáng tiếc về lịch sử dân tộc. Hẳn nhiên, Rhodes là một nhà truyền giáo lớn, nhưng không phải là một siêu nhân : khẩn thiết phải trả lại tình hình con người cho con người ấy, và đặt lại công trạng này trong toàn cảnh lịch sử vẻ vang thật của nó. Ngoài những yếu tố tương quan đến nỗ lực kiến thiết xây dựng cho ngữ học Nước Ta, mà tất cả chúng ta sẽ bàn thảo, tất cả chúng ta nêu lên đây một yếu tố khác nữa .Kitô giáo tại Nước Ta, mặc dầu đã được gia nhập vào từ ba thế kỷ rưỡi, vẫn còn là một thiểu số bị chống đối ; thiểu số đó đã từng chịu đựng và còn liên tục chịu đựng một sự tẩy chay thực sự trong xã hội. Nhiều người gièm pha trách cứ rằng Kitô giáo đã được nhập cảng đến trong mớ tư trang của giới thực dân người Pháp, mà hẳn Alexandre de Rhodes là kẻ mở đường. 85 Việc hồi sinh danh dự rất gần đây cho vị này từ phía nhà cầm quyền không gột bỏ hết thần thoại cổ xưa xấu xa đó, đặc biệt quan trọng trong hoạt động và sinh hoạt hải ngoại của người Nước Ta. 86 Thiết định lại thực sự lịch sử dân tộc về những nguồn gốc của hội đồng công giáo sẽ nêu lên được một cách hiển nhiên những tình hình trọn vẹn khác : chính trong khuôn khổ của một sự đối thoại và trao đổi với nhau, một cách trọn vẹn bình thản, giữa người Bồ Đào Nha và người Nước Ta mà những nhà truyền giáo, những con người tự do và chân thành, đã thành công xuất sắc trong việc làm cho một phần dân chúng nghe theo mình. Trong bầu khí thông cảm xâu sa, họ đã hòa mình vào ngôn từ và tập tục của những người đối thoại với họ ; những người nghe họ đã lựa chọn một cách tự do, và gia nhập vào đức tin mới, được biểu lộ ra trong chính ngôn ngữ của mình. Trong khung cảnh như vậy, linh mục Rhodes, thần dân của Giáo hoàng, đã thi hành tác vụ của ông giống như những huynh đệ cùng dòng người Bồ Đào Nha, Ý hoặc Nhật Bản .Tìm lại thực sự lịch sử dân tộc, đằng sau lịch sử một thời được tô vẽ trong cái nhìn theo lối Pháp, là một nỗ lực đặc biệt quan trọng nguy hiểm và đen bạc. Nhưng để triển khai công tác làm việc này, sử gia điều tra và nghiên cứu về công cuộc truyền giáo tại Nước Ta lại có được những nguồn tài liệu nhiều mẫu mã. Đây không phải là những tài liệu chính thức, dẫu thuộc lãnh vực chính trị hay kinh tế tài chính ; những tài liệu như vậy đã từng được biết đến và phần nhiều đã được xuất bản và khai thác. Hơn nữa, chẳng khi nào có thuộc địa Bồ Đào Nha thực sự tại Nước Ta và những trao đổi chính trị lại rất ít : hiệp ước duy nhất là thỏa ước nhất thời Bồ-Việt năm 1786 87. Loại tài liệu ấy chỉ giúp xác lập toàn cảnh xã hội, kinh tế tài chính của công cuộc truyền giáo, chớ không xác lập được nội dung của nó .Phần thiết yếu của những nguồn tài liệu gồm những bản chép tay do những tu sĩ, phần đông lại chưa xuất bản. Nói chung, thì ta nên chú ý quan tâm là những tài liệu chưa xuất bản có giá trị điều tra và nghiên cứu hơn những bản đã được xuất bản, nếu chúng hoàn toàn có thể tìm được, vì thời đó việc xuất bản trước hết nhằm mục đích giảng dạy những tâm hồn đạo đức của Âu châu 88 và do đó hoàn toàn có thể được gọt giũa cho ăn khớp với mục tiêu này. Những bản viết tay, đặc biệt quan trọng là những bản báo cáo giải trình chính thức và trao đổi thư từ riêng tư giữa những tu sĩ dòng Tên, hầu hết được tàng trữ ở Lisbonne, ở Madrid và nhất là ở Roma, rải rác trong nhiều bộ sưu tập. 89 Chúng được viết bằng tiếng Bồ Đào Nha, một số ít ít bằng tiếng Latinh, và nhiều lúc bằng tiếng Ý. Chính nội dung của chúng sẽ được cho phép ta thiết lập lại niên kỷ của công cuộc truyền giáo một cách chi tiết cụ thể, và thấy rõ vai trò của mỗi một tác nhân trong công cuộc truyền giáo này một cách đúng mức. Cũng nhờ việc làm này, những văn minh và những giật mình của hoạt động và sinh hoạt ngữ học và văn hóa truyền thống của những tu sĩ dòng Tên Bồ Đào Nha ở Nước Ta sẽ được đưa ra ánh sáng, với tên tuổi của những vị khởi xướng tiên phong .Việc xuất bản và khai thác những nguồn tài liệu này là một khu công trình còn mở ngỏ. Đối với chúng tôi, chúng tôi đã ưu tiên triển khai việc tra cứu mục lục những tài liệu tương quan đến nửa thế kỷ tiên phong, tức là nửa thế kỷ đã từng tận mắt chứng kiến phần thiết yếu của khu công trình sáng tạo ( 1615 – 1664 ). Nhưng việc thẩm định và đánh giá lại giá trị hàng loạt sẽ phải là một khu công trình tập thể dài hơi, yên cầu nhiều yếu tố, trong đó có việc nối kết lại những mối liên lạc hợp tác văn hóa truyền thống giữa người Bồ Đào Nha và người Nước Ta. Cần có một thế hệ những nhà nghiên cứu người Việt trong tương lai hoàn toàn có thể tham gia tích cực vào công tác làm việc này. 90 Một mặt họ sẽ không chen chân vào những cuộc tranh cãi nội bộ giữa những người Âu châu, điều mà họ không dính dáng gì vào ; mặt khác chỉ có sự góp phần của chính họ mới truy cứu được thấu đáo những mối liên hệ văn hóa truyền thống qua những gì đã được từng triển khai trong cuộc gặp gỡ lịch sử vẻ vang vào thế kỷ XVII .

5. Tra cứu lại bộ hồ sơ ngữ học

Mặc dầu có việc xuất bản gần đây về những nguồn tài liệu của Trung Quốc về ngữ học Nước Ta trong lịch sử vẻ vang, 91 thì cuốn từ điển và cuốn giáo lý đã xuất bản tại Roma vào năm 1651 vẫn là hai tác phẩm nền tảng không hề thay thế sửa chữa để biết được tình hình của lời nói này vào thế kỷ XVII, và sự tiến hóa của nó. Nhưng sự kiện chúng đã được xuất bản dưới tên tuổi duy nhất của Alexandre de Rhodes có vẻ như không còn được đặt thành yếu tố để truy cứu cho tận tường hồ sơ ngữ học. Đến mức độ nào ông là tác giả thật sự của những tác phẩm nầy ? Bằng cách nào ông đã mượn lại những khu công trình của những vị đi trước mình, trong tư thế của một nhà sưu tập hoặc người chỉnh sửa và biên tập bản văn sau cuối ? Thật khó mà vấn đáp một cách thích đáng những câu hỏi này ; nhưng chúng phải được nêu lên, và phải được tra cứu một cách đứng đắn nhờ những chứng cớ đã được viết ra mà ta hoàn toàn có thể có .Thật vậy, ý niệm về chiếm hữu văn chương nơi những tu sĩ dòng Tên vào thế kỷ XVII không giống như ý niệm ta có giờ đây ; tất cả chúng ta đưa ra đây hai thí dụ : Ta thấy bản tường thuật về việc tử đạo của thầy giảng Anrê, mà bản gốc bằng tiếng Bồ Đào Nha chắc như đinh do chính linh mục Rhodes viết ra, nhưng đôi lúc được lấy lại từng chữ một dưới tên những tác giả Matias da Maia, 92 Antônio Francisco Cardim 93 hoặc Manuel Ferreira 94. trái lại, Rhodes đã xuất bản dưới tên mình một bản tường thuật tương quan đến những vị tử đạo Nhật Bản, mà toàn diện và tổng thể lại lấy lại những ký sự của những tu sĩ dòng Tên. 95 Như thế, khi người ta quyết định hành động cho xuất bản hoặc tái bản một bản văn được thuận nhận để phổ cập, thì người được đề cử làm việc làm này lại ghi tên mình vào đó, và mang nghĩa vụ và trách nhiệm cá thể về công tác làm việc của mình. Trong trường hợp của linh mục Rhodes và những vị tử đạo của Nhật Bản, có lẽ rằng đã dựa vào khét tiếng đang lên của con người Avignon này để mang cho cuốn sách được thông dụng thoáng đãng hơn .Về hai tác phẩm viết bằng tiếng Nước Ta do Bộ Truyền bá Đức tin xuất bản, hẳn không có yếu tố bán ra cho dân chúng ; mục tiêu duy nhất là ship hàng công cuộc truyền giáo. Do sự kiện Rhodes là người duy nhất ở Roma biết đến ngôn từ ấy, thì ông cần đích thân bảo chứng những tác phẩm liên hệ, mang lấy nghĩa vụ và trách nhiệm tối hậu trước những vị bề trên của mình và trước Tòa thánh. Sự kiện tên ông Open trên bìa sách không nhất thiết dẫn chứng rằng ông là “ tác giả ” duy nhất của nó và ngay cả là người chỉnh sửa và biên tập chính. Chúng tôi nghĩ rằng đây là lối mang nghĩa vụ và trách nhiệm mà linh mục Rhodes đã thực thi, chứ không phải là nêu lên tư cách tác giả văn chương theo nghĩa đúng chuẩn như tất cả chúng ta hiểu ; những vị hoàn toàn có thể làm điều này y hệt như cương vị của ông, hoặc hoàn toàn có thể cùng thao tác này với ông, thì lại ở xa mút tại một nơi khác. Còn cuốn giáo lý, có lẽ rằng phải dành tư thế tác giả cho ông trong việc chỉnh sửa và biên tập dứt điểm bản văn được in ra, và chắc như đinh hơn nữa là bản văn Latinh, được ông minh nhiên nói đến. Nhưng cũng chính Rhodes đã ghi rằng, trong trường hợp này đây là “ chiêu thức mà chúng tôi đã dùng để trình diễn những mầu nhiệm của tất cả chúng ta cho người ngoại bang ”. 96 Như thế rõ ràng nó được xác định trong một khu công trình tập thể .Chúng tôi lý giải từ ngữ “ giải pháp ” như hàm ngụ những tài liệu được viết ra. Thật thế, một bản văn của tu sĩ dòng Tên Metello Saccano xác nhận rằng những bản văn dạy giáo lý, tối thiểu giống như bản của Rhodes, vừa được viết bằng chữ theo vần Latinh và vừa được viết bằng chữ “ nôm ” đã hiện hữu rồi. Và bản văn của tu sĩ này được viết ra ngay trước khi cuốn Catechismus xuất bản : “ … Cuốn Giáo lý của chúng tôi được viết ra nhằm mục đích truyền đạt cho dân chúng nơi ấy, trong đó những mầu nhiệm của tất cả chúng ta được trình diễn rõ ràng, và những mộng tưởng của những tà phái của họ bị thực sự đánh bạt ; toàn tác phẩm chia ra làm tám bài giảng cho chừng đó ngày ”. 97 Nhà truyền giáo Rhodes có vẻ như có được một bản viết bằng chữ Quốc ngữ để sử dụng cho mình, và một bản bằng chữ Nôm khác mà người Nước Ta sử dụng .Còn so với những gì tương quan đến cuốn từ điển, thì cũng cần có một nhận định và đánh giá tương tự như. Trong lời tựa nói với fan hâm mộ, cha Rhodes nói rõ rằng ngài đã thực thi dựa trên cơ bản của một cuốn từ điển Việt-Bồ do linh mục Gaspar do Amaral soạn. Nếu người ta không khi nào tìm ra được những bản văn viết tay của hai tác phẩm có trước, theo ý chúng tôi thì chỉ vì cuốn từ điển được in ra của Rhodes đã trọn vẹn lấy lại phần cơ bản, nên hai cuốn ấy được xem là không cần phải lưu giữ làm gì .Hẳn nhiên những kỳ công sắp xếp của linh mục Avignon này đáng được ca tụng, ông là người duy nhất đã hoàn tất khu công trình xuất bản ấy, mặc dầu phải gặp bao khó khăn vất vả mà ta hoàn toàn có thể tưởng tượng được. Các vị đi trước ông, chết sớm, đã không hề làm được việc ấy .Người Nước Ta dùng kỹ thuật in theo bản khắc trên gỗ để in chữ Nôm. Sở truyền giáo dòng Tên tối thiểu đã dùng kỹ thuật in này ở Đàng Ngoài, trong thời kỳ tương đối họ có được tự do. 98 Nhưng kỹ thuật này không vận dụng cho mẫu tự Latinh, và nhất là trong một lãnh vực tế nhị như vậy sự tự do của những nhà truyền giáo rất hạn chế .Tỉnh dòng Tên Nhật bản đã từng sử dụng một máy in chữ rời ở Macao, rồi đem qua Nhật bản và lại đem về Macao giữa những năm 1588 và 1620. 99 Không hiểu vì nguyên do gì, máy in đó bị bỏ đi hay bán cho ai đó tại Manila, nên chữ Quốc ngữ lại không có dịp in tại đây, như đã từng in chữ Nhật ( vần Latinh và chữ hiragana ). Chỉ còn có cách là phải in chữ Quốc ngữ tại Lisbonne. Nhưng vào thời này, việc làm đó rất tế nhị, lê dài và tốn kém. Một vị trong pháp đình Bồ Đào Nha đương thời đã viết : “ ( Pháp đình thời Trung cổ ) luôn cẩn trọng nhằm mục đích truy lùng những tà thuyết thật rốt ráo ; và việc đó luôn xảy ra như vậy tại vương quốc [ Bồ đào nha ], ở đấy những bản chép phải bị xem lại luôn và phải do nhiều giám sát viên duyệt một cách gắt gao, đó là một trong những nguyên do tại sao ít sách được xuất bản tại đây … ” 100Linh mục Rhodes đã thêm vào một bản dịch La ngữ cho phần Việt-Bồ, nơi cuốn từ điển cũng như trong cuốn giáo lý. Ông đã sửa chữa thay thế bản từ vựng Bồ-Việt bằng một bản hạng mục La-Việt ngắn, có lẽ rằng là do khu công trình riêng của ông. Ngoài ra, cuốn từ điển còn cho vào một bản miêu tả ngắn về ngữ học và văn phạm tiếng Việt : khi nghiên cứu và điều tra bản văn này, so sánh với một bản khác nhưng tương tự như lúc bấy giờ, chúng tôi thấy có chứng cớ về một nguồn gốc Bồ Đào Nha chung đi trước, nguồn tài liệu này cũng đã mất vì việc xuất bản tác phẩm được in cho thấy nó không còn nữa .Chỉ có việc xuất bản và nghiên cứu và phân tích có giải pháp những nguồn tài liệu mới được cho phép ta xác định, hoặc phê bác giả thiết này cũng như những Kết luận trong thời điểm tạm thời khác đã từng nêu lên về sự khai sinh ra chữ Quốc ngữ. Phần chúng tôi, chúng tôi đã nỗ lực chứng tỏ 101 rằng ngữ âm Bồ Đào Nha đã được dùng một cách ưu tiên so với những loại ngữ âm khác với một sự thành công xuất sắc rõ ràng vào thế kỷ XVII để làm phương tiện đi lại nghiên cứu và phân tích cho ngữ âm Nước Ta trong khuôn khổ sáng tạo ra mạng lưới hệ thống mẫu tự mới. Chính những nhà văn phạm người Bồ Đào Nha đã góp sức phần thiết yếu về những khái niệm cơ bản, và những khu công trình điều tra và nghiên cứu tiếng Nhật Bản của những tu sĩ dòng Tên Bồ Đào Nha khác đã đem lại chiêu thức. Không biết đến những sự kiện này, thì dễ đi đến việc mò mẫm vô ích. Những nghiên cứu và điều tra giá trị hơn cả về lịch sử dân tộc tiếng Việt và việc phiên âm tiếng đó qua mẫu tự Latinh, đặc biệt quan trọng là những điều tra và nghiên cứu của André – Georges Haudricourt 102, Kenneth Gregerson 103 hoặc Hoàng Thị Châu 104, mà chúng tôi học hỏi được rất nhiều, đã chỉ hoàn toàn có thể hé nhận ra một cách còn lờ mờ về vai trò đặc biệt quan trọng này của người Bồ Đào Nha trong việc sáng tạo ra chữ Quốc ngữ. Đối với những nhà ngữ học, đây là một dự án Bất Động Sản còn phải liên tục truy cứu ; theo chúng tôi tiến trình này yên cầu một sự hợp tác đa phương, giữa những nhà trình độ người Bồ Đào Nha cũng như người Nước Ta .

6. Từ Francisco de Pina đến đệ tam thiên niên: một lối viết bằng mẫu tự Latinh dùng để làm gì?

Trái ngược với một lối tâm lý theo thành kiến, phương tiện đi lại chuyển đạt dùng cho việc truyền bá Kitô giáo, được những tu sĩ dòng Tên dưới sự bảo trợ của Bồ Đào Nha sử dụng khi tiếp cận với người Nước Ta, không phải là chữ viết theo mẫu tự Latinh. Về điểm này, người Âu châu cũng bị lầm do sự Open của cuốn giáo lý và cuốn từ điển. Những nhà truyền giáo tại chỗ đã chọn chữ Nôm, nghĩa là một loại chữ Nước Ta cổ xưa dựa theo chữ Hán. 105 Chữ nôm có điểm lợi là tương đối được giới xuất sắc ưu tú của xã hội Nước Ta biết đến – tức là những người có học – nhưng phiền phức là hầu hết những nhà truyền giáo lại không đọc nổi. Và sự xem xét trong quyết định hành động của họ là làm thế nào tránh việc đẩy hội đồng Kitô giáo vừa mới được khai sinh đi ra khỏi căn nguyên truyền thống lịch sử của Nước Ta trong toàn cảnh của một nền văn hóa truyền thống có nét Trung Quốc này ; hơn nữa nếu làm như vậy, thì còn trọn vẹn đi ngược lại những nguyên tắc và giải pháp của những tu sĩ dòng Tên Bồ Đào Nha .Văn hóa Nước Ta có hai nguồn gốc chính liên hệ hổ tương cho nhau : một phần là những truyền thống lịch sử của những sắc dân địa phương và nền tảng của lời nói Nước Ta, không thuộc vào nhóm Trung hoa ; một phần khác là văn hóa truyền thống Trung hoa, tồn trữ và lưu hành nơi ngôn từ của nó qua chữ viết và qua nhiều hình thái vay mượn khác nhau. Chữ nôm có một vị trí đặc biệt quan trọng trong toàn cảnh này như bản lề giữa hai cánh cửa. Những chữ viết lấy từ chữ viết Trung hoa ( hán tự ) và tạo được uy thế nhờ nguồn gốc này ; nhưng chúng lại đọc thành tiếng Việt với một nghĩa đặc biệt quan trọng của tiếng Việt ấy ; nên chúng đúng là một quốc tự, nghĩa là chữ viết vương quốc. Những chữ viết “ nôm ” lại hoàn toàn có thể trực tiếp mượn những nguồn chữ Hán một cách tự do, nên mãi tăng trưởng rộng và sâu. Chữ Quốc ngữ không khi nào có được sức công dụng có tính cách tượng trưng đó .Vấn đề chữ viết Nước Ta có vẻ như rối rắm vì nhiều tác giả tây phương lẫn lộn yếu tố lời nói và chữ viết. 106 Thật thế, những tu sĩ dòng Tên buộc phải lựa chọn giữa hai thứ lời nói : thay vì Nước Trung Hoa ( là tiếng chính thức, tiếng dùng giáo dục và lớp người có học ), thì họ thích tiếng Nước Ta ( lời nói của dân chúng ). Trong những thực trạng hạn chế như đã nêu, họ cũng vận dụng chữ viết truyền thống lịch sử ( chữ nôm ) của lời nói dân gian ấy ; đồng thời họ sáng tác ra một vần Latinh vận dụng vào lời nói này ( tức là chữ quốc ngữ ) để dùng riêng trong việc làm của họ. Việc sử dụng tiếng Hán nhiều hay ít trong ngôn từ Nước Ta không tương quan gì đến chữ viết. Nhưng cần xác lập thêm rằng đường lối sử dụng ngôn từ như thế là chủ trương chung của những nhà truyền giáo ; không có gì được cho phép ta nêu lên rằng trong lãnh vực này, Alexandre de Rhodes có một lập trường độc lạ cả .Nhưng dẫu sao, chúng tôi phải nêu lên rằng lối phê bình của ông Lê Thành Khôi, một nhà viết sử Nước Ta, về việc này là lầm lẫn, ông ấy viết : “ Sáng chế ( chữ quốc ngữ ) trước hết phát sinh do một mục tiêu truyền đạo. Thật vậy, trở ngại lớn cho việc truyền đạo Kitô phát xuất từ khung cảnh giáo dục phổ quát của Khổng học. Để đi vào tâm thức quần chúng, những nhà truyền giáo phải chống lại văn hóa truyền thống Trung Quốc và chữ viết tiêu biểu vượt trội cho nền văn hóa truyền thống đó. Họ cố trao cho dân chúng phương tiện đi lại để quẳng bỏ chữ viết đang phổ cập, và họ đã đạt được dự tính khi bày ra mạng lưới hệ thống chuyển âm tiếng Việt nhờ mẫu tự Latinh, kèm theo những âm tiêu để có được những dấu thăng trầm khác nhau. Các người trở lại đạo dùng chữ viết Quốc ngữ không còn đọc tiếng Hán nữa ; tiếng Hán này lại được dùng trong những văn kiện nhà nước và phần đông hoạt động và sinh hoạt văn chương. Ta thấy đó là tầm mức chính trị của sự kiện, đã làm cho người công giáo Nước Ta trở thành một nhóm riêng trong hội đồng vương quốc trong một thời hạn dài. ” 107 Một lối phê bình như vậy phản ảnh một sự quên lãng gia trọng ( bên cạnh nhiều yếu tố khác nữa ) về nỗ lực văn hóa truyền thống rất tích cực do chính những vị tu sĩ dòng Tên này của đoàn truyền giáo của Nước Trung Hoa, trong đường hướng của Matteo Ricci ( + 1610 ). Lối phê bình đó không đứng vững trước những sự kiện, đặc biệt quan trọng là khối lượng sáng tác và phát hành của văn chương kytô giáo bằng chữ nôm, khởi đầu ngay từ những thời tiên phong của việc làm truyền giáo. Khi nhà truyền giáo Jerónimo Mayorica qua đời năm 1659, bề trên đã viết một loại điếu văn và nhắc đến “ thư viện phong phú và đa dạng gồm 48 bộ sách mà ngài đã viết hoặc dịch ra lời nói và ra chữ viết của xứ ấy ” 108. Và mãi cho đến ngay giữa thế kỷ 20, dưới chính sách thực dân Pháp, những nhà xuất bản công giáo Nước Ta vẫn thông dụng cho kitô hữu nhiều sách bằng chữ nôm và chữ Hán. 109Ngoài ra, trong quy trình tiến độ đầu, rất ít kitô hữu hiểu được lối chữ Việt theo vần Latinh mà những vị thừa sai hoàn toàn có thể chỉ cho họ, vì chữ viết này trọn vẹn lạ lẫm. Như thế, tại sao lúc bấy giờ Francisco de Pina và những người tiếp nối ông lại phí nhiều công sức của con người và tài trí để sáng tác rồi hoàn hảo lối viết theo mẫu tự Latinh, tức là chữ Quốc ngữ ấy ? Sự kiện đã xảy ra vì chữ Quốc ngữ có mục tiêu trước hết là để dạy cho những nhà truyền giáo và giúp họ sử dụng. Nó góp sức cho những vị này một bước trung gian rất thuận tiện để tiếp cận với lối nói của người Việt ; ngoài những, nó còn đem lại một phương tiện đi lại trao đổi về mặt học hỏi và tiếp xúc bằng chữ viết với những người Việt chỉ huy chính yếu của cộng đoàn, mà người ta buộc phải học lối viết mới này trong mục tiêu hạn chế đó. 110 Tình trạng phổ cập rất hạn chế của chữ Quốc ngữ như vậy, sẽ biến hóa một cách chậm rãi vào giữa thế kỷ XVIII. Chỉ đến lúc này, chữ viết theo mẫu tự Latinh mới khởi đầu lan tràn thoáng rộng hơn trong hội đồng người Kitô giáo ; đây là vì những nguyên do bảo mật an ninh trước một chính sách cấm đạo 111 và cũng hoàn toàn có thể vì việc sử dụng rất tiện nghi .Viễn tượng mới đó kéo theo hậu quả không hề tránh khỏi đó là sự tiến hóa từ từ chữ Quốc ngữ. Mục đích chính lúc đầu yên cầu phải ưu tiên cho góc nhìn thuần túy ngữ âm, nghĩa là cho việc diễn đạt cách phát âm, nhằm mục đích giúp cho người ngoại bang mới khởi đầu học đọc tiếng Việt cho thật đúng. Khi việc sử dụng lối viết này được phổ cập hơn nơi những người nói tiếng Việt như tiếng mẹ đẻ, thì người ta lại ưu tiên góc nhìn âm vị học, 112 thiết thực cho họ hơn .Trong khuôn khổ của bản văn này, chúng tôi xin chỉ nêu lên một thí dụ. Trong lối viết Quốc ngữ, mà cuốn từ điển của Alexandre de Rhodes cho ta thấy, những phụ âm mũi cuối mặt lưỡi – vòm trước ( consonnes nasales finales dorso-prépalatale ), mặt lưỡi – vòm mềm ( dorso-vélaire ) và môi-vòm mềm ( labio-vélaire ) được diễn đạt bằng ba lối chép thành chữ khác nhau, như sau : ( ví dụ điển hình ) ; ( ví dụ điển hình ), và một dấu gọi là dấu apex, lấy từ dấu til ( tilde ) chữ viết Bồ Đào Nha < ~ >, đặt ở trên đầu chữ nguyên âm ( ví dụ điển hình, ngày này viết là ). Những lối ghi chép ghi lại đó phản ảnh cách đọc chuẩn của vùng Thành Phố Hà Nội, đúng như một người Bồ Đào Nha cố nghe và nghiên cứu và phân tích được dựa vào mạng lưới hệ thống ghi chép mà người ấy quen thuộc. Trong lối viết nơi cuốn từ điển của Pigneau de Béhaine và Taberd ( xem chú thích số 114 ), hai mẫu phụ âm ở đầu cuối nêu lên trên đây lại cho chép y hệt như nhau là “ ng ”, bởi lẽ chúng không đối chọi gì nhau, sự xuất lộ của chúng chịu ràng buộc vào nguyên âm đi trước. Việc phân biệt hai mẫu phụ âm này so với một người gốc Nước Ta là việc thừa. Người ta phần nhiều đã đơn giản hóa đến mức tối đa khi chung lộn hai ký hiệu “ nh ” và “ ng ” : trong mạng lưới hệ thống tiếng Việt, không cần đến sự phân biệt này nếu chú ý quan tâm đến những nguyên âm / a / và / œ / 113Cần quan tâm rằng đây không hề có việc thay thế sửa chữa những sai lầm đáng tiếc hoàn toàn có thể có về việc ghi chép, nhưng nhằm mục đích đơn giản hóa những luật của nó. 114 Nhưng thực sự thì thay đổi không nhiều lắm, nên thời nay chỉ cần học vài phút thì fan hâm mộ Nước Ta hoàn toàn có thể đi vào hàng loạt những bản văn bằng Quốc ngữ viết vào thế kỷ XVII .Vì chữ Nôm và chữ Hán cũng rất khó học so với giới quản lý của Pháp, không kém gì trường hợp của những vị truyền giáo trước đây, nên chính sách thực dân đã tha thiết ngay với lối chữ viết theo mẫu tự Latinh này ; sau này họ đã cho nó một quy định chính thức, buộc phải sử dụng trong tổng thể những dịch vụ hành chánh. 115 Và như vậy, vào đầu thế kỷ XX, chữ viết theo mẫu tự Latinh do người Bồ Đào Nha gợi ra trước kia mở màn lan tràn ra ngoài hội đồng Kitô giáo. Nho sĩ yêu nước trong xứ, rất đông, cương quyết chống lại sự mới mẻ và lạ mắt này, nại nguyên do bảo vệ truyền thống lịch sử và thực chất Nước Ta. Nhưng từ từ, vì nhận thấy hiệu năng thiết thực của nó, họ lại cố học chữ viết lối mới và sử dụng. 116 Sự thành công xuất sắc của chữ Quốc ngữ không phải là hiệu quả của sự áp đặt do luật lệ của bạo quyền. Ai cũng thấy kháng cự chống lại chữ viết mới mẻ và lạ mắt này chẳng quyền lợi gì ; tương lai xã hội lại yên cầu phải canh tân chính sách xã hội và tăng cường giáo dục quần chúng. Dường như sau những thất bại của những trào lưu yêu nước vào năm 1930, những đối kháng về chữ Quốc ngữ không còn nữa ; giới xuất sắc ưu tú chỉ huy đã rút tỉa bài học kinh nghiệm qua những biến cố đau thương này. Vậy mà chữ nôm từ lâu chỉ dành cho một thiểu số nho sĩ, giới nho quan truyền thống lịch sử. Chỉ có chữ Quốc ngữ mới góp sức được phương tiện đi lại kiến hiệu nhằm mục đích thoát ra khỏi thực trạng này và cổ võ cho lý tưởng thoáng hé lộ. 117Những xác tín như thế trở thành phổ cập khi nhìn về một Nước Ta thời hậu thực dân. Và chữ Nôm bị xóa dần đi đến độ biến mất hẳn ; chữ viết của những nhà truyền giáo trước đây và của người Pháp nay trở thành chữ viết duy nhất của tổng thể người Nước Ta : “ Quốc ngữ ”. Mọi người dùng chữ Quốc ngữ, và chữ viết đó đã xác nhận rằng nó hoàn toàn có thể vận dụng một cách thuận tiện và hữu hiệu để đi vào tổng thể những lãnh vực của kiến thức và kỹ năng. 118 Ngoài ra, chính chữ Quốc ngữ đã góp sức nhiều hơn cả trong việc bảo tồn sự thống nhất ngôn từ, ngay cả trong đại chiến nóng bức giữa đôi bên : nó đẩy lui được những khuynh hướng chủ trương phân làn, một cách hữu hiệu hơn điều người ta hoàn toàn có thể mong ước thực thi hoặc nơi một lối chữ viết vận dụng âm vị học một cách rốt ráo do 1 số ít người chủ trương. 119Làm sao quên được khu công trình vĩ đại mà những vị tiên phong của công cuộc truyền giáo tại Nước Ta đã triển khai ? Những điều mà những vị truyền giáo dòng Tên đến từ Bồ Đào Nha, do Bồ Đào Nha gửi đi, đã triển khai trong phạm vị ngữ học kỳ cùng là những khu công trình có tính cách quyết định hành động cho tương lai văn hóa truyền thống Nước Ta đến độ ngày này tương lai đó không hề ý niệm được nếu không có chữ viết theo mẫu tự Latinh. Tấm bia tưởng niệm đã được dựng lên lại vào cuối năm 1995 ở thư viện vương quốc tại Thành Phố Hà Nội, và chỉ tôn vinh một mình Alexandre de Rhodes ; đó là một tín hiệu cho thấy sự góp phần văn hóa truyền thống đặc biệt quan trọng của người Bồ Đào Nha còn bị quên lãng, ngay cả trong giới khoa học. Nhưng người ta cũng thấy nơi tấm bia kỷ niệm đó một dấu chỉ chờ đón, một mấu móc tiên phong nhằm mục đích nối lại cuộc đối thoại văn hóa truyền thống với Tây phương về quá khứ chung và về tương lai. Trong khuôn khổ đó, nước Pháp và những nước nói tiếng Pháp chắc như đinh có đóng một vai trò ; nhưng thật đáng tiếc là những nước này đã không hợp tác với những vương quốc tây phương khác nữa để cùng triển khai cuộc đối thoại nêu trên, vì kinh nghiệm tay nghề về Á châu của họ rất lâu rồi hơn, và họ lại không có điểm yếu kém của một quá khứ thực dân còn gây ấn tượng đau thương nơi ý thức vương quốc của người Nước Ta .

Chú Thích

1. (a) Dictionnarium annamiticum, lusitanum et latinum,Roma, S.C. de Propaganda Fide, 1651; tái bản bằng bản chụp với phần phiên dịch việt ngữ hiện hành: Từ Điển Annam-Lusitan-Latinh, TP Hồ Chí Minh, Nhà xb. Khoa Học Xã Hội, 1991.
(b) Catechismus pro ijs, qui volunt suscipere Baptismum, in octo dies divisus. Phép Giảng Tám Ngày…, Roma, S.C. de Propaganda Fide, [1651]; tái bản bằng bản chụp với phần dẫn nhập của Nguyễn Khắc Xuyên, phiên dịch việt ngữ hiện hành do André MARILLIER và pháp ngữ do Henri CHAPPOULIE, [TP Hồ Chí Minh], Tủ sách Đại Kết, 1993.
2. Jean- Louis TABERD: Dictionnarium Annamitico- Latinum, Serampore (Ấn Độ), 1838.
3. Sắc luật đưa chữ Quốc ngữ vào các kỳ thi do toàn quyền Paul Doumer ký từ năm 1898; nhưng được áp dụng dứt khoát vào năm 1909. Năm 1917, một chỉ dụ của triều đình bãi bỏ lối giáo dục truyền thống và thay bằng một nền giáo dục dựa vào chữ Quốc ngữ và pháp ngữ. Xem Nguyễn Thị Chân Quỳnh, “Concours de mandarins”, trong La Jaune et la rouge[Paris, école Polytechnique], số 525, 5.1997(tr. 31-37), tr.36-
4. Georges TABOULET, La geste française en Indochine: Histoire par les textes de la présence de la France en Indochine des orgines à 1914, 2 tập, Paris, Adrien Maisonneuve, 1955-1956: tập I, quyển I, chương I, trang 9-22.
5. Cha của Rhodes người Marranne Aragon và mẹ người Ý; trong gia đình có lẽ Rhodes đã sử dụng tiếng Tây Ban Nha, Ý và ngay cả tiếng Do thái (!)… Về các xác quyết bấp bênh này, xem lời minh xác lại của Michel BARNOUIN: “gốc gác cha mẹ của Alexandre de Rhodes người Vaucluse (1593-1660)”trong Mémoires de l’ Académie de Vaucluse [Avignon], 8e série, 4, 1995, trang 9-40; và thư mục đã dẫn.
6. Trong thời gian chúng tôi viết bài này, xác quyết đó một lần nữa được François RIDEAU lặp lại, Mes rapports avec la langue vietnamienne, trong La jaune et la rouge [Paris, école Polytechnique], số 525, 5. 1997, trang 25-30: trang 27.
7. Chúng ta sẽ trở lại trong đoạn sau về việc có một số tu sĩ dòng Phanxicô người Tây Ban Nha bị lạc vào bờ biển của Việt Nam từ 1583-1584, nhưng không lưu lại dấu vết nào và cũng không hề học được những khái niệm về ngôn ngữ địa phương.
8. André Georges HAUDRICOURT, “Origine des particularités de l’ alphabet vietnamien”, trong tập san Dân Việt Nam (Trường Viễn Đông Bác Cổ [EFEO] 3, 1949, tr. 61-68. Ngoài ra, Haudricourt là tác giả các bài biên khảo về tiếng Việt và lịch sử tiếng này; trong số đó có bài “Les consonnes préglottalisées en Indochine”Á, trong Bulletin de la Société de Linguistique de Paris 46, 1950, tr. 172-182; “ÏLes voyelles brèves du vietnamien”Á, tlđd. 48, 1952, tr.90-93; “La place du vietnamien dans les langues austroasiatiques”, tlđd. 49, 1953, tr. 122-128; “De l’ origine des tons du vietnamien”Á, trong Journal Asiatique 242, 1954, tr. 69-83; v.v…
9. Alexandre de Rhodes, Divers voyages et missions du P. Alexandre de Rhodes en la Chine, & autres Royaumes de l’ Orient, Paris, Sébastien Mabre-Cramoisy et Gabriel Cramoisy, 1653; tái bản bằng bản chụp với phần dịch chuyển dịch Việt ngữ của Hồng Nhuệ [bút hiệu của Nguyễn Khắc Xuyên], TP Hồ Chí Minh, Tủ sách Đại Kết, 1994; phần 3, tr. 78-79.
10. Xem John DE FRANCIS, Colonialism and Language Policy, La Haye, 1997. Cũng xem chú thích 71.
11. Vào năm 1941, tấm bia được dựng trong một đền thờ nhỏ trên bờ hồ Hoàn Kiếm, trước đền Ngọc Sơn. Nhà thờ nhỏ đó bị đập phá để có chỗ xây một đền đài cách mạng. Tấm bia bấy giờ do một tư nhân đem về nhà sử dụng tùy nghi. Năm 1995, người ta không thể đặt lại chỗ cũ, nên đã chọn một chỗ xứng đáng đó là Thư viện Quốc gia, cách đền thờ cũ không xa.
12. Xem “Let’s do Justice to Alexandre de Rhodes”, trong Vietnam Social Sciences (Hà Nội) 40, 2/1994, tr. 88- 89, trong một bài viết của MINH Hiền đăng trên tuần san Lao Động (Hà Nội) ngày 21.11.1993. Cũng xem cuộc hội thảo khoa học tổ chức về Alexandre de Rhodes tại Hà Nội, ngày 22.12.1995 do Bộ Văn Hóa và Trung Tâm Quốc Gia Khoa Học Xã Hội và Nhân Văn (tài liệu sẽ xuất bản). Trong cuộc hội thảo này, phó thủ tướng Nguyễn Khánh, một trong những nhân vật cao cấp của nhà nước đã chính thức lên tiếng về đường lối muốn phục hồi danh dự cho cha Rhodes. Đây là nguyên văn lời nói đó: “Alexandre de Rhodes, nhà hoạt động văn hóa cống hiến cho sự phát triển Quốc ngữ và văn hóa Việt Nam” – trong Xưa và Nay (Hà Nội), [cơ quan ngôn luận của Hội Khoa Học Lịch Sử Việt Nam], 1/1995, tr. 19-20.
13. Chúng tôi nêu lên ý kiến này qua hai tác phẩm có giá trị khoa học cao, trong số các tài liệu xuất bản gần đây:
– (1). Pierre-Richard Féray, Le Việt Nam, Paris P.U.F., 1984, về những ảnh hưởng văn hóa Âu châu vào thế kỷ 17, trang 18: “Trong lúc nhà Trịnh (Đàng Ngoài) kêu cứu viện trợ của người Hòa Lan […], thì nhà Nguyễn lại cầu cứu người Bồ Đào Nha, rồi đến người Pháp, và không ngại tiếp rước các nhà truyền giáo dòng Tên đến độ cha Alexandre de Rhodes, từ năm 1650 đến 1660, đã có ý kiến chuyển chữ viết bằng vần Latinh. Chữ Quốc ngữ như thế được khai sinh”.
-(2) Josef METZLER, Die Synoden in Indochina: 1625-1934, [các hội nghị giám mục ở Đông dương 1625- 1934], Paderborn / Munich / Vienne / Zurich, Ferdinand Schưningh, 1984. Nối tiếp phần lớn các sử gia đi trước về các cuộc truyền giáo của Công giáo, tác giả gán cho Rhodes phần chính yếu của nỗ lực truyền giáo này; sau đó tác giả nói rõ ở trang 7: “Qua những công trình nghiên cứu khoa học của ông, [Rhodes] trở thành người khai sinh ra chữ viết của Việt Nam và chuyển qua mẫu tự Latinh, được sử dụng đến hôm nay”.
14. Về vấn đề bảo trợ của vua Bồ Đào Nha đối với công cuộc truyền giáo Đông phương, đặc biệt nên đọc: António DA SILVA REGO, Le Patronage portugais de l’ Orient, aperçu historique, Lisbonne, Agência Geral do Ultramar, 1957; Alelhelm JANN, Die katholischen Missionen in Indien, China und Japan: Ihre Organisation und das portugiesische Patronat, vom 15. bis ins 18. Jahrhundert [Các cuộc truyền giáo công giáo tại Ấn Độ, Trung Hoa và Nhật Bản. Công việc tổ chức và sự bảo trợ của Bồ Đào Nha từ thế kỷ XV đến thế kỷ XVIII], Paderborn, Ferdinand Schưningh, 1915.
15. Trong hậu bán thế kỷ thứ XVI, Tây Ban Nha dần hồi đến và định cư lâu dài tại Phi luật tân. Nhưng những mưu toan của người Tây Ban Nha nhằm nối một đầu cầu với lục địa Á châu, đặc biệt tại Đông dương, sẽ không có kết quả nào. Về các nổ lực này, ngoài các tài liệu khác nên đọc L.P. BRIGGS, “Missionnaires Portugais et Espagnols au Cambodge, 1555-1603” trong Bulletin de la Société des études Indochinoises 25, 1950; A. GALLEGO, “Espanõa en Indochina, Expediciones religioso-militares” trong Espanõa misionera, 7, 1951, tr. 298 – 310; Benno BIERMANN, “Die Missionsversuche der Dominikaner in Kambodscha” [Những nỗ lực truyền giáo của các tu sĩ dòng Đaminh tại Cam Bốt]; trong Zeitschrift für Missionswissenschaft und Religionswissenschaft [Tập San những khoa học truyền giáo và tôn giáo (Mơnster) 23, 1933, tr. 108-132.
16. Thời điểm Afonso de Albuquerque chiếm Malacca. Xem Genevière BOUCHON, Albuquerque: Le lion des mers d’ Asie, Paris, Desjonquères, 1992. Việc chiếm Malacca một mặt giúp người Bồ Đào Nha mở rộng con đường hàng hải đến các đảo sản xuất gia vị ở vùng biển Nam Thái Bình Dương, mặt khác mở đường đến Trung Hoa và Nhật Bản.
17. Nên đọc Pierre-Yves MANGUIN, Les Portugais sur les côtes du Viêt-nam et du Campa, étude sur les routes maritimes et les relations commerciales, d’ après les sources portugaises des XVIe, XVIIe, XVIIIe siècles, Paris, EFEO, 1972; Roderich PTAK (ed.), Portuguese Asia: Aspects in History and Economic History (16th-17th centuries), Stuttgart, F. Steiner, 1987; Anthony REID, Southeast Asia in the Age of Commerce (1450-1680), vol.I, The Lands below the Winds, New Haven et Londres, Yale University Press, 1988. Đáng lưu ý là trong DéCADA XIII, nói đến thời kỳ từ 1612 đến 1617 vào lúc các tu sĩ dòng Tên mở đường truyền giáo đến Việt Nam, nhà chép sử biên niên chính thức người Bồ Đào Nha António BOCARRO chỉ nói thoáng một lần về xứ này; và cũng chỉ nói gián tiếp, nhân nói đến nước Xiêm, như là miền sản xuất ra lụa, do người Anh và Hòa Lan du nhập vào xứ này. Xem Decada XIII da Historia da India composta por Antonio Bocarro chronista d’ aquelle estadto […]. xb. do Rodrigo José De Lima Felner, 2 tập, Libonne, Academia Real das Sciencias, 1876: tập 1, tr. 530.
18. Cha dòng Tên Francisco de Jasu y Javier [Xavier], 1506-1552, gốc người Navarre, đã thực hiện công cuộc truyền giáo của mình tại Á châu với tư cách vừa là sứ thần của Giáo hoàng vừa là khâm sứ của vua Bồ Đào Nha. Xem Georg SCHURHAMMER, Franz Xaver, Sein Leben und seine Zeit, 3 quyển, Fribourg-en- Brisgau, Herder, 1955-1971: Francis Xavier: His life, his time, 4 tập, Roma, Institutum Historicum Societatis Iesu, 1973-1982. Tiếng Pháp có: Alexandre BROU, S. François-Xavier, 2 tập, Paris, Beauchesne, 1922; hoặc gần đây hơn: James Brodrick, Saint François-Xavier (1506-1552), Paris, Spes, [1954], bản dịch của: Saint François-Xavier, Londres, Burns Oates, [1952]. Về qui chế pháp lý của Phanxicô Xavie, xem Joseph WICKI, “Der hl. Franz Xaver als Nuntius Apostolicus”, trong Studia Missionalia 3, 1947, tr. 107-130.
19. Kế hoạch truyền giáo này có lúc người ta cho là do Alexandro Valignano, người tổ chức các công cuộc truyền giáo dòng Tên tại Viễn Đông (sinh năm 1537 tại Chieti, Vaignano làm Tuần thị các vùng truyền giáo dòng Tên ở Đông phương từ năm 1573, và từ năm 1583 làm Giám tỉnh của tỉnh dòng Ấn Độ, bấy giờ gồm cả toàn khối Viễn Đông. Ngài chết tại Macao năm 1606). Kỳ thực quan điểm này phát xuất từ chính Phanxicô Xavie. Linh mục dòng Tên người Navarre này từng có kinh nghiệm về ảnh hưởng của Trung Hoa trên Nhật Bản, và những khó khăn mà người Nhật gặp phải khi bỏ những đạo lý đến từ Trung Hoa để theo Kitô giáo. Trong một bức thư luân lưu ngày 21.01.1552, ngài viết: “Tôi tin là trong năm 1552 này, tôi sẽ đi gặp vua Trung Hoa, đây đúng là một xứ mà luật của Đức Giêsu Kitô, Chúa chúng ta, có thể phát triển lớn mạnh; và nếu ở đấy người ta tiếp nhận luật Chúa, thì việc đó sẽ giúp cho Nhật Bản mất đi lòng tin cậy vào những giáo thuyết tôn giáo mà Nhật bản đang tin”. Cũng vào lúc này, Ngài viết thư cho Inhaxiô de Loyola như sau: “Nếu người Nhật biết rằng người Trung Hoa nghe theo luật Thiên Chúa, thì chắc chắn họ sẽ mất niềm tin vào những điều họ vẫn giữ trong các giáo thuyết của họ”. (Epistolae S. Francisci Xaverii aliaque eius scripa […], Georg SCHURHAMMER et Joseph WICKI ed., t. II (1549-1552), Roma, Monumenta historica Societatis Jesu, 1945: tr. 227 và tr. 291-292).
Gần ba mươi năm sau, mặc dù gặp phải những thất bại và ngỡ ngàng ở Trung Hoa, quan điểm này vẫn xem là có giá trị. Thí dụ như trong bức thư của tu sĩ dòng Phanxicô Pedro de Álfaro gởi cho bạn cùng dòng là Agustín de Tordesillas, viết từ Macao ngày 20.11.1579, vị này viết: “[Cha Coutinho, bề trên các cha dòng Tên của Macao] có nói rằng Đông dương không truyền giáo được ngay bây giờ và cũng không quan trọng như chúng ta tưởng […]. Ngài nhân danh Chúa mà đưa ra ý kiến đó, cũng như ý kiến của Đức Cha [Belchior Carnerio, Giám quản của địa phận Macao], người từng rất muốn làm cho người ta trở lại, đó là trước hết phải tìm cách giảng đạo cho Đại Vương quốc (Trung Hoa) rồi sau đó mọi sự sẽ dễ dàng…”(Sinica Franciscana, tập 2: Relationes et epistolas Fratrum Minorum sỉculi XVI et XVII, Anastasius VAN DEN WYNGAERT ed., Quaracchi-Florence, Collegium S. Bonaventurỉ,1933, tr. 52 chú thích 1). Quan điểm của Valignano có điểm khác, như hệ đến Việt Nam. Theo Ngài, mọi nỗ lực truyền giáo của các cha dòng Tên phải tập chú vào Nhật Bản, ở đây đang thu hái nhiều thành quả to lớn. Gửi người đi chỗ khác sẽ mất thì giờ và phân tán sức lực một cách đáng tiếc: “Hội dòng phải nỗ lực hết sức mình để chu toàn công việc truyền giáo ở đây, dẫu phải bỏ qua các vùng truyền giáo khác.” (Sumario de las cosas que pertenecen a la Provincia de Jappón y al govierno della,chương 6; xem phần dịch pháp ngữ của J. Bésineau, Les Jésuites au Japon: relation missionnaire [1583], [Paris], Desclée De Brouwer [1990], tr.113). Khi Nhật Bản gặp phải các cuộc bắt bớ, thì nơi thay thế duy nhất mà công cuộc truyền giáo Hội dòng nhắm đến đó là Trung Hoa, và ngài gửi Ruggieri và Ricci đến đây. Trong ý ngài, các dòng khác tự do đi các vùng đất mà các cha dòng Tên không có mặt (tlđd. chương 9, tr. 133). Nhưng các tu sĩ dòng Augustinô, Đaminh và Phanxicô lại cũng thích chọn Trung Hoa và Nhật bản…
20. Thư đề ngày 29.11.1555 viết từ Malacca, gửi đến viện trưởng Collège St. Paul ở Goa: bản dịch pháp ngữ của Pierre-Yves MANGUIN, Les Portugais sur les côtes du Viêt-Nam et du Campa (trích chú thích 17), tr.48-49. Từ ngữ “padrão” tiếng Bồ Đào Nha có nghĩa là một bia đá mang huy hiệu của Bồ Đào Nha, đánh dấu việc chiếm hữu một cách tượng trưng nhân danh triều đình Bồ Đào Nha. Việc chọn lựa đặt padrão trên đảo Cù lao Chàm thay vì ở trên đất liền có thể để nhấn mạnh đến khía cạnh thuần tượng trưng của sự việc. Năm 1524, người Bồ Đào Nha đã đau đớn ý thức rằng không có vấn đề nhường lại quyền lãnh chúa thực sự của mình cho bất kỳ ai trong vùng biển Trung Hoa, ngược lại việc họ đã làm trong vùng Ấn Độ Dương đến Malacca. Xem Henri CORDIER, “Người Bồ Đào Nha đến Trung Hoa”, trong T’ oung Pao, 12, 1911, tr. 485-543; cũng như trong phần dẫn nhập của Charles Ralph BOXER (ed.) nơi cuốn South China in the 16th century. Being the narratives of Galeote Pereia, Fr. Ga Martin de Rada, 1550-1575, Londres, Hakluyt Society,1953; Nendeln/Liechtenstein, Kraus Reprints, 1967.
21. Xem Khâm Định Việt sử thông giám cương mục (viết vào năm 1859 dưới sự hướng dẫn của Phan Thanh Giản, xb. năm 1884): phần chính biên, cuốn 33, bản khắc 6b; chính bản bằng Hán văn in lại trong Bulletin de la Société des études Indochinoises [BSEI], phụ bản cuốn 45/2-3, tr. 10; bản dịch pháp ngữ có chú thích của Philippe LANGLET trong BSEI, bộ 45/2-3, tr.102. Bản văn nói đến một người ngoại quốc (dương nhân), đã âm thầm đi vào các vùng của lưu vực Sông Hồng. Sự kiện này được ghi ở phần chú thích, dựa vào dã lịch, nhưng không nói đến tài liệu nào rõ ràng cả. Vì quốc tịch không nói rõ, nhưng dường như đây hẳn là một người Bồ Đào Nha.
22. Gaspar da Cruz, gốc người Bồ Đào Nha, là vị truyền giáo dòng Đa minh đầu tiên tại Viễn đông. Xem cuốn sách của ông: Tractado em que se cõtam muito por extẽso as cousas da China, cõ suas particularidades, & assi do reyno dormuz. Cõpuesto por el R. padre frey Gaspar da Cruz da ordẽ de sam Domingos[…] (Évora, André de Burgos, 1569): tr. 162 trong bản dịch của Charles Ralph BOXER, South China in the 16th century. Being the narratives of Galeote Pereia, Fr. Gaspar da Cruz, Fr. Martin de Rada, 1550-1575, Londres, Hakluyt Society, 1953. Xác quyết của một vài sử gia về các công cuộc truyền giáo liên quan đến một hoạt động truyền giáo của G. da Cruz tại Việt Nam không có căn cứ.
23. Xem “Relación inédita de Fray Diego de San José sobre la misión franciscana a Cochinchina y su paso por China (1583)” trong Archivo Ibero-Americano [Madrid] 53, 1993, tr. 459-487; cũng như phần dẫn nhập của J. Ignacio TELLCHEA IDIGORAS: “Expedición franciscana a Cochinchina y China”, ibid., tr. 449- 458.
24. Xem Marcelo DE RIBADENEYRA, Historia de las Islas del Archipielago, y reinos de la Gran China, Tartaria, Cochinchina, Malaca, Sian, Camboxa y Iappon, y de lo succedido en ellas a los religiosos Descalzos, de la Orden del Seraphico Padre San Francisco, de la Prouincia de San Gregorio de las Philippinas […], Barcelone, Grabriel Graells y Giraldo Dotil,1601: chương 16. Theo bản văn xuất bản có phần phê bình của Juan R. DE LEGíSMA, Madrid, Editorial Católica, 1947, với các chú thích và thư mục đầy đủ được trích dẫn.
25. Xem “Relação de como os Religiosos do Serafico São Francisco Capuchos que forão para o Reyno de Cochin- china com tensão de pregar nelle o Santo Evangelho; e do que lhes succedeo estando là, e de como se vieram”: Lisbonne, Biblioteca Nacional, codex 11098, fol.347-349. Vua Philippe II, từ năm 1580 trị vì hai xứ Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha, đã từng yêu cầu người Tây Ban Nha nhường chỗ cho người Bồ Đào Nha trên lục địa Á châu.
26. Xem “Relação de como os Religiozos do glorioz Dor S. Agosto forã ao Reyno da Cochinchina cõ tensã de lá pregarẽ o Sto Evango ; e de como, e por que vierã de là” Lisbonne, Arquivo Histórico Ultramarino: codex 1659, fol. 275-276v. Cũng xem Teófilo APARICIO LÓPEZ, La Orden de San Agustin en la India (1572-1622), Lisbonne, Centro de Estudos Históricos Ultramarimos, không đề niên kỷ [bản xb trích lại của Studia 40, 6.1974 – 12.1978], tr. 322-327.
27. Xem l’Itinerário de Sebastião Manrique (1639), Luis DA SILVEIRA xb. Lisonne, 1946, chương 45: “Vì có nhiều cuộc di dân trong vương quốc này, và vì Dòng của tôi không thể nào đương đầu được với những nhu cầu của công cuộc truyền giáo này bởi lẽ cần dự trù nhiều tốn kém- [Dòng] thực sự có rất ít của cải trong các vùng đó- nên không duy trì được [các công cuộc truyền giáo ấy) và cũng sẽ không thực hiện được trừ trường hợp phải chi dụng rất nhiều; và đấy cũng là kinh nghiệm của các linh mục dòng Tên trước đây: Nếu cứ phải liên tục lo tặng quà và lễ vật khác nữa, không những cho vua và các ông hoàng, mà còn cho các vị quan cao cấp; thì e cũng cần phải cứ tiếp tục như đã từng làm trong nhiều trường hợp…)
28. Có nhiều nghiên cứu đã phổ biến về đề tài này, trong đó có Joseph JENNES, A history of the Catholic Church in Japan from ist beginnings to the early Meiji Era. A short handbook, tái bản,Tokyo, Oriens Institute for Religious Research, 1973; Kiichi MATSUDA. The Relations between Portugal and Japan, Lisbonne, Centro de Estudos Históricos Ultramarimos,1965; Charles Ralph BOXER, The Christian century in Jpan 1549-1560, Londres, Cambridge University Press/ Berkeley, University of California Press, 1951; tái bản.: [Londres], Carcanet, 1993. Tiếng Pháp có: Léon PAGES, Histoire de la religion chrétienne au Japon depuis 1598 jusqu’à 1651, 2 tập, Paris 1869-1870.
29. Các nhà truyền giáo cũng dùng thành ngữ: “Đàng Trong” và “Đàng Ngoài”. Nhưng chúng tôi sẽ dùng lối nói mà người Bồ Đào Nha dùng. Sau này chính quyền thực dân Pháp chia Việt Nam làm ba miền Bắc phần (Tonkin), Trung phần (Annam) và Nam phần (Cochinchine). Ở đây chúng ta không nhắc đến lối phân chia đó.
30. Cần lưu ý là bên kia eo biển Malacca (tức là vùng Thái bình dương), người Bồ Đào Nha không thực hiện, cũng như không từng chủ trương chiếm đất. Trong trường hợp ta nêu lên ở đây, chúa Nguyễn Phúc Nguyên (Chúa Sãi) đã mời họ đến lưu ngự tại cửa sông Hàn, tức thành phố Đà Nẵng sau này. Nhưng, các tác giả của các dự án này có hai mẫu mực định cư khác nhau trong đầu họ:
– Phía người Việt Nam, người ta chủ trương lấy mẫu Hoài Phố – Hội An. Đây là hai mẫu định cư vào thời đó của một nhóm người Nhật bản và một nhóm người Trung hoa. Mỗi cộng đồng tự tổ chức cuộc sống, theo tập quán và luật lệ riêng của mình. “Người thủ lãnh” có quyền trên cộng đồng những người đồng hương của mình, nhưng luôn thuộc quyền của quan địa phương (quan Việt Nam). Các cộng đồng định cư này buôn bán, trả thuế (cao) cho chính quyền Việt Nam. Hệ thống đó hợp với mọi người. Do vậy mà chúa (Nguyễn) tìm cách định cư một cộng đồng người Bồ Đào Nha tại chỗ này theo cùng mẫu tổ chức như thế. Việc làm đó còn cho phép chúa Nguyễn hy vọng được người Bồ Đào Nha giúp phòng thủ, đặc biệt để đối đầu với Đàng Ngoài, kể cả với người Tây Ban Nha, Hòa Lan…
– Phía người Bồ Đào Nha thì có mẫu của Macao. Nhiều sử gia không hiểu về thực trạng của Macao vào các thế kỷ 16 và 17; gần đây người ta đã thực hiện nhiều công trình nghiên cứu về thực trạng này, kể cả trong giới các sử gia Trung hoa. Mọi người đều chân nhận rằng bấy giờ Macao là vùng đất của Trung hoa chứ không phải của Bồ Đào Nha, và người Bồ Đào Nha phải trả tiền rất nhiều để thuê lại đất này, chưa kể tiền thuế cập bến và quan thuế. Mọi sinh hoạt của người Bồ Đào Nha đều đặt dưới quyền giám sát của một vị quan đặc biệt gửi đến Macao, do các giới chức của Quảng đông. Vương quốc Bồ Đào Nha chỉ có những đại diện như sau:

a/ từ 1557 một “thủ lãnh đặc trách đi lại nước Nhật bản”, vị này có thẩm quyền, trong chỉ một năm, trên các cuộc đi lại bằng đường biển, chứ không có quyền trên dân chúng;
b/ từ 1576 giám mục (hoặc thường là một giám quản) có thẩm quyền về các vấn đề liên quan đến sinh hoạt giáo hội;
c/ và từ 1580 một thẩm phán hoà giải, có thẩm quyền tài phán đối với người Bồ Đào Nha mà thôi.

Vào năm 1583, quyền hành địa phương của cộng đồng người Bồ Đào Nha (l’ oligarchie portugaise) đã có “nghị viện”, với thẩm quyền trên các vấn đề dân sự của người Bồ Đào Nha. Nhưng các quan lại Trung hoa luôn canh chừng nhằm tránh tình trạng lấn quyền (chẳng hạn người Bồ Đào Nha có khuynh hướng đặt người Kitô hữu Trung Hoa dưới khuôn khổ các luật lệ riêng của mình). Ở đây cũng như ở Hội An, hệ thống tổ chức như thế có lợi cho mọi người, vì người Bồ Đào Nha giàu có nhanh nhờ buôn bán với Nhật bản mà không phải trả thuế cho triều đình của nước mình. Macao chỉ có vị thống đốc (quân sự), với một đội quân ít ỏi, kể từ năm 1623, do cuộc tấn công của người Hòa Lan năm 1622, mà dân cư tại đây đã đẩy lui một cách vất vả – Nhưng vào thời kỳ chúng ta nêu lên đây, khía cạnh đó chưa hề được lưu ý. Mãi đến thế kỷ 19 thì Bồ Đào Nha mới đơn phương tuyên bố Macao “là vùng đất của người Bồ đào nha”.
Vào thời kỳ chúng ta đang nói ở đây, việc giao thương buôn bán có lợi giữa Macao và Nhật bản trở thành khó khăn, do quyết định dần dần bế quan tỏa cảng của Nhật đối với người Bồ Đào Nha. Một số người cho rằng Việt Nam có thể thay cho vai trò Nhật bản trong việc giao thương. Nhưng trường hợp này lại cho thấy Macao không thuận lợi lắm về mặt địa lý. Do đó, mà các dự án di cư – định cư của người Bồ Đào Nha tại Việt Nam phát sinh; người ta mong rằng chúa Nguyễn sẽ tạo những điều kiện thuận lợi hơn quan chức Trung Hoa.
31. Xem thư của nhà vua gửi phó vương Jerónimo de Azevedo ngày 6 tháng 2 năm 1616: Lisbonne, Archives Nationales-Torre do Tombo, Livros das Monơões số 9, fol. 40, doc. 636; xb. trong Raymundo Antonio DE BULHãO PATO (dir), Documentos remettidos da India ou Livros das Monơões,tập III, Lisbonne, Academia Real das Sciencias, 1888, tr. 381-382 – Thư của phó vương Jerónimo de Azevedo gửi nhà vua tháng 3 năm 1617: Goa, Archives Nationales, Registo das cartas de D. Jerónimo de Azevedo số 17, fol. 261v, bản văn trong Boletim da Filmoteca Ultramarina Portuguesa [= BFUP] 4, 1954, trang 826 và 7, 1956, tr. 823. Thư của nhà vua gửi phó vương João Coutinho ngày 23 tháng 1 năm 1618: Lisbonne, Archives Nationales, Livros das Monơões số 11, fol. 183, doc 991, xb trong R.A.DE BULHãO PatO, sách và tập đã dẫn trang 351 ốThư của nhà vua gửi phó vương João Coutinho ngày 23 tháng 1 năm 1618: Lisbonne, Archives Nationales, Livros das Monções số 11, fol. 53, doc. 943, xb. Academia Real das Sciencias, 1893, trang 280 ốThư của nhà vua gửi phó vương João Coutinho ngày 5 tháng 3 năm 1620: Lisbonne, Archives Nationales,, Livros das Monções số 13, fol. 271: xb do P.-Y. MANGUIN, Le Portugais sur les côtes du Viêt nam (xem chú thích 17) trang 308.
32. Các thư của phó vương João Coutinho gửi nhà vua ngày 7 tháng 2 năm 1619 và ngày 8 tháng 2 năm 1619: Lisbonne, Archives Nationales, Livro dasMonções số 11, fol. 54, doc.944 và fol. 184,doc 992; xb trong R.A. DE BULHÃO PATO, sd. tập IV, trang 281 và 382.
Còn về thái độ của phó vương Francisco da Gama, xem Manuel TEIXEIRA, A diocese portuguesa de Malaca (Macau e a sua diocese, tập 4) Macau xb do Boletim Eclesiástico, 1957, tr. 242.
33. Pierre- Yves MANGUIN, Les Portugais sur les côtes du Viêt-Nam et du Campa (xem chú thích 17)
34. George Bryan SOUZA, The Survival of Empire, Portuguese Trade and Society in China and the South China Sea, 1630-1754, Cambridge (Grande-Bretagna), 1986.
35. Nên xem Manuel TEIXEIA, Relações comerciais de Macau com o Viêtnam (Macau e a sua diocese, quyển 15), Macao, Imprensa Nacional, 1977; và các quyển khác trong bộ Macau e a sua diocese (16 quyển, Macao, một số nhà xb. 1940-1979).
36 Về địa phận Malacca (thành lập năm 1558), xem thư của Francisco Vieira à Mutio Vitelleschi, viết từ Macao ngày 26.11.1616: Roma, Tài liệu lưu trữ của dòng Tên- “ÏARSI”, bộ tập JAP-SIN, quyển 17, trang 21-22 và 22-28; ngoài ra xem các bản báo cáo dịp viếng ad limina của địa phận Malaca năm 1624: Roma, Archivio Segreto Vaticano, kho tài liệu S.C. Concilio – Visite ad limina, hộp 481, không dẫn chiếu.
Về địa phận Macao (thành lập năm 1576), xem bản gốc bức thư của phó vương Jerónimo de Azevedo gởi nhà vua (1616-1617?): Goa, Thư khố quốc gia, Registo das cartas de D. Jerónimo de Azevedo số 12, trang 28-29; bản văn trong BFUP 4, 1955, trang 724, dẫn chiếu 7, 1956, trang 859.
37. Xem thư của João Rodrigues Giram gửi Nuno Mascarenhas, từ Macao 26.2.1615: ARSI, JAP-SIN, quyển 18-II, trang 169-171 và 172-173; thư của Valentim de Carvalho gửi Nuno Mascarenhas, từ Macao 9.2.1615: tlđd, trang 174- 175; v.v… Cũng xem Nicolao DA COSTA ” Annua do Collegio de Macao desde Janeiro de 615 ate o outro de 616”, đề ngày 17.1.1616 từ Macao: ARSI, JAP-SIN. quyển 114, trang 1-9 (trang 4v-5).
38. Xem Giuliano BALDINOTTI, “Viagem de Tunkim” và ” Breve relação” (1626): Lisbonne, Biblioteca da Ajuda, Jesuítas na Ásia, quyển 49/V/31, trang 15-24. ố Pêro MARQUES “Annua de Tunkim aũo 1627” đề ngày 25.7. 1627: ARSI, JAP-SIN quyển 88, trang 11-18v. — Vô danh “Missam que se fes do Collegio de Macao ao Reino de Tonquim cabeça da Cochỹchina no anno de 1627” tlđd. quyển 72, trang 88-127. ố Alexandre DE RHODES ” Initium missionis Tunquinensis anno 1627”, Lisbonne, Biblioteca da Ajuda, Jesuítas na Ásia, quyển 49/V/31, trang 24- 26 v và quyển 49/V/6, trang 443 v 446 v. Thư của João Rodrigues Girão gửi Antonio Freir, từ Macao 25.11.1627: Lisbonne, Biblioteca Nacional, Manuscritos, hộp 30, số 210.
39. Từ năm 1580, các vua Tây Ban Nha đồng thời cũng là vua xứ Bồ Đào Nha. Năm 1640, Bồ Đào Nha lật đổ vương quyền Tây Ban Nha và đưa một dòng họ thật sự Bồ Đào Nha lên ngôi: Quận công Bragance. Nhưng trong 30 năm ấy, tòa thánh xem nhà vua mới này là bất hợp pháp và hỗ trợ những đòi hỏi của vua Tây Ban Nha. Xem phần dưới.
40. Về sự kiện và hậu quả của khủng hoảng giữa Bồ Đào Nha phục hưng và Tòa thánh cũng như việc thiết lập các đại diện tông tòa cho Việt Nam, xem Henri CHAPOULIE, Roma et les Missions d’ Indochine au XVIIe siècle, tập I, Clergé portugais et évêques français dans les royaumes d’ Annam et de Siam, Paris, Bloud et Gay, 1943; tập II, La constance romaine et l’établissement définitif des vicaires apostoliques dans les royaumes d’Annam et de Siam, Paris, Bloud et Gay, 1948; và António DA SILVA REGO, Lições de Missionologia, Lisbonne, Junta de Investigações do Ultramar, Centro de Estudos Politicos e Sociais, 1961(xem chương: “Desentendimento entre o Padroado e a Propaganda na Cochinchina, no Tonquim e Sião, 1658-1696”, tr. 173-179).
41. Xem các danh sách và thư mục do Manuel TEIXEIRA xb. trong tác phẩm của ông As Missões Portuguesas no Vietnam [Macau e a sua diocesequyển 14, Macao, Imprensa Nacional, 1977] tr. 279-491; và trong Josef Franz SCHÜTTE (xb). Textus Catalogorum aliặque de personis domibusque S.J. in Japonia informationes et relationes 1549-1654 (Monumenta Historica Iaponiặ I), Roma, Institutum Historicum Societatis Iesu,1975, tr.611-1120.
42. Người đương thời còn nói đến 300.000 Kitô hữu: xem phúc trình của Alexandre de Rhodes gửi Propaganda Fide: Rome, văn khố của Propaganda Fide, tập tài liệu SOCG, quyển 193, trang 462. Nhưng con số đó còn tranh cãi, những lượng định ngày nay ghi nhận độ 200.000.
43. Chẳng hạn, xem các liệt kê viết tay của các cộng đoàn ở Đàng Ngoài trong các văn khố dòng Tên tại Macao: Lisbone, Biblioteca da Ajuda, Jesuítas na Ásia, quyển 49/V/31, trang 44-46 (vào khoảng năm 1640); tlđd quyển 49/ V/33, trang 146-148v (1676) và 379-382 (1678)…
44. Xem Gaspar DO AMARAL: ” Relaçã dos catequistas da Christandade de Tumquim e seu modo de proçeder pera o Pe Manoel diaz Vizitador de Jappã e China” (1638): ARSI, JAP-SIN. 88, tr. 348-354v; cũng xem Madrid, Real Academía de la Histora, Archivo de Japón, leg.21 bis, fasc. 16, trang 31-37; Lisbonne, Biblioteca da Ajuda, Jesuítas na Ásia, quyển 49/V/31, trang 383-407. Ngoài ra còn xem: Gio[vanni] Filippo DE MARINI, Delle missioni de’ Padri della Compagnia di Giesv nella Prouincia del Giappone, e particolarmente di quella di Tumkino, Roma, Nicoló Angelo Tinassi, 1663, trang 183-188.
45. Xem Processo informatorio điều tra phong thánh cho Anrê, thực hiện tại Macao từ tháng 12/1644 đến tháng 2 / 1645, và được chính quyền thị xã Macao chứng thực: Roma, Archivio Segreto Vaticano, kho Riti, số 479. Bản tường trình viết tay của Alexandre DE RHODES: “Rellação do glorioso Martirio de Andre Cathequista Protomartir de Cochinchina, alanceado, e degolado em Cachão aos 26 de Julho de 1644, tendo de idade dezanove annos”: ARSI, JAP./SIN. 71 tr. 261-265. Xem “Relação da morte do catequista André, proto-mártir da Cochinchina”[bản văn của Alexandre de Rhodes, dịch lại tiếp ý do Miguel SERRAS PEREIRA, trong Boletim Eclesiástico da Diocese de Macau 76, 1978, trang 237-262]. Cũng xem Manuel TEIXEIRA, “André, de Phu Yen, o primeiro mártir do Vietnão”, trong Boletim Eclesiástico da Diocese de Macau, 57, 1959, trang 788-793; id. “Andrew, the proto-martyr of Vietnam”, trong A precious treasure in Coloane: The relics of Japanese and Vie Macao, Department of Tourism, 1982, tr. 19-27. Bản tường trình viết tay bằng tiếng Bồ Đào Nha được phỏng lại trong pháp ngữ: La glorievse mort d’ André Catechiste de la Cochinchine, qui a le premier versé son sang pour la querelle de Iesvs-Christ, en cette nouuelle Eglise. Par le P. Alexandre de Rhodes de la Compagnie de Jesus qui a toujours esté present à toute cette Histoire, Paris, Sébastien Cramoisy, 1653.
Cũng cần ghi nhận là thầy giảng Anrê không có trong danh sách 117 vi thánh tử đạo Việt Nam được phong vào năm 1988, và cũng không thấy có vị truyền giáo Bồ Đào Nha hoặc bổn đạo nào của họ trong danh sách này. Việc xin phong thánh cho Anrê, đề nghị lên toà thánh từ năm 1649, nay còn đang cứu xét: việc chậm trễ khó hiểu này dường như do việc thất sủng của các tu sĩ dòng Tên từ sau năm 1659, và sau đó còn do việc tranh cãi về những lễ chế suốt mấy thế kỷ, chứ không phải vì chính công đức của người thanh niên gan dạ này.
46. Chẳng hạn xem nhận định của tu sĩ dòng Tên Joseph Tissanier trong các thư gửi cho Goswin Nickel, 29.10.1659, và cho Pierre Le Carré, 20.11.1660: ARSI, JAP.-SIN. 80, trang 149-149v và 151-151v.
47. Ngoài các tài liệu khác, nên xem Francisco FARIA PAULINO, Maria Leonor CARVALHÃOBUESCU et alii (dir.), A galáxia das línguas na época da Expansão, [Lisbonne], Comissão Nacional para as Comemorações dos Descobrimentos Portugueses, 1992: tr. 54-60, với thư mục trích dẫn; và Ana Paula LABORINHO, “A questão da língua na estratégia da Evangelização” trong Macau, 31, 1994, tr. 66-72. Những đại tác phẩm liên quan đến tiếng Nhật có vào khoảng giữa thế kỷ 16 và 17: Dictionnarium Latino- Lusitanum ac Japonicum ex Ambrosii Calepini volumine depromptum, Amacusa, 1595, xem bản chụp lại, Tokyo, 1953 và 1979; Vocabulario da Lingoa de Japam com a declaraçã em Portuguez, Nangasaqui, 1603. Hai bộ văn phạm Nhật Bản của João Rodrigues (Arte da lingoa de Iapam và Arte breve da lingoa Iapoa) đã được in tại Nhật Bản, tuần tự giữa các năm 1604 và 1608, và vào các năm 1620.
48. Chẳng hạn xem lời tựa không đề tên của tác phẩm tập thể do Hoàng Văn Hành điều khiển, Từ điển yếu tố Hán Việt thông dụng. Dictionary of Sino-Vietnamese everyday usage elements, Hà Nội, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, 1991, trang 5-9. Cũng xem Nguyễn Thị Chân Quỳnh: “Concours de mandarins” (xem chú thích 3). Chúng tôi không nói đến trường hợp tiếng Đại Hàn, vì tiếng này không được người Âu châu nghiên cứu trong thời gian liên hệ.
49. Francisco de Pina, sinh tại Guarda năm 1585, vào dòng Tên năm 1605. Ông học ở Macao từ năm 1613 đến khoảng năm 1616, đặc biệt rành tiếng Nhật. Chịu chức linh mục ở Malacca năm 1616, và cuối năm 1617 đi truyền giáo ở Đàng Trong; chết vì tai nạn tại đây ngày 15.12.1625. Do sự sai lầm của Fortuné-M. DE MONTézon và édouard ESTEVE trong Mission da la Cochinchine et du Tonkin (Paris, Charles Douniol, 1858, tr. 386), một số tác giả này tiếp tục cho rằng Pina là người Ý. Nhưng tài liệu ghi trong các bản cũ đã nói rỏ: xem Josef Franz SCHÜTTE (éd.), Textus Catalogorum (chú thích 38) trang 855, 955 và passim.
50. Xem những chỉ dẫn thư mục nêu lên dưới tên “João Rodrigues” bởi Joseph DEHERGNE, Répertoire des Jésuites de Chine de 1552 à 1800, Roma, Institutum Historicum S.I., và Paris, Letouzey et Ané, 1973. Về con người và tài năng của ông, xem Michael COOPER, Rodrigues the Interpreter. An Early Jesuit in Japan and China, New York / Tokyo,Weatherhill, 1974.
51.“Tiene questo huomo un figlio di sedici aũi il più uiuo et habile di quel loco, et il migliore scrittore nella Irã Cinese, cosa che tra di loro è di molta stima. […] Questo giouane che battizato si chiama Pietro, con le sue Irẽ fà di grande agiuto al prẽ, per tradurre nella lingua della terra il Pater noster, Ave Maria, Credo, et Decalogo; che li Xpĩani già haũo imparato à mente. Compose anche il prẽ nella lingua gl’ articoli della fede, ne quali bastantemte si declara hauer un Dio solo, li misterij della Ssma Trinità, e dell’ Incarnatne e Redentione, e la necessità che habbiamo di participare i meriti di Chrõ nrõ Sigre per mezzo della fede, e santi sacramenti. Li Xpĩani uaũo tutto scriuendo, e gia cominciano à dire la corona à nrõ modo…” Bản báo cáo ký tên Francisco EUGENIO, tu sĩ dòng Tên người Ý ở Macao, ghi lại những chỉ dẫn lấy từ một tài liệu khác: ” Annua del Collegio di Macã del 1618” (ARSI, JAP.-SIN. 114, trang 176-185). Bản 183v-184.
52. Câu văn trích ở trang 183v.
53. Những tài liệu này trích từ một bức thư mà chúng tôi nghĩ là nay chỉ còn một bản ở Văn khố dòng Tên tại Macao, và chúng tôi giữ nguyên văn và phần bình chú: Lisbonne, Biblioteca da Ajuda, Jesuítas na Ásia, quyển 49/V/7, trang 413-416. Thư không đề ngày và không ký tên; người chép lại (José Montanha hoặc Manuel Álvares, vào khoảng năm 1755) chú rằng có thể do chính tay của Pina viết, và cho niên kỷ vào khoảng năm 1622-1623. Chúng tôi có thể chứng minh chắc chắn tác giả là Pina và niên kỷ (những tháng đầu 1623) có thể là xác thực hơn cả: xem Roland Jacques, L’ỉuvre de quelques pionniers portugais dans le domaine de la linguistique vietnamienne jusqu’en 1650: luận văn D.E.A. trình tại Paris. INALGO, 1995 (đang in).
54. Daniello BARTOLI, Dell’ Historia della Compagnia di Giesu. La Cina. Terza parte dell’ Asia, Roma, Stamperia del Varese, 1663, tr. 618.
55. “Era il P.Pina di nation Portoghese, in età di quaranta anni, caro anche a gl’ idolatri, percioche ne parlaua la lingua quanto Cocincinese natiuo” (La Cina, tr. 834).
56. Xem thư của Fernandes gửi Nuno Mascarenhas, đề ngày 2.7.1625 tại Phe-phô: ARSI. JAP-SIN. 68, trang 11-12: ”… Một nhà (dòng) đã được tổ chức tại Cachão, thủ phủ của chúa (Nguyễn); cho đến nay, nhà đó không thuộc về số các nhà của Hội Dòng, mặc dầu có một cha luôn cư ngụ đó với một người bạn dòng. Bây giờ, cha Francisco de Pina ở đấy và dạy tiếng nói cho các cha Alexandre Rhodes và António de Fontes”.
57. António de Fontes, sinh năm 1569 ở Lisbonne, nhập dòng năm 1584; ngài từng làm giáo sư tại Coimbra và Braga, trước khi đi tàu đến Phương Đông năm 1617; ngài được ủy thác nhiệm vụ truyền giáo tại Đàng Trong từ 1624 đến 1631, rồi tại Đàng Ngoài và cư ngụ ở đấy nhiều lần cho đến năm 1648.
58. Xem Gaspar LUIS, “Cocincinicỉ missionis annuae litterỉ anni 1625”, ARSI, JAP.-SIN. 72 (trang 50-67). trang 59-59v; và bài tường thuật không đề tác giả ” Relaçã de huã perseguiçã da Christandade de Cochinchina” (1626): tlđd., JAP.-SIN. 68, trang 39-40 và 41-42.
59. Công trình nghiên cứu giá trị nhất hiện nay về đề tài này hẳn là tác phẩm của linh mục dòng Tên Việt Nam Joseph Đỗ Quang Chính: Lịch sử chữ Quốc ngữ 1620-1659, Saigon, 1972; tái bản Pairs., Đường Mới, 1985. Tuy nhiên tác giả gặp trở ngại vì không sành tiếng Bồ Đào Nha. Công trình nghiên cứu cần được bắt đầu lại và bổ túc với toàn bộ tài liệu viết tay còn lưu. Về buổi đầu văn chương kitô giáo, xem Georg SCHURHAMMER, “Annamitische Xaveriusliteratur” (Văn chương Việt Nam liên quan đến Phanxicô Xavie), trong Johannes Rommerskirchen và Nikolaus koWalski (ed.), Missionswissenschaftliche Studien, Festgabe Pr.Dr. Johannes Dindinger […] (Các công trình nghiên cứu khoa học truyền giáo, ca ngợi gs. J.D.), Aix-la-Chapelle, Wilhelm Metz, [1951], tr.300-314; Võ Long Tê, Dẫn-nhập nghiên-cứu tiếng Việt và chữ Quốc-ngữ [Reichstett (Pháp) – Trung Tâm Nguyễn Trường Tộ / Định Hướng Tùng Thư, 1997, và NGuyễn Văn Trung (dir.). Về Sách báo của Tác giả Văn chương đại học TP HCM., 1993, đặc biệt là những đóng góp của Thanh Lãng và Võ Long Tê.
60. Về vấn đề tham gia của các kitô hữu Việt Nam và các công trình sáng chế ngữ học thế kỷ 17, xem Hoàng Tuệ “Về việc sáng chế chữ Quốc ngữ”trong 90 ans de recherches sur la culture et l’ histoire du Viêt-nam, Hà Nội, EFEO, 1995, tr.456-460; và Nguyễn Đình Đầu “Alexandre de Rhodes và chữ Quốc ngữ” [trong Tuyển Tập Thần Học], 8/1993, tr. 47-84.
61. Trong tác phẩm của ông Divers voyages et missions (xem chú thích 9), Rhodes cho ta khá nhiều yếu tố về cuộc đời ông. Để nói rõ về nỗ lực riêng của ông trong công trình ngữ học, chúng tôi sẽ xuất bản một bản viết tay của ông, viết vào năm 1632 và chưa từng được phổ biến; trong tài liệu này, vào thời gian ấy ta sẽ thấy rõ thực trạng và những thiếu sót của ông về các kiến thức liên quan đến cách phát âm tiếng Việt.
62. Alexandre de Rhodes, Dictionnarium annamiticum, lusitanum et latinum, “Ad Lectorem”, bản văn ở đầu sách, không đề trang.
63. Gaspar do Amaral (hoặc de Amaral), sinh năm 1594 tại Curvaceira (nay là freguesia de Chão de Tavares gần Mangualde, huyện lỵ của Viseu), nhập hội dòng Tên năm 1607. Trước hết làm giáo sư ở Braga, Coimbra và É vora, rồi đi Phương Đông năm 1623. Ông được gửi đến truyền giáo ở Đàng Ngoài năm 1629 và 1638, và cư ngụ tất cả là bảy năm trong hai kỳ khác nhau. Sau đó, tại Macao, ông giữ chức vụ viện trưởng, phó tỉnh dòng, rồi làm kinh lược các vùng truyền giáo. Ông chết vào tháng 2 năm 1646, trên các bờ biển đảo Hải Nam trong một tai nạn đắm tàu chở ngài đến Đàng Ngoài. Vào thời ngài mất, ngài xem là người có khả năng nhất trong Hội dòng Tên về tiếng Việt.
64. António Barbosa, sinh năm 1594 ở Arrifana do Sousa (nay là Penafiel phía đông của Porto), nhập hội dòng Tên tại Lisbonne năm 1624 và sau đó không lâu đi Phương đông. Năm 1629, ông được gửi đến truyền giáo tại Đàng Trong, và vào năm 1636 thì đến Đàng Ngoài. Năm 1642, vì bịnh, ông bắt buộc phải trở về lại Macao, rồi Goa và chết tại đấy năm 1647.
65. Xem J. F. SCHÜTTE, Textus Catalogorum (xem chú thích 41), tr. 1034-1050. Xem các tài liệu: ARSI, JAP.-SIN. 80, trang 35-38v và 73-81; Lisbonne, Biblioteca da Ajuda, Jesuítas na Ásia, 49/V/13, trang 351- 373 và 661-663; 49/ V/32, tr. 308-327v.
66. Baltazar Caldeira, sinh ở Macao năm 1608, truyền giáo ở Đàng Ngoài từ 1639; năm 1646 được gửi vào Đàng Trong, nhưng cùng năm đó bị trục xuất; ngài chết ở Goa năm 1674. Manuel Pacheco, sinh ở Cantanhede Bồ Đào Nha, truyền giáo ở Đàng Ngoài từ 1641 đến 1642; phần chính của sự nghiệp ngài là làm giáo sư tại phân khoa nghệ thuật ở học viện Macao (Faculté des Arts du Collège de Macao), trong đó có dạy các ngôn ngữ; ngài chết tại đây năm 1647. Pêro Alberto, sinh ở Bragance (?) truyền giáo ở Đàng Trong vào 1640-1641, và sau đó từ 1641 ở Đàng Ngoài; ngài chết trên chuyến tàu về Macao, tàu bị chìm năm 1646, cùng với Gaspar do Amaral. Metello Saccano, sinh ở Messine, đã từng rời Lisbonne để đi Phương đông năm 1643, truyền giáo ở Đàng Trong giữa các năm 1646 và 1655, và sau đó còn trở lại vào năm 1662; một vài tháng sau ngài chết ở đây.
67. Xem các tài liệu: Lisbonne, Biblioteca da Ajuda, Jesuítas na Ásia, 49/V/32, tr. 521-522v và 681-681v; 49/V/61, tr. 231v-252v và 362v-377.
68. ARSI. JAP.-SIN, 80, tr. 88-89v và 96-96v.
69. Daniello BARTOLI, Dell’ Historia della Compagnia di Giesu. La Cina. Terza parte dell’ Asia, Roma, Stamperia del Varese,1663; xem bản viết tay (365 trang), còn lưu giữ tại Roma, trong văn khố của dòng Tên; nhiều lần được tái bản, trong đó: La Cina: Storia della Compagnia di Gesù, Milan, Bompiani, 1975.
70. ARSI, Fondo Gesuitico 688, tr.153 (kiểm định ký tên Antonio Casilio) và 158 (kiểm định ký tên V.M.= Vasco Martin?).
71. ARSI. Lus. 37-II, tr. 379-385. So sánh một trong những thư của Joseph Tissanier đề ngày 15.11.1658, 29.10.1659, 12.11.1659: ARSI, JAP.-SIN. 80, tr. 120-121 và 149-152.
72. Xem chiếu dụ của Giáo hoàng Alexandro VII “Super Cathedram Pricipis Apostolorum” ngày 9.9.1659, trong Bullarium Patronatus Portugalliặ Regum, tập II (Visconde DE PAIVA MANSO ed., Lisbonne, 1870), tr. 95. Những phái viên đầu tiên của các Đại diện tông tòa đến Việt Nam và các năm 1664 và 1666.
73. Một trong các tài liệu có nhan đề: Breve ragguaglio di ció, che é accaduto nelle Indie Orientali francaise Vicari Apostolici, ed i missionari della Compagnia di Giesù dall’ anno 1662 fino al1694. Các bản chép tay ở Roma, văn khố Propaganda Fide, kho Informazioni; quyển 135, trang 223-233; Roma, thư viện Trung ương Quốc gia, Fondo Gesuitico, quyển 1255, số 49; bản ngắn hơn ở Lisbonne, Biblioteca da Ajuda, Jesuítas na Ásia, tập 49/ V/ 32, tr. 789 791. Trong chú thích đã dẫn, chúng tôi đã nêu hai tác phẩm nói đến cuộc tranh chấp này: Henri CHAPPOULIE, Roma et les Missions d’ Indochine, và António DA SILVA REGO, Lições de Missionologia.
74. Chẳng hạn xem A. THOMASI, La conquête de l’ Indochine, Paris, Payot, 1934, tr. 13: “Ở Annam cũng như ở Xiêm, những người Pháp đầu tiên thấy được là những nhà truyền giáo. Cha Alexandre de Rhodes cập bến Đàng Trong vào năm 1624, sống 25 năm ở xứ này và ở Đàng Ngoài; ngài đưa về được tấm bản đồ đầu tiên của xứ ấy, một cuốn từ điển Annam-Latinh-Bồ đào nha, một bộ sử Đàng Ngoài và nêu lên những khả năng về thương mại. Ngài viết: “Đấy là một chỗ nên chiếm lấy và, khi định cư được, thì thương nhân Âu châu có thể tìm thấy một nguồn lợi phong phú và giàu có” – Thomazi ghi chú với chỉ dẫn trang sách, nơi tác phẩm của Alexandre de Rhodes về Divers voyages (đã nói đến trong chú thích 9 ở trên); nhưng lối trích dẫn hàm hồ này thường được lấy lại và bình luận (với ý xấu) trong các sách được xuất bản của Việt Nam sau này, dường như là một sự bịa đặt của Thomazi. Về việc này xem Vương Đình Chữ “Một ngộ nhận về Alexandre de Rhodes”,Công giáo và Dân tộc, TP HCM, số 901,4.4.1993, tr. 18-19.
75. Tác phẩm chính của Pierre HUARD và Maurice DURAND, Connaissance du Viêt-nam (Paris, Imprimerie Nationale và Hà Nội, EFEO, 1954), trong chương có tựa đề “Việt Nam và người Âu châu” chỉ nêu lên hai gợi ý bên lề liên hệ đến người Bồ Đào Nha, mà không có liên quan gì đến việc chuyển vần Latinh chữ viết (trang 51-52). Trong các sử gia về các cuộc truyền giáo, có thể nêu Alphons MULDERS: Khi nói đến công cuộc truyền giáo tại Việt Nam, tác giả không hề nhắc đến nước Bồ Đào Nha hoặc người Bồ Đào Nha, dường như Alexandre de Rhodes đã một mình làm hết mọi chuyện (Missiegeschiedenis, Bussum [NL], Paul Brand, 1957, tr. 337).
76. Người ta có thể có lý chứng về việc này khi lược qua các thư mục dành cho vùng này và vào thời này. Trong các tác phẩm gần đây, có thể nêu: Nguyễn Thế Anh, Bibliographie critique sur les relations entre Viêt-Nam et Occident (ouvrages et articles en langues occidentales), Paris, Maisonneuve et Larose, 1967; Kenndy G. TREGONNING, Southeast Asia: A critical bibliography, Tucson, University of Arizona Press, [1969]; Chantal DESCOURS-GATIN, et Hugues VILLIERS, Guide de recherches sur le Viêt Nam: bibliographies, archives et bibliothèques de France, Paris, L’ Harmattan, 1983. Còn về thời xa xưa hơn, xem tác phẩm cổ điển chính của Henri CORDIER, Bibliotheca Indosinica: Dictionnaire bibliographique des ouvrages relatifs à la péninsule indochinoise, 4 tập, Paris, Ernest Leroux, 1912-1915, và Bản Tra của nó, do M.-A. ROLAND-CABATON, Paris, Van Oest-Leroux, 1932 (tái bản năm tập: New York 1967 và Đài loan 1969). Còn thư mục về các công cuộc tr liệu và nghiên cứu), tác phẩm qui chiếu không thể thiếu là: Robert STREIT và tiếp theo. (ed.). Bibliotheca Missionum, 30 cuốn, Münster, rồi Aix-la-Chapelle, rồi Roma/Fribourg-en-Brisgau / Wienne, Herder, 1916-1975 (về Đông dương, đặc biệt xem các cuốn 4 [1245-1599], 5 [1600-1699], 6 [1700-1799], 11 [1800-1909], và 29 [1910- 1970]); tác phẩm này được nối tiếp bởi Bibliografia Missionaria (Johannes ROMMERSKIRCHEN và tiếp theo, ed.) xuất bản hàng năm ở Roma kể từ 1935. Còn về lịch sử hội dòng Tên, có thể có những thư mục riêng, trong đó có László POLGAR, Bibliographie sur l’ histoire de la Campagnie de Jésus 1901-1980: tập II/2. Các xứ: Mỹ châu, Á châu, Phi châu, Đại dương châu, Roma, 1986.
77. Ta có thể trích dẫn một trường hợp gần đây, nhằm lợi ích tổng quát hơn là khoa học. Ngày 18.1.1996, nhân dịp thăm viếng chính thức của Hội đồng các giám mục Pháp, tờ nhật báo La Croix (Paris) đã đăng tải một bài báo do Frédéric Mounier ” Giáo hội Pháp quay về Giáo hội Việt Nam”; nhà báo đóng ngoặc trích lại bài lời của chủ tịch Hội đồng giám mục: ” Giáo hội này có gốc Pháp. Nó thành lập nhờ nỗ lực của các nhà truyền giáo Pháp”. Xem bài viết đặt lại vấn đề chúng tôi, đăng trể trên chính tờ báo này ngày 12.6.1997 dưới tựa đề “Giáo hội Công giáo Việt Nam có phải là Pháp không?” Và Roland JACQUES, “Ai đã thành lập Giáo hội Việt Nam”trong Định Hướng, số 14, mùa đông 1997, tr. 120-124.
78. Trong các sử gia Việt Nam, thí dụ nên xem Lê Thành Khôi, Histoire du Viêt-nam des origines à 1858, Paris, Sudestasie, 1982. Trong các sử gia về các cuộc truyền giáo của Công giáo ở Việt Nam, chẳng hạn xem luận văn của Nguyễn Hữu Trọng, Le clergé national dans la fondation de l’ église au Viêt Nam. Les origines du clergé Vietnamien (Paris, Institut Catholique, 1955), xb. tại Saigon, Tinh Việt, 1959, với những luận cứ trái ngược lại do Eusebio ARNAIZ, “En torno al patronato portugués”, trong Boletim Eclesiástico da Diocese de Macau 57, 1959 và 58, 1960, và do Manuel TEIXEIRA, As Missões Portuguesas no Vietnam (đã trích dẫn trong chú thích 41), passim.
79. Xem các bản văn hội nghị: Nguyễn Đức Diệu, ed., Đô Thị Cổ Hội An. Hội thảo quốc tế tổ chức tại Đà Nẵng ngày 22, 23-3-1990, Hà Nội, nhà xuất bản Khoa học Xã hội, 1991.
80. Xem Hồng Nhuệ [bút hiệu của Nguyễn Khắc Xuyên], Công trình nghiên cứu tiếng Việt của một người Thụy sĩ ở Kẻ Chợ Đàng Ngoài Onufre Borgès 1614-1664: góp ý với Roland Jacques về Công trình nghiên cưú tiếng Việt của mấy người Bồ tiên phong cho tới 1650, Paris, do tác giả xb., [/Fountain Valley, Ca.(Hoa kỳ), Thánh Linh], 1996. Sách dày 221 trang dịch ra việt ngữ những bản viết tay mà chúng tôi đã xb., và lấy lại phần chính các chú thích của chúng tôi (xem Roland JACQUES, Luvre de quelques pionniers portugais, đã nhắc ở chú thích 53 trên đây); tác giả đã dùng giọng văn tranh biện gay gắt để bênh vực luận cứ truyền thống chủ trương cho rằng chỉ có Rhodes là người khai sáng chính yếu về chữ Quốc ngữ.
81. Nhiều khía cạnh của chuyến đi này chỉ được biết qua bản tường thuật của Rhodes. Manuel de Azevedo, sinh ở Viseu (Bồ Đào Nha) năm 1581, chết tại Macao năm 1650. Với tư cách là “kinh lược các vùng truyền giáo của Nhật Bản và Trung Hoa” (1644-1650), ngài là thẩm quyền cao nhất của hội dòng Tên ở Viễn đông. Ngài được một vị khác người Bồ Đào Nha phụ tá, João Cabral, bấy giờ là viện trưởng học viện và làm phó-giám tỉnh (1645-1646). Sinh ở Celorico da Beira (Bồ Đào Nha) năm 1598, Cabral làm kinh lược ở Đàng Ngoài trong các năm 1647-1648. Chính ngài chủ trì cuộc họp ở Macao (1645) của chúng ta đã nói đến. Ngài chết tại Goa năm 1669.
82. Ngoài các tác phẩm của Henri Chappoulie và António da Silva Rego trích dẫn ở trên (chú thích 40), về vấn đề này có thể nhắc đến Ignatio TING Pong Lee, “La actitud de la sagrada congregación frente al Regio Patronato”, trong Joseph METZLER, (ed.), Sacr¿ Congregationis de Propaganda Fide memoria rerum. 350 ans au service des missions 1622-1972, tập I/1, Roma/ Fribourg-en-Brisgau /Vienne, Herder,[1971], tr. 353-438.
83. Kể từ năm 1654, nghĩa là 5 năm trước khi chấm dứt các cuộc thảo luận ấy, liên quan đến tương lai công cuộc truyền giáo tại Việt Nam vuợt ra khỏi khả năng của Rhodes: việc bổ nhiệm các giám mục cho Việt Nam, “công việc” được ủy thác cho ngài lúc đầu khi rời khỏi Macao, từ nay do các cơ quan thẩm quyền tại Roma xử lý. Chính ngài lại được gửi đi Ba tư. Xem Lucien CAMPEAU, “Le voyage du Père Alexandre de Rhodes en France 1653-1654”, trong Archivum Historicum Societatis Iesu 48, 1979, tr. 65-85, với những tài liệu các văn khố đã trích dẫn.
84. Chẳng hạn Stephen NEILL, A history of Christian missions (Harmondsworth Middlesex [GB], Penguin, 1979). Tác giả quả quyết: “The hero of this epic of conversion was Alexandre de Rhodes” (tr. 195). Nghĩ rằng Rhodes là người duy nhất thực hiện lối viết Quốc ngữ, Neill viết tiếp: “The second gift of Rhodes to the Church was the reduction of the Vietnamese language to writing in the Latin alphabet. He must have had, in addition to great gifts for languages, a remarkably accurate ear; for Vietnamese is a tonal language, and the accurate representation of these tones is extraordinarily difficult…” (tr. 196). Hẳn là phải đặt lại vấn đề; ngoài ra ở đây, tác giả diễn tả như một lối giả thiết, khi không trích dẫn được tài liệu nào chứng minh cho xác quyết của mình.
Tiểu sử của Rhodes được viết ra gần đây hơn cả là do Jean LACOUTURE (“Un Avignonnais dans la rizière”, trong Jésuites. Une multibiographie, tập I, Les conquérants, Paris, Seuil, 1991, tr. 297-324), lối viết khá “khéo léo” vừa nêu lên nhân vật này cũng như công việc truyền giáo của con người gốc Avignon ấy trong khung cảnh như “huyền thoại”, vừa cố đáp ứng những yêu sách của lối phê bình “lịch sử” của các tác giả tân kỳ. Đáng tiếc là có quá nhiều chi tiết sai lầm làm cho bản văn mất đi giá trị lịch sử chính yếu của nó. Một công trình gần đây nhất khai triển lịch sử công cuộc truyền bá kitô giáo tại Việt Nam trong tiền bán thế kỷ 17 do tu sĩ dòng Tên Philippe LéCRIVAIN: “La fascination de l’ Extrême-Orient, ou le rêve interrompu” (L’ âge de raison. 1620/30-1750, tập 9 trong bộ l’ Histoire du christianisme des origines à nos jours dir. do Jean-Marie Mayeur, Charles Pietri, André Vauchez và Marc Venard, [Paris,] Desclée, [1997], tr. 755. Rhodes là chính tác giả sáng chế về ngữ học, thì vẫn tiếp tục trình bày ngài như vị tiên phong, người chủ động chính đáng được nêu lên trong trang sử này.
85. Chẳng hạn xem Nicole Dominique Lê, Les Missions étrangères et la pénétration française au Viêt-Nam, Paris / La Haye, Mouton, 1975; Thế Á Hưng, “L’ Église catholique et la colonisation française”, trong Les Catholiques et le mouvement national, études Vietnamiennes (Hà nội) số 53, 1978, tr. 9-81; Tam Tỉnh, Dieu et César: les catholiques dans l’histoire du Viêt Nam, Paris, Sudestasie, 1978; [collectif] Một số vấn đề lịch sử đạo Thiên Chúa trong lịch sử dân tộc Việt Nam. Kỷ yếu hội nghị khoa học tại thành phố Hồ Chí Minh ngày 11 và 12-3-1988 [TPHCM], Viện khoa học xã hội và Ủy ban tôn giáo nhà nước, 1988.
86. Về vấn đề phục hồi danh dự, xem chú thích 12.
Cộng đồng Việt Nam hải ngoại có hai khuynh hướng cực đoan về vấn đề này. Có nhiều người công giáo ca tụng Alexandre de Rhodes quá mức. Nhiều giới khác, nhân danh tinh thần quốc gia, lại phản ứng ngược lại với suy nghĩ rằng ca tụng người Pháp này như một ân nhân của Việt Nam dường như là cố biện minh cho chế độ thực dân và vì thế người ta phải tố giác.
87. Xem nghiên cứu của Pierre-Yves MANGUIN về “Hiệp ước Bangkok ngày 5-12-1786”, trong Les Nguyễn, Macau et le Portugal (1773-1802), Paris, EFEO, 1984, tr. 55-73; cũng như trong bản văn trang 62-67.
88. Đây cũng là trường hợp của hai tác phẩm lớn của Alexandre de Rhodes “Tvnquinensis historiae libri dvo […], Lyon, J.-B. Devenet, 1652 [bản dịch pháp ngữ cũng do nhà xb. này từ 1651]; và Divers voyages et missions (nêu lên ở trên, trong chú thích 9). Chẳng hạn xem ý kiến của ủy ban giám định của hội dòng Tên tại Roma về cuốn sách sau này: “Các cha duyệt sách xét rằng hai cuốn sách về chuyến đi của cha Alexandre de Rhodes có thể được in, để khích lệ nhiều người về mặt thiêng liêng”, Roma,ARSI, Fondo Gesuitico 668, tr. 196. Liên quan đến cuốn sách của Rhodes viết về thầy giảng Anrê, một trong các giám định viên minh nhiên mong rằng Rhodes cần lưu ý nhiều hơn về các qui luật chép tiểu sử (tlđd. tr.186). Chúng tôi thấy dường như một số nhà chép sử hiện đại dựa vào các sách này nhưng không lưu ý đủ tinh thần kiểm thảo.
89. Về các kho văn khố Bồ Đào Nha và Tây Ban Nha liên hệ, chẳng hạn nên xem Josef Franz SCHÜTTE, El ‘Archivo de Japón’, Vicisitudes del Archivo jesuítico del Extremo Oriente y descripción del fondo existente en la Real Academía de la Historia de Madrid, Madrid, Real Academía de la Historia, 1964; và António DA SILVA REGO, “Jesuítas na Ásia”, trong Biblioteca da Ajuda. Revista deDivulgação, I/1, 5.1980, tr. 95-112; Maria Augusta DA VEIGA E. SOUSA, Roteiro e descrição sumária dos documentos que existem, em microfilmoteca do Centro de Estudos de História e Cartografia antiga [= BFUP số 47], Lisbonne, 1986. Còn các kho Roma, phần chính văn khố của hội dòng Tên (ARSI), đặc biệt là kho JAP.-SIN và Fondo Gesuitico; cũng có thể xem thư viện trung ương quốc gia, Fondo Gesuitico và văn khố Propaganda Fide. Tất cả các cơ sở này mở cửa cho các nhà nghiên cứu và giúp họ dễ dàng có những dụng cụ truy cứu.
90. Một số các nhà nghiên cứu Việt Nam đã trình những luận án sử học hoặc có liên quan đến lịch sử, nói đến thời liên hệ, tại các đại học ở Paris và Roma. Rất ít luận văn được xb., và gặp phải những thiếu sót như đã nêu lên, đặc biệt vì không đọc hiểu các nguyên bản viết bằng tiếng Bồ Đào Nha. Chúng tôi xin nêu ra đây: Nguyễn Hữu Trọng, Le Clergé national dans la fondation de l’ église au Viêt-nam. Les origines du clergé Vietnamien (Paris, Institut Catholique, 1955); Vũ Khánh Tường, Les missions jésuites avant les Missions étrangères au Viêt Nam, 1615-1665 (Paris, Institut Catholique, 1956); Phạm Văn Hội, La fondation de l’ église au Viêt Nam, 1615-1715 (Roma, Université Grégorienne, 1960); Đỗ Quang Chính, La mission au Viêt-nam, 1624-1630 et 1640-1645, d’ Alexandre de Rhodes, sj, avignonnais (Paris, école Pratique des Hautes études, 1969). Luận án thần học: Nguyễn Khắc Xuyên, Le catéchisme en langue vietnamienne romanisée du P. Al Grégorienne, 1956-1957); Placide Tân Phát, Méthodes de catéchèse et de conversion du P. Alexandre de Rhodes, 1593-1660,(Paris, Institut Catholique, 1963); Mai Đức Vinh, La participation des notables de chrétientés vietnamiennes aux ministères des prêtres. Recherche historico-pastorale, 1533-1953 (Roma, Université St.-Thomas, 1977); Nguyễn Chí Thiết, Le Catéchisme du Père Alexandre de Rhodes et l’ âme vietnamienne (Roma, Université Grégorienne, 1980). Các luận văn về giáo luật: Nguyễn Việt Cử, De institutione Domus Dei in missionibus Tonkini: Studium Juridicum (Roma, Université Grégorienne, 1954); Nguyễn Trọng Hồng, L’ Institut des catéchistes et les missions d’ Indochine au XVIIe siècle (Roma, Université Urbanienne, 1959); Phạm Quốc Sử, La Maison de Dieu, une organisation des catéchistes au Viêt-Nam (Roma, Université Urbanienne,1975). Như chúng ta đã từng nêu lên, luận văn của Nguyễn Hữu Trọng đã từng được phát hành, và gặp đào nha: xem lại chú thích 78.
Ngoài ra, nhiều giáo sư đại học Việt Nam đã viết về con người và sự nghiệp của Alexandrede Rhodes, đặc biệt vào dịp kỷ niệm 300 năm ngày chết của ngài. Xem các bài báo trong tập san Tạp chí Đại học, 1960 và 1961 – Huế; số đặc biệt của Việt Nam khảo-cổ tập san Sài gòn. 300 năm sau ngày cha Đắc Lộ qua đời 1593-1660 số 2/1961, 258 trang.
91. Vương Lộc (éd.), Annam dịch ngữ, Hà Nội, Trung tâm từ điển học, 1995. Đây là bảng từ vựng dùng cho cơ quan hành chính (nhà Minh) đặc trách giao dịch với các nước nhỏ phải triều cống.
92.“Relaçã da gloriosa morte que padeçerã pella confissã da feê de Xpõ nosso Senhor tres cathechistas dos Padres da companhia de JESVS em o Reino de Cochinchina, nos annos de 1644., e 1645”, bản chép tay chưa xuất bản đề năm 1649 tại Goa, ký tên Mathias DA MAYA: ARSI, JAP./SIN. 70a, tập rời.
93.Batalhas da Companhia de Jesus na sua gloriosa provincia do Japão, bản chép tay năm 1650, xb. Luciano CORDEIRO, Lisbonne, Sociedade de Geografia/Imprensa nacional, 1894: tr. 185-198.
94.Noticias summarias das perseguições da missam de Cochinchina […], Lisbonne, Miguel Manescal, 1700, tr. 50-76. Tuy nhiên, bản văn này có nét đặc sắc riêng so với bản chính.
95. Alexandres de RHODES, Lịch sử về đời sống và cái chết vinh quang của năm cha dòng Tên, đã chịu khổ ở Nhật Bản. Với ba linh mục triều, năm 1643, Paris, 1653.
96. Xem Alexandre DE RHODES, Divers voyages et missions (đã dẫn ở chú thích 9),tr. 74.
97. Metello SACCANO, Relation des progrèz de la Foy au royaume de la Cochinchine ès années 1646, et 1647, Paris, Sébastien et Gabriel Cramoisy, 1653, tr. 129.
98. Xem phúc trình hàng năm của Gaspar do Amaral ngày 31.12.1632: Lisbonne, Biblioteca da Ajuda, collection Jesuitas na Ásia, cuốn 49/V/31, tr. 219v.
99. Xem nghiên cứu về đề tài này của Manuel CADAFAZ DE MATOS, trong phần dẫn nhập của tái bản cuốn đầu in năm 1588 tại Macao: Christiani pueri institutio, adolescentiaeque perfugium của Ioannes BONIFACIO (Macao, Instituto Cultural de Macau, 1988).
100. Francisco de Santo Agostinho MACEDO, Filippica Portuguesa contra la invectiva castellana [1645], trích dẫn bởi Charles Ralph BOXER, The Church Militant and Iberian Expansion 1440-1770, Baltimore /Londres, Johns Hopkins University Press, [1978], tr. 91.
101. Về vấn đề này, xin xem nghiên cứu của chúng tôi. L’¿uvre de quelques pionniers portugais dans le domaine de la linguistique vietnamienne jusqu’ en 1650 (xem chú thích 53).
102. André Georges HAUDRICOURT, “Origine des particularités de l’ alphabet vietnamien”, trong Bulletin “Dân Việt Nam”, đã nói ở chú thích 8.
103. Kenneth J. GREGERSON, “A Study of Middle Vietnamese Phonology”, trong Bulletin de la Société des études Indochinoises, đợt mới 44/2, 1969, tr. 131-193.
104. Hoàng Thị Châu, tiếng Việt trên các miền Đất nước (Phương ngữ học), Hà Nội, xb. Khoa học Xã hội, 1989.
105. Một bằng chứng cho thấy qua Phạm Xuân Hy, “Ba bản ‘Kinh Tin Kính’ bằng chữ Nôm”, trong Trần Anh Dũng (dir.). Hàng Giáo phẩm Công giáo Việt Nam 1960-1995, Paris, tự xb., 1996, tr. 487-503. Ngoài ra, xem bài dẫn nhập trong tác phẩm của Vũ Văn Kính, Đất nước 4000 năm: Bảng tra chữ Nôm thế kỷ XVII (Qua tác phẩm của Maiorica), Nhà xb. TPHCM, 1992.
Về chữ nôm, có nhiều thư mục bằng tiếng Việt, chúng ta chỉ nêu lên đây, chẳng hạn Trần Nghĩa, “Dẫn nhập tổng quát”, trong Di sản Hán Nôm Việt Nam thư mục đề yếu, do Trần Nghĩa và François GROS, Hà Nội, Ed. Sciences Sociales, 1993, tập I, tr.15-47; Nguyễn Đình Hòa, “Chữ Nôm, The demotic system of writing in Vietnam”,trong Journal of the American Oriental Society, 1959; Bửu Cầm, “Nguồn gốc Chữ-nôm”, trong Văn hóa Nguyệt san 50, 1960, 347-355; Bửu Cầm, Dẫn-nhập nghiên-cứu Chữ-nôm, Sài gòn [1962].
106. Chẳng hạn xem Stephen NEIL, A history of Christian missions (chú thích 84): “Furthermore, he [Rhodes] rejected the tendency of the scholars to a high style of writing, with many words and phrases borrowed from Chinese and written in Chinese characters; he set himself to develop the quoc-ngu, the ordinary language of the people, and to make it a fit instrument for the expression of Christiantruth” (tr. 196-197).
107. Lê Thành Khôi, Histoire du Viêt Nam des origines à 1858,Paris, Sudestasie, 1982, tr. 290.
108. “Uma copiosa liuraria de 48 volumes, que compos, ou uerteo nesta lingoa, e letra natiua”: Francisco RANGEL, Annua du Tonkin 1659, ARSI, JAP.-SIN. 64, tr. 366v. Giorolamo Maiorica là một tu sĩ dòng Tên người Ý truyền giáo tại Đàng Ngoài. Xem Hoàng Xuân Hãn, “Girolamo Majorica. Ses oeuvres en langue vietnamienne conservées à la Bibliothèque Nationale de Paris”, trong Archivum Historicum Societatis Iesu, 22, 1953, tr. 203-214.
109. Chẳng hạn xem các danh mục của các nhà in truyền giáo ở Qui nhơn 1920, Kẻ sở 1920 và 1925, Tân định 1922, Hà Nội 1926, Phú nhai 1927… Chúng ta cũng có thể ghi nhận việc tái bản một truyện thánh rất xưa bằng chữ nôm về thánh Antôn de Padoua (hoặc đúng hơn và Antôn Lisbonne), một vị thánh Bồ Đào Nha rất được dân chúng mến mộ: Chuyện ông thánh Antôn hay làm phép lạ, chuyển ngữ do Nguyễn Hưng [xb.tpHCM do tác giả], 1995. Việc phổ biến tập sách nhỏ này, dấu tích của một thời đã qua. Vì từ nay phải chuyển ngữ từ chữ nôm qua Quốc ngữ, biểu hiện một nỗ lực đối thoại văn hóa mà những nhà truyền giáo đầu tiên và các tín hữu đầu tiên thực hiện trong cộng đồng công giáo Việt Nam, xuyên qua các thế kỷ.
110. Xem những suy nghĩ của Francisco de Pina về vấn đề này trong bức thư đã dẫn (Biblioteca da Ajuda, cuốn 49/V/7, tr. 413-416). Những thủ bút đầu tiên do người Việt Nam viết bằng chữ Quốc ngữ có từ 1659: đó là những bức thư gửi cho tu sĩ dòng Tên Giovanni Filippo Marini: ARSI, JAP.-SIN, 81, tr. 246-259v.
111. Xem André MARILLIER, Nos pères dans la foi. Notes sur le clergé catholique du Tonkin de 1666 à 1765, tập 3, [Paris], église d’ Asie, [1995], tr. 170-172. Trong văn khố của Hội truyền giáo Paris, tác giả đã nêu lên một cách có hệ thống các ám chỉ nói đến việc sử dụng tiếng nói và hai cách viết tiếng nói này; những kết luận rút ra hoàn toàn trùng hợp với những gì nêu lên ở đây. Sự kiện đó đòi hỏi phải xét lại những khẳng quyết vội vàng; chúng tôi nêu lên ví dụ qua một quan điểm rất ôn hòa, đó là quan điểm của Jean COMBY: Alexandre de Rhodes không phải là người sáng chế chữ Quốc ngữ, nhưng ngài đã “cống hiến việc phổ cập hóa chữ viết đó” (Deux mille ans d’ évangélisation, Tournai, Desclée, 1992, tr. 165-166). Nói đến việc phổ cập hóa vào thế kỷ 17 là hoàn toàn phản niên kỷ. Cũng như xác quyết sau đây của Henri BERNARD- MAỴTRE: “Alexandre de Rhodes phải được xem như nhà truyền bá chính về sáng chế phi thường này”( Le P. de Rhodes et les Missions trong Simon DELACROIX (dir.), Histoire universelle des Missions catholiques, tập II, Paris, Grund, [1957], tr. 53-69: tr. 57). Kỳ thực, các tác phẩm của Rhodes được in ra rất ít được “phổ biến”.
112. Ở đây chúng tôi không dùng các ý niệm “ngữ âm” và “âm vị” một cách chính xác như các nhà ngữ học thường sử dụng. Ngoài ra, trong trường hợp chữ Quốc ngữ, các khuynh hướng đề cập vấn đề không có gì tuyệt đối. Việc ghi chép theo ngữ âm muốn mô tả hết sức trung thực các hiện tượng cấu âm và âm học, nghĩa là cái gì thực sự được đọc lên và được nghe. Còn âm vị học là một khoa học mới có đây, nhằm nghiên cứu các cách phát âm dưới góc độ của vai trò mà các cách phát âm đã thực hiện (các đối vị…, ) dựa vào những ý niệm về hệ thống và sự thích đáng trên bình diện truyền thông.
113. Thật vậy, các nhà ngữ học hiện nay cho rằng ba phụ âm mũi-cuối ở phần sau hết của một chữ nêu lên trên đây không chống kháng nhau, nhưng chỉ là một siêu-âm-vị ( ÷ ), mà lối phát âm thay đổi tùy thuộc vào nguyên đi trước. Vì thế:

– biến thể mặt lưỡi – vòm mềm [ ÷ ] xuất hiện:

Xem thêm: Đại Học Công Nghệ Miền Đông | Edu2Review

. sau những nguyên âm có độ mở tối đa /a/ (lang); và /a/ (lăng)
. sau những nguyên âm ngậm: / â / (vâng); /Q/ (lương); và / i / (lưng);
. (hiếm khi ở) sau nguyên âm mở phía trước / ε / (leng);
. một cách ngoại lệ khi ở sau một nguyên âm hơi mở tròn phía sau / 7 / (boóng);

– biến thể mặt lưỡi – vòm trước [ø] xuất hiện sau các nguyên âm mặt trước /¿/ (lanh); / e / (lênh); và / i / (linh);
– biến thể môi – vòm mềm [ NW ] (vào thế kỷ 17 và 18 được ghi chú bằng dấu <~> xuất hiện sau các nguyên âm tròn phía sau /  / (long), /o/ (lông); và sau / u / (lung).

Cách nói của âm vị học diễn tả như sau: khi các nguyên âm đều đã được ghi bằng những ký hiệu khác nhau, thì ba lối viết cuối có thể ghi bằng cùng một ký hiệu theo mẫu tự, chẳng hạn. Trở ngại ở đây là các nguyên âm Việt Nam / a / và / ỉ / đều được ghi bằng một ký hiệu duy nhất là .
Nếu vấn đề giải quyết, thì chỉ có sự khác biệt sau nguyên âm /  / cho những chữ như, , đối chống với, . Nhưng đó là những trường hợp hết sức đặc biệt nên hẳn đây là một sự đối kháng về phát âm “không mấy quan hệ” trong âm vị học. Chính tả mới ngày nay đã tìm được giải pháp cho vấn đề bằng cách sáng chế ký hiệu mẫu tự. Những nhà sáng chế người Bồ Đào Nha đã từng mượn dấu phụ <~> (đặt trên chữ vàø phần cuối) nơi chữ viết Bồ Đào Nha của họ.
114. Đáng lưu ý khi nhận ra được rõ ràng một sự tiến hóa ngay nơi một người sử dụng lối chữ này. Ta thấy cũng một người ký tên Việt Giacôbê Nguyễn ghi lại những lời khai của các nhân chứng trong vụ án phong thánh cho những người Tây Ban Nha tử đạo đầu tiên tại Việt Nam trong năm 1746 và trong năm 1768. Giữa hai năm này có những qui ước chính tả đổi mới (Archivio Segreto Vaticano,kho Riti số 3014 và 3013). Nhưng nhân chứng rõ rệt nhất về những đổi thay này là cuốn Dictionarium Annamiticum Latinum de Pierre PIGNEAU DE BéHAINE,bản viết tay hoàn thành năm 1772, xb. sau đó bởi Jean-Louis TABERD: Dictionnarium Annamitico-Latinum, Serampore [Inde], 1838. Trái lại các bản văn của Philiphê do Rosário BỉNH vẫn giữ lại những qui ước cũ; vị tu sĩ dòng Tên người Việt này, sống ở Lisbone từ 1796 cho đến khi chết vào năm 1832, là người chủ trương bênh vực quyền bảo trợ (padroado) của Bồ Đào Nha trong các công tác truyền giáo tại Việt Nam, và không muốn ảnh người Pháp (xem Biblioteca Apostolica Vaticana, kho Codici Borgiani Tonchinesi, số 1 đến 23).
115. Xem các minh xác trên đây ở chú thích 3.
116. Lợi ích của chữ Quốc ngữ ngay từ 1907-1908 đã được phong trào văn chương ái quốc “Đông kinh Nghĩa thục” đề xướng. Tuyên ngôn của phong trào này, tức khắc bị chính quyền thực dân đàn áp; tuyên ngôn đó cũng nói đến việc sáng chế chữ Quốc ngữ là do “các linh mục Bồ đào nha”, nhưng không đưa ra lý chứng rõ rệt. Chúng tôi trích dẫn theo Văn tuyển Văn học Việt Nam 1858-1930, Hà Nội, xb. Giáo dục 1981, tr. 195. Cũng xem thêm Nguyễn Khắc Viện (dir.), Anthologie de la littérature vietnamienne, tập III, Hà Nội, éd. en Langues étrangères, 1975, tr. 25-30 và 248.
117. Chẳng hạn xem Lê Thành Khôi “Introduction à l’ histoire et à la culture du Viêt-nam”, trong La jeune et la rouge [Paris], école Polytechnique], số 525, 5.1997 (tr. 5-13): trang 13. Trong bài báo này, nhà sử học dường như đã gia giảm lối phê phán của mình (xem lại chú thích 107).
118. Đây là điển hình về việc phục hồi danh dự cho Rhodes, qua một bản văn có tính cách quyết định, mà chúng ta có lần nói đến: “Together with European missionaries he set to romanize the script of Vietnam, using the Roman alphabet to record the Vietnamese language. It took the group nearly half a century to complete this collective work in which Alexandre der Rhodes played the main role. Not until two centuries latter did Quốc ngữ (national script) become the popular written language of Vietnam and efficient vehicle in the modernization of the Vietnamese society… Alexandre de Rhodes’s services to Vietnam are immeasurable… It is time to correct the erromeous appraisal… and to do him justice in the light of truth and fairness…” (“‘Let’s do Justice do Alexandre de Rhodes”: Vietnam Social Sciences [Hà nội] 40, 2/1994, tr. 88-89). Theo quan điểm của chúng tôi, những gì nêu lên ở đây để tôn vinh Alexandre de Rhodes, thì hẳn nhiên cũng áp Bồ đào nha.
119. Về vấn đề này, xem các suy nghĩ của Nguyễn Phú Phong “Le Vietnamien: un cas de romanisation inachevée”, trong Cahiers d’ Etudes Vietnamiennes [Université Paris VII], 10, 1989-1990, tr. 25-32

Source: https://vh2.com.vn
Category : Công Nghệ