Quyền riêng tư: Một phả hệ tư tưởng (Kỳ 1)

Từ một vụ khiếu tố hoàng gia

Vào năm 1848, dưới triều trị vì thịnh vượng của Nữ hoàng Victoria, một chuyện ly kì xảy ra. Jasper Tomsett Judge, một tác giả có không ít tên tuổi, đã xuất bản một quyển sách với nhan đề Vài nét phác thảo về mái ấm gia đình Nữ hoàng, bật mý nhiều chi tiết cụ thể tương quan đến thu nhập, tiêu tốn, và tình hình kinh tế tài chính trong mái ấm gia đình Nữ hoàng Victoria. Thậm chí, Judge còn định tổ chức triển khai một buổi triển lãm công khai minh bạch để công bố những bức ký họa về khung cảnh mái ấm gia đình Nữ hoàng, và nhà xuất bản William Strange đã cho in năm mươi quyển catalogue để phân phát công khai minh bạch. Hai quyển trong số đó được gửi thẳng đến trình diện hoàng gia. Hóa ra, vợ chồng Nữ hoàng có nụ cười ký họa, ghi lại những khoảnh khắc trong đời sống thường nhật, và cho khắc những bức ký họa này lên đĩa đồng để khuyến mãi ngay cho người thân trong gia đình, bè bạn. Tuy nhiên, một nhân viên cấp dưới nhà in đã tuồn một vài bản sao ra ngoài để bán lại cho Judge.

Ngay sau đó, Hoàng tế Albert đã khởi kiện Strange ra tòa. Tòa thượng thẩm đại pháp quan đã tuyên Hoàng tế thắng kiện, buộc Judge phải từ bỏ những bản vẽ ông đang nắm giữ, cấm tổ chức buổi triển lãm, và cấm phát hành những bức ký họa nêu trên.

Bạn đang đọc: Quyền riêng tư: Một phả hệ tư tưởng (Kỳ 1)

Hành động của Judge đã vi phạm điều gì ? Vì những nét ký họa này là mẫu sản phẩm của vợ chồng Nữ hoàng, nếu chúng được xuất bản công khai minh bạch trái với ý muốn của họ thì sẽ cấu thành một sự xâm phạm quyền gia tài. Bên cạnh đó, nếu hình ảnh đời tư có năng lực gây ảnh hưởng tác động đến danh dự của Hoàng gia thì hành vi này hoàn toàn có thể đã xâm phạm những giá trị nhân phẩm, hoàn toàn có thể cấu thành hành vi phỉ báng. Nhưng Warren và Brandeis nghĩ khác. Trong tiểu luận xuất bản năm 1890 trên tạp chí Harvard Law Review, hai tác giả đã lần lại những lập luận trong phán quyết trên và chỉ ra rằng những thẩm phán đã ý niệm sự hiện hữu của một thứ quyền khác, cao hơn, đó là quyền được “ để yên một mình ”. Quyền này, nếu được thừa nhận, sẽ ngăn cản mọi người công bố thoáng đãng những thông tin trong đời sống của người khác. Hai ông đi xa hơn : “ nguyên tắc giúp bảo vệ những ghi chép cá thể và bất kể những loại sản phẩm nào khác của trí tuệ và cảm hứng, chính là quyền về sự riêng tư. ” ( 1 ) Quyền riêng tư xuất phát từ nhu yếu trấn áp, bảo vệ thông tin về mình để không ai khác ngoài mình được biết. Trong toàn cảnh những công nghệ tiên tiến ghi như máy ghi âm, máy ảnh, máy ghi hình, và ngành công nghiệp tiếp thị quảng cáo dần trở nên thông dụng, bài tiểu luận trên không những để lại tầm tác động ảnh hưởng sâu rộng đến kim chỉ nan luật học nói chung, mà còn trực tiếp góp phần vào diện mạo mạng lưới hệ thống luật thực định của những nhà nước văn minh. Sẽ không ngoa khi cho rằng đây là viên gạch tiên phong trong công cuộc thiết kế xây dựng nên chế định quyền riêng tư như trong những bản hiến chương và những văn kiện lịch sử dân tộc về quyền con người ở bình diện luật quốc tế. Định nghĩa trên cũng chính là cột mốc tiên phong trong dòng chảy triết lý tân tiến về quyền riêng tư.

Riêng tư và tự do

Từ sau tiểu luận của Warren và Brandeis, những nhà luật học phương Tây đã dần chăm sóc nhiều hơn đến thứ quyền trừu tượng, khó hiểu, tuy nhiên chưa khi nào thôi được tranh luận này. Nhưng rồi hai cuộc thế chiến, xen giữa là những dông bão của đời sống kinh tế tài chính chưa được cho phép quyền riêng tư xác lập chỗ đứng như một ngành điều tra và nghiên cứu chuyên biệt của khoa học pháp lý. Những yếu tố nhân đạo, mang tính hình sự để xử lý tội ác cuộc chiến tranh, hay những điều tra và nghiên cứu về khung khổ luật quốc tế thời hậu chiến, đã sở hữu tâm lý và giấy mực những nhà nghiên cứu luật học. Một thời hạn dài, lý luận và thực hành thực tế quyền riêng tư phải xếp sau những diễn ngôn pháp lý lớn lao hơn về độc lập, hợp tác, thương mại đa phương và không thay đổi trật tự, thiết lập kỉ cương trong nội bộ vương quốc. Nhưng những năm cuối thập niên 60 của thế kỉ trước đã ghi lại một sự biến hóa trong phả hệ kim chỉ nan về quyền riêng tư. Alan F. Westin, giáo sư luật học ở Đại học Columbia đã xuất bản cuốn sách Riêng tư và tự do vào năm 1967, sau này sẽ là cuốn sách gối đầu giường của nhiều thế hệ luật gia về quyền riêng tư ( 2 ). Năm 1968, tiểu luận nổi tiếng có tên Quyền riêng tư của giáo sư Charles Fried được công bố trên Yale Law Journal. ( 3 )

Westin đã rút ra những đặc tính phổ quát của quyền riêng tư bằng cách kết quyện những chiêu thức trong ngành nhân học khảo cổ, chính trị học, luật học và nhân học văn hóa truyền thống. Mở đầu tác phẩm, ông đã khảo sát sự thực hành quyền riêng tư của những sinh vật sống trong tự nhiên và của những tộc người man dã. Kết quả cho thấy, để chống lại thiên tai, thú dữ và những mối rình rập đe dọa từ bên ngoài, những thành viên trong thị tộc buộc phải hình thành tập quán trao đổi, tích lũy thông tin và san sẻ thông tin với nhau. Tuy nhiên, khi quan sát những hoạt động giải trí san sẻ thông tin này, những nhà xã hội học phát hiện một vài thành viên có hành vi che giấu, thu mình, và tìm kiếm khoảng trống tách biệt khỏi những thành viên còn lại. Westin nêu bật một vấn đề quan trọng : riêng tư là tri nhận mang tính tự nhiên của sinh vật, và nó Open khi thành viên chịu nhiều áp lực đè nén từ hoạt động giải trí san sẻ từ tập thể. Quyền riêng tư xuất phát từ nhu yếu trấn áp, bảo vệ thông tin về mình để không ai khác ngoài mình được biết. Đóng góp lớn nhất của Riêng tư và tự do là đã tổng hợp và xác lập bốn trạng thái riêng tư của con người trong xã hội văn minh. Trạng thái thứ nhất là sự đơn độc của cá thể khi được tách rời khỏi những hội nhóm, và được giữ bí hiểm thông tin khỏi người khác. Song sự đơn độc, “ ở một mình ” không nhất thiết phải là sự cô lập của cái tôi khỏi xã hội. Một người vẫn hoàn toàn có thể “ rủ ” người khác đào thoát khỏi xã hội cùng với mình, và niềm thân thương được tạo nên giữa hai người này chính là trạng thái riêng tư thứ hai. Trạng thái thứ ba của sự riêng tư là mong ước được đối xử như một người lạ ngay cả trong những khung cảnh quen thuộc nhất. Trạng thái này cũng gồm có cả mong ước được biểu lộ quan điểm một cách ẩn danh hoặc dưới một cái tên khác. Cuối cùng, trạng thái thứ tư là thái độ bảo lưu về mặt tâm ý, cá thể yêu sách được giữ kẽ, kiệm lời, hoặc được “ giãn cách ” khỏi những mối quan hệ xã hội, và được bảo toàn những quan điểm của mình khỏi con mắt phán xét của người khác. Dễ thấy ý niệm trên về quyền riêng tư bị chi phối bởi tư tưởng chủ nghĩa cá thể đến mức nào. Ngay cả Westin cũng thừa nhận điều này : “ Chủ nghĩa cá thể kiểu Mỹ … đã tạo ra một xung lực lớn cho sự riêng tư kiểu Hoa Kỳ ”. Thực chất, từ trước Westin, đã có cuộc bút chiến giữa giáo sư Prosser và giáo sư Bloustein về mối liên hệ giữa quyền riêng tư và chủ nghĩa cá thể. GS. Bloustein cho rằng, khi một người buộc phải sống từng phút giây trong đời giữa người khác, và mọi nhu yếu, tâm lý, mong ước, ảo vọng và hài lòng đều nhờ vào vào sự soi xét của công chúng, thì người ấy đã bị tước đoạt cá nhân tính và phẩm giá con người, từ đó đánh mất quyền riêng tư. ( 4 ) Bốn trạng thái riêng tư ở trên hoàn toàn có thể được tóm gọn lại thành nhu yếu giữ gìn thông tin của mình, để người khác không nắm được những thông tin tương quan đến đời tư của mình.

Chống giám sát, giành kiểm soát: nỗi ám ảnh của trường phái Mỹ

Từ thập niên 50 trở về sau, công nghệ tiên tiến giám sát như nghe lén, quay lén, và theo dõi dần được thương mại hóa. Các hãng công nghệ tiên tiến liên tục tung ra những mẫu sản phẩm giám sát nhỏ hơn, phức tạp hơn, mang lại thông tin đúng mực hơn, cùng những lời quảng cáo đánh vào tâm ý nghi kị của người tiêu dùng. Alan Westin đã khảo cứu công phu sự xâm lược của công nghệ tiên tiến vào đời sống Mỹ từ sau Thế chiến II đến thập niên 70 của thế kỉ trước, và trình diện bức tranh đáng sợ : chính quyền sở tại Mỹ nghe lén người dân, thương nhân đánh hơi nhau, chủ theo dõi người lao động, những luật sư thăm dò nhau, vợ chồng theo dõi nhau, chủ hàng soi mói khách, những chính trị gia rình rập nhau. Đỉnh điểm, chỉ năm năm sau Riêng tư và tự do, vụ Watergate tăm tiếng đã bại lộ : vụ xâm phạm riêng tư lớn nhất trong lịch sử vẻ vang chính trị Hoa Kỳ. Không những đời sống riêng tư trong xã hội bị xói mòn đến mức không hề cứu vãn, mà chính giá trị bản ngã của mỗi người đã bị đẩy tới bờ vực thẳm. Westin lập luận rằng, cuộc hôn phối giữa công nghệ thông tin với những hình thức giám sát về mặt vật lý, tâm ý, và về tài liệu trong nhà nước văn minh đơn thuần chỉ làm trầm trọng thêm những mô thức giám sát lâu nay của trái đất, và rằng chủ thể nào có nhiều quyền lực tối cao hơn trong xã hội sẽ luôn có xu thế xâm lấn quyền riêng tư của người khác. Nếu không có nỗ lực đáng kể để chống lại xu thế giám sát có mạng lưới hệ thống, giá trị tự ngã của mỗi người sẽ bị suy giảm đến mức không còn lại gì nữa. Đồng quan điểm, Thomas Fried Tóm lại trong bài báo của mình : “ … pháp luật không chỉ là công cụ để bảo vệ quyền riêng tư ; nó là tác nhân mấu chốt, trong văn hóa truyền thống của tất cả chúng ta, của chính định chế ấy. Khái niệm về sự riêng tư yên cầu … cảm quan về trấn áp và một thứ quyền lực nhằm mục đích trấn áp những phương diện trong thực trạng của một cá thể ”. Như vậy, tư tưởng của Westin và Fried gặp nhau ở việc cho rằng : quyền riêng tư pháp lý là quyền trấn áp tổng lực thông tin về chính mình.

Hai tác phẩm của Westin và Fried đã đặt tảng đá đầu tiên cho những nhà lý thuyết Mỹ về sau: quyền riêng tư là sự bảo toàn giá trị tự thân, là nỗ lực thường trực nhằm chống lại những thực thể có quyền lực giám sát bằng cách giành quyền kiểm soát những thông tin về mình. Sau Westin và Fried, lớp lớp thế hệ luật gia về quyền riêng tư như Posner, Gavison, Lessig, Moore, Schwartz, Solove, đến cả Nissenbaum và Cohen, dù theo hay chống Westin, đều phải tiền-giả định một sự đe dọa của quyền lực giám sát khi xây dựng cơ sở lý thuyết của họ. Đôi khi chủ thể (của quyền lực) này là nhà nước, song sự xuất hiện của những nền tảng mạng xã hội, vốn thu thập rất nhiều thông tin của người dùng, cũng trở thành đối tượng công kích của thế hệ luật gia Mỹ hiện đại. Cũng vì vậy mà pháp luật bảo vệ quyền riêng tư ở Mỹ luôn tiếp cận theo hướng bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng qua những quy định cho phép người dùng kiểm soát thông tin, với lập trường cho rằng bên có nguồn lực thì dễ xâm phạm quyền hơn.

Xem thêm: Hãy Nêu Các Giải Pháp Bảo Mật Chủ Yếu, Bài 13, Hãy Nêu Các Giải Pháp Bảo Mật Chủ Yếu

Tán loạn và bất nhất

Khi kiến thiết xây dựng kim chỉ nan về sự riêng tư, những nhà luật học Mỹ đã vô tình phối hợp những thuộc tính của sự riêng tư với quyền tự do phổ quát của con người trong khoa học chính trị. Với người Mỹ, một người tự do ắt có quyền tự chủ, tự quyết với những gì thuộc về bản ngã chính mình. Hành động chống lại hoặc làm suy giảm những quyền này là xâm phạm quyền riêng tư. Những ý niệm đậm đặc sắc tố chủ nghĩa cá thể về con người như những hữu thể tự do, tự quyết đã ảnh hưởng tác động thâm thúy đến lý luận về quyền riêng tư của phe phái Mỹ. Mặt khác, mạng lưới hệ thống thông luật Hoa Kỳ, vốn mang nặng truyền thống lịch sử tiền lệ pháp, không đưa ra một định nghĩa pháp lý thống nhất về quyền riêng tư. Những vụ khiếu tố về quyền riêng tư phần đông được xem xét theo mỗi lần xét xử đơn cử, và luôn lấy sự tự do của chủ thể làm thước đo. Do đó, chỉ trích công khai minh bạch, chụp ảnh chưa xin phép, ghi âm không được phép, vu oan giáng họa trên mạng xã hội, nói xấu sau sống lưng, cắt ghép ảnh chụp, theo dõi hành tung, đọc lén thư từ tin nhắn, công bố tên họ và lý lịch người được phỏng vấn trên báo chí truyền thông mà không xin phép, setup cookies theo dõi lịch sử vẻ vang duyệt web người dùng, lưu giữ thông tin người mua khi ĐK thông tin tài khoản trên sàn thương mại điện tử mà không xin phép, hạ nhục danh dự mái ấm gia đình … đều hoàn toàn có thể bị xem là vi phạm quyền riêng tư. Thậm chí, án lệ Rode v Wade tầm cỡ xác lập quyền được phá thai ở Hoa Kỳ cũng viện dẫn cả … quyền riêng tư của người mang thai làm cơ sở ! Hậu quả thật rõ ràng : bức tranh luật học về quyền riêng tư trong quốc tế thông luật ( common law ) bị méo mó vì khái niệm về sự riêng tư không ngừng được lan rộng ra, định nghĩa lại, xem xét trong những trường hợp đơn cử, dựa trên hệ quy chiếu duy nhất là giá trị tự do của người bị xâm phạm. Không khó hiểu khi cho đến tận nay, những nhà kim chỉ nan vẫn chưa thể đưa ra một khái niệm phổ quát về quyền riêng tư. Như triết gia Judith Jarvis Thomson công bố : “ Hình như không một ai có bất kỳ ý niệm rõ ràng nào về việc nó [ riêng tư ] là gì. ” Không dễ lý giải ngay nguyên do vì sao có sự phong phú này, tuy nhiên những luật gia từ những phe phái khác nhau đều thống nhất với quan điểm vốn đã được Westin đưa ra từ năm 1967 : sự độc lạ này là do cách mà những nền văn hóa truyền thống khác nhau tác động ảnh hưởng lên những mối quan hệ giữa người với người. Hãy cùng nhớ lại lý giải của Cohen : tại vì người ta cứ đi tìm những giá trị phổ quát, lấy chủ thể làm TT, mà quên mất rằng quyền riêng tư bảo vệ những giá trị khác nhau tùy thuộc vào toàn cảnh văn hóa truyền thống của anh ! ( 5 ) Một minh họa rõ ràng hơn cho sự bất nhất trong khái niệm quyền riêng tư là sự độc lạ giữa cách lý giải của phe phái Mỹ với phe phái luật học châu Âu lục địa.

Châu Âu lục địa

Theo Whitman, luật về quyền riêng tư ở châu Âu lục địa bắt nguồn phần đông từ truyền thống cuội nguồn dân luật, theo đó bất kể luật nào được định ra là loại sản phẩm của những suy tư lập pháp. Cho rằng phẩm giá con người bị tha hóa đi bởi hai lực lượng chính, đó là quyền tự do báo chí truyền thông quá mức và thị trường tự do quá mức. Khi báo chí truyền thông triển khai quá lố quyền của mình, đời sống riêng tư của cá thể dễ bị phơi trần lên mặt báo, danh dự của một người không còn. Trong bài báo nổi tiếng “ Hai văn hóa truyền thống phương Tây về sự riêng tư : Phẩm giá với Tự do ” công bố năm 2003, Giáo sư James Q. Whitman ở Đại học Yale đã chứng minh và khẳng định : người Mỹ và người Âu châu lục địa hiểu rất khác về quyền riêng tư. Một ví dụ lý thú cho quan điểm này : ở 1 số ít vùng của Đức, khỏa thân phơi nắng là chuyện rất là thông thường cho cả nam lẫn nữ ; thậm chí còn, đi bờ biển mà không … lột đồ thì mới là không bình thường. Nhưng ở Mỹ, trái với tâm lý của nhiều người, cơ quan sinh dục được xem là “ riêng tư ”, việc cởi trần gần như là ngoạn mục ( dù người Mỹ đàm đạo khá tự do về yếu tố tình dục ). Một ví dụ khác : số liệu cho thấy tỉ lệ nghe lén ở Pháp, Đức cao gấp 20-30 lần so với Mỹ, nhưng người dân lại chẳng mấy khi có những hành vi pháp lý để bảo vệ quyền lợi và nghĩa vụ của mình, trái ngược trọn vẹn với trào lưu chống giám sát ở Mỹ. ( 6 ) Về sự ảnh hưởng tác động của thị trường tự do đến quyền riêng tư, hoàn toàn có thể kể ra một câu truyện lý thú sau. Vào năm 1867, Alexander Dumas cha đã chụp một sê-ri ảnh “ nhạy cảm ” cùng người tình là Adah Isaacs Menken ( và mẹ cô ), trong đó hai người biểu lộ những hành vi thân thương quá mức. Một vài bức ảnh trong số đó khá thiếu vải. Người thợ ảnh, sau khi hoàn thành xong việc làm, lập tức đến cơ quan có thẩm quyền để đăng kí quyền sở hữu trí tuệ so với những bức ảnh trên, với mong ước bán lại lấy lời. Mặc dù cơ quan đăng kí cấm ông này tọa lạc những bức ảnh thiếu vải của Menken, họ vẫn chấp thuận đồng ý nhu yếu của ông này. Sau đó, ông đã rao bán những bức ảnh này trên thị trường, gây nên một scandal chấn động chưa từng có. Dumas khởi kiện. Với mạng lưới hệ thống luật thực định thời đó, rất khó để ảnh hưởng tác động vào một quyền gia tài đã xác lập chiếm hữu. Tuy nhiên, tòa án nhân dân trong vụ Dumas đã xác lập Dumas có một dạng “ quyền riêng tư ” mới, có hiệu lực thực thi hiện hành ngang bằng với những yêu sách tuyệt đối của luật gia tài. Tòa còn xác lập : mặc dầu một cá thể đã ngầm đồng ý chấp thuận cho phép công bố những bức ảnh đáng xấu hổ về mình, cá thể ấy tất yếu vẫn giữ lại quyền được rút lại sự chấp thuận đồng ý của mình ! Với những lập luận trên, Tòa đã công bố quyền gia tài của nhiếp ảnh là không có ý nghĩa về mặt hiệu lực thực thi hiện hành và buộc ông ta phải bán lại mọi quyền tương quan đến những bức ảnh ấy cho Dumas. Vấn đề hơi khác đi một chút ít ở Đức, một nước dân luật bạn bè với Pháp. Tiếp nối truyền thống cuội nguồn của những triết gia cổ xưa Đức, những khái niệm về “ bản thể ”, “ nhân cách ” đã được cụ thể hóa thành những quyền cơ bản của con người. Điều 2, Hiến pháp Đức năm 1949 đã khẳng định chắc chắn rằng “ Mọi người có quyền được tự do tăng trưởng nhân cách của anh ta, trong chừng mực anh ta không làm phương hại đến những quyền của người khác ”. Đây chính là cơ sở hiến định nền tảng cho việc lập ra những lao lý tương quan đến bảo vệ quyền riêng tư, như một quyền nhân thân cốt lõi, trong luật thực định Đức văn minh. Như vậy, luật bảo vệ quyền riêng tư ở châu Âu lục địa được bộc lộ qua những pháp luật “ cứng ” của luật về bảo vệ phẩm giá cá thể, và đặt ra nghĩa vụ và trách nhiệm phải tôn trọng phẩm giá của người khác. Quyền riêng tư ít khi được ghi nhận thẳng vào trong luật, thay vào đó, nó được cụ thể hóa thành quyền so với hình ảnh, tên gọi và danh dự, cùng một quyền đặc biệt quan trọng là quyền tự quyết về thông tin. Ở những nước châu Âu lục địa, quyền riêng tư được xem như một thành viên trong đại gia đình những quyền thực định, toàn bộ đều nhằm mục đích bảo vệ sự tôn trọng lẫn nhau giữa người với người trong xã hội, và bảo toàn phẩm giá, danh dự con người. Hiểu theo cách này, ta sẽ lý giải được ngay vì sao mà một thứ quyền đặc biệt quan trọng như quyền được quên béng và quyền rút lại sự chấp thuận đồng ý lại hoàn toàn có thể đâm chồi và sinh trưởng trong mạng lưới hệ thống pháp lý châu Âu văn minh. Nếu ta xem mạng lưới hệ thống dân luật ở châu Âu lục địa là truyền thống lịch sử mang tính tiếp nối của luật học thông diễn, thì sự sinh ra của những pháp luật mới sẽ bắt nguồn từ những học thuyết gắn liền với luật đi trước. Hiểu theo cách này, có vẻ như quyền riêng tư như thể quyền về phẩm giá con người mới là trực hệ, còn quyền riêng tư như bảo vệ sự tự do kiểu Mỹ chỉ là chi phái mà thôi.

Tài liệu tham khảo:

( 1 ) Samuel D Warren and Louis D Brandeis, ‘ The Right to Privacy ’ ( 1890 ) 4 Harvard Law Review 193 accessed 13 April 2022. ( 2 ) Alan F Westin, Privacy and Freedom ( Bodley Head 1970 ). ( 3 ) Charles Fried, ‘ Privacy ’ ( 1968 ) 77 The Yale Law Journal 475 ( 4 ) Edward J Bloustein, ‘ Privacy as an Aspect of Human Dignity : An Answer to Dean Prosser ’ ( 1964 ) 39 New York University Law Review 962

(5) Huỳnh Thiên Tứ, ‘Lộn trái quyền riêng tư: Một cách tiếp cận hiệu quả hơn?’, Tạp chí Tia Sáng, số 10-20.5.2022.

Xem thêm: Hướng dẫn cách chống Report & bảo mật Facebook 2022

( 6 ) James Q Whitman, ‘ The Two Western Cultures of Privacy : Dignity versus Liberty ’ The Yale Law Journal 72.

Theo Tạp chí Tia sáng

Nguồn : https://tiasang.com.vn/tin-noi-bat/tieu-diem/quyen-rieng-tu-mot-pha-he-tu-tuong-ky-1/

Source: https://vh2.com.vn
Category : Bảo Mật