Đông Kinh Nghĩa Thục: Cuộc cách mạng giáo dục đầu tiên ở VN

Tác giả: Nguyễn Hải Hoành

Cách đây 110 năm, một số ít nhà trí thức yêu nước tiên tiến và phát triển đã xây dựng trường Đông Kinh Nghĩa Thục ( ĐKNT ) tại TP. Hà Nội, khởi đầu một trào lưu yêu nước chống phong kiến chống thực dân với đặc thù trọn vẹn mới chưa từng thấy trong lịch sử dân tộc Nước Ta. Ở đây, Nghĩa thục là trường tư thục ( do tư nhân mở ) vì nghĩa, tức vì quyền lợi chung, không vì tư lợi, không thu tiền của người học. Đông Kinh là tên thành Thăng Long thời Hồ Quý Ly, tức TP.HN lúc bấy giờ, khu vực đặt trường .

ĐKNT do một nhóm sĩ phu Bắc Hà đồng sáng lập: Lương Văn Can (Thục trưởng, tức Hiệu trưởng), Nguyễn Quyền (Giám học) và Lê Đại, Nguyễn Hữu Cầu, Hoàng Tăng Bí, Nguyễn Kỳ, Dương Bá Trạc, Vũ Hoành v.v… Họ đều là các nhà Nho, trong đó cử nhân Dương Bá Trạc mới 23 tuổi, cử nhân Nguyễn Hữu Cầu 28 tuổi, nhiều tuổi nhất là Lương Văn Can 53 tuổi.

Bạn đang đọc: Đông Kinh Nghĩa Thục: Cuộc cách mạng giáo dục đầu tiên ở VN


Do có cùng chí hướng và nhận thức, lại tiếp thu trào lưu duy tân từ Nhật Bản, Trung Quốc và tư tưởng tiên tiến và phát triển của hai nhà đại cách mạng Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh, nên họ đã tự tìm đến với nhau họp bàn và nhất trí chủ trương noi gương Nhật Bản, trước hết mở trường dạy cho phần đông đồng bào những kỹ năng và kiến thức thiết yếu nhất để làm cho dân giàu nước mạnh, sau cuối tiến tới mưu đồ sự nghiệp giải phóng quốc gia. Hai cụ Phan có liên hệ ngặt nghèo với nhóm này. Do từng thăm trường Khánh ứng Nghĩa thục ( Keio Gijuku, lập năm 1868 ) của Fukuzawa Yukichi ở Tokyo nên hai cụ rất hiểu công dụng của giáo dục quốc dân so với việc triển khai “ quốc phú binh cường ” ( nước giàu, quân mạnh ) ở nước Nhật. Vì thế những cụ đã gợi ý nhóm sĩ phu nói trên lập ra ĐKNT .
Theo tài liệu do ĐKNT biên soạn thì đây là trường học tiên phong được lập ở Nước Ta : “ Nước Nhật Bản chỉ có 43 huyện mà có đến 26.824 trường tiểu học. Nước ta hơn 30 tỉnh, hơn 500 huyện mà chưa nghe ai nói tới mở trường. Than ôi ! Chẳng phải là đáng giận lắm sao ? ” [ 1 ] Thực ra nước ta ngày ấy tuy chưa có trường học theo nghĩa có trường sở, có cỗ máy tổ chức triển khai quản trị và giảng dạy, đào tạo và giảng dạy học viên theo một chương trình nhất định, nhưng cũng có không ít cơ sở giảng dạy văn hóa truyền thống Nho giáo như những lớp học tại gia của thầy đồ. Cơ sở lớn nhất là Quốc tử Giám Văn Miếu, được gọi là “ trường ĐH tiên phong ”. Nhưng mọi hoạt động giải trí giáo dục thời xưa chỉ nhằm mục đích giảng dạy người làm quan, như đạo Khổng dạy : Học nhi ưu tắc sĩ ( Học giỏi thì ắt làm quan ). Về sau, từ cuối thế kỷ XIX, Thống sứ Trung Bắc lưỡng kỳ Paul Bert ( nguyên Bộ trưởng Bộ Giáo dục đào tạo Pháp ) mở màn mở 1 số ít trường tiểu học Pháp-Việt nhằm mục đích huấn luyện và đào tạo người thao tác cho thực dân Pháp. Nhưng một trường học kiểu ĐKNT thì đúng là nước ta chưa từng có ( kể cả lúc bấy giờ ) !
ĐKNT khai giảng tháng 3/1907 tại TP. Hà Nội, hai tháng trước khi có giấy phép của chính quyền sở tại quản lý. Trường không thu học phí, những tài liệu giảng dạy và tuyên truyền đều phát không cho học viên, hơn thế nữa còn phát hành trên cả nước. Ai muốn học đều được nhận, bất kể già trẻ gái trai, kể cả nhà Nho muốn học tiếng Pháp. Kinh phí hoạt động giải trí dựa vào sự góp phần tùy tâm của dân ; giáo viên thời hạn đầu không lĩnh lương. Bộ máy nhà trường gồm 4 ban : Giáo dục đào tạo ( mở lớp và giảng dạy ), Tu thư ( soạn tài liệu giảng dạy và tuyên truyền ), Cổ động ( tuyên truyền ), Tài chính ( lo kinh phí đầu tư ). Trường dạy những môn : Quốc ngữ, chữ Hán ( chỉ để đọc tân thư ), tiếng Pháp, những thường thức về xã hội, lịch sử vẻ vang, địa dư, chính trị, kinh tế tài chính, quyền công dân. Nhà trường có một cơ quan ngôn luận riêng là tờ Đại Việt Tân báo ; một thư viện nhiều sách báo với thủ tục cho mượn là chỉ cần đọc xong thì trả lại ; một hòm thư trưng cầu quan điểm nhân dân góp phần kiến thiết xây dựng trường … Với hình thức tổ chức triển khai như vậy, ĐKNT đúng là một trường học tiên tiến và phát triển chưa từng có trong lịch sử dân tộc nước ta, Trung Quốc thời ấy cũng chưa có .
ĐKNT đặc biệt quan trọng chú trọng việc biên soạn tài liệu giảng dạy, tuyên truyền. Các lớp bậc cao dùng ngay tân thư Nhật Bản và Trung Quốc ( hầu hết do TQ dịch từ sách Nhật ) để giảng dạy, vì học viên đã biết chữ Hán nên hoàn toàn có thể trực tiếp đọc sách. Các lớp dưới dùng sách quốc ngữ hoặc chữ Hán do trường biên soạn. Văn thơ của những chí sĩ yêu nước như Phan Bội Châu, Nguyễn Thượng Hiền … cũng được dùng để giảng dạy. Nội dung những tài liệu nói trên đều nhằm mục đích nâng cao lòng yêu nước, đả phá nền cựu học khoa hoạn phong kiến cùng lối sống cũ, đề xướng tân học cùng lối sống mới, học văn minh phương Tây, học chữ Quốc ngữ và khoa học kỹ thuật, chấn hưng kinh tế tài chính …
Hội quán ĐKNT ( mới đầu ở nhà số 4 phố Hàng Đào ) treo một map tổ quốc cỡ lớn chưa từng thấy nhằm mục đích khuyến khích lòng yêu nước một cách trực quan, cảm tính. Đồng bào rủ nhau đến xem rất đông, ai cũng xúc động vì phần nhiều đây là lần tiên phong họ được biết hình dạng tổ quốc mình trên toàn cầu. Một số tài liệu nhà trường phát không cho học viên có nội dung vạch tội ác của thực dân Pháp, lôi kéo đồng bào đứng lên cứu nước. Như “ Hải ngoại Huyết thư ” của Phan Bội Châu được Lê Đại dịch từ chữ Hán sang tiếng Việt, chuyển thành thể thơ tuy nhiên thất lục bát có vần điệu rất hay, dễ nhớ dễ truyền khẩu, hầu hết cả nước ai cũng thuộc lòng. Những câu như

Đội trời đạp đất ở đời
Sinh ra Nam quốc là người trượng phu
Ai cũng bụng trả thù báo quốc
Thấy giống người nước khác ai ưa ?
Cớ sao ngày tháng lần lừa
Rụt rè như vậy, đợi chờ ngóng trông ?

và

Lẽ vinh, sỉ, có hai đường ấy
Anh em ta đã nghĩ cho chưa ?
Gió tanh xông mũi khó ưa
Gươm sao cắp nách mà ngơ cho đành
Hòn máu uất chất quanh đầy ruột
Anh em ơi, xin tuốt gươm ra ! …
Cờ độc lập xa trông phấp phới
Kéo nhau ra đòi lại nước nhà ! [ 2 ]

sao mà kích động lòng người, như tiếng trống trận thúc dục họ đứng lên đánh đuổi giặc ngoại xâm, giải phóng tổ quốc !
Với nội dung hoạt động giải trí như vậy, ĐKNT lập tức được nhân dân ta vốn giàu lòng yêu nước và hiếu học nhiệt huyết hưởng ứng, ủng hộ. Số học viên từ khoảng chừng dăm chục lúc đầu sau vài tháng lên tới mấy nghìn, và liên tục tăng dần. Nhiều nhà trí thức Nho học và Tây học tự nguyện tham gia giảng dạy, như hai nhà Tây học nổi tiếng nhất hồi ấy là Nguyễn Văn Vĩnh và Phạm Duy Tốn giúp dạy tiếng Pháp. Cụ Phan Châu Trinh từ Quảng Nam ra Thành Phố Hà Nội diễn thuyết tuyên truyền cho ĐKNT. Đồng bào những giới nô nức góp tiền của cho trường, có lúc nhiều tới mức thu không xuể. Nhân sĩ khắp ba kỳ kéo nhau đến xem trường, ai nấy đều hồ hởi hoan nghênh, ủng hộ. Thời gian đầu bọn Pháp cũng không ngăn cấm mà còn phỉnh phờ. Phong trào lan ra nhanh gọn. Sĩ phu ở một số ít tỉnh tự động hóa lập phân hiệu của ĐKNT. Bà con ta truyền nhau mấy câu thơ :

Trường Nghĩa thục đứng đầu dạy dỗ
Khắp ba mươi sáu phố Hà thành
Gái trai nô nức học tập
Giáo sư tám lớp, học viên non ngàn .

và

Buổi diễn thuyết người đông như hội
Kỳ bình văn khách tới như mưa .

Trong thực trạng hồi ấy, khi tổng thể những cuộc nổi dậy chống Pháp đều bị kẻ địch dìm trong biển máu, lối thoát cho công cuộc giải phóng dân tộc bản địa ta rõ ràng chưa thể là khởi nghĩa vũ trang, mà là chuẩn bị sẵn sàng lực lượng quần chúng : trau dồi cho phần đông đồng bào lòng yêu nước và những kiến thức và kỹ năng thiết yếu nhất để thay đổi xã hội về mọi mặt kinh tế tài chính, chính trị, khoa học kỹ thuật, làm cho dân giàu nước mạnh. ĐKNT chọn giáo dục quốc dân làm giải pháp sẵn sàng chuẩn bị lực lượng cách mạng là sự lựa chọn sáng suốt hồi ấy. Gây dựng được trào lưu phần đông quần chúng nhiệt huyết học tập như thế thật là việc chưa từng có trong lịch sử vẻ vang nước ta .
ĐKNT trước hết tập trung chuyên sâu vào chủ đề giáo dục. Nền giáo dục nước ta lâu nay rập khuôn TQ “ đặt đạo đức lên đầu, xem trí năng là thứ yếu, cho nên vì thế không nói tới giáo dục quốc dân … Chỉ những ai có chí làm công khanh, đại phu mới đi học, chớ không phải là giáo dục quốc dân nhằm mục đích phổ cập thoáng đãng trong dân chúng, mà là định phân xấp xỉ, giữ gìn lễ phép. Đường lối giáo dục quốc dân không phải như thế, mà là làm rõ cái lý đối sánh tương quan giữa nước với dân, sao cho họ biết vị trí của họ trong xã hội, chức phận ra làm sao, và làm thế nào để gây ý thức ái quốc ái quần, tu dưỡng kĩ năng tự trị, tự lập … Một nước không có giáo dục quốc dân thì trăm họ u mê, không biết vương quốc, chính trị là gì. ” [ 3 ] ĐKNT lôi kéo :

Liệu mà sớm bảo nhau đi

Giàu thì giúp của, nghèo thì gắng công

Xem thêm: Điểm chuẩn Học viện Công nghệ Bưu chính Viễn thông cao nhất là 26,9

Khăng khăng ghi lấy một lòng
Sang Âu, sang Mỹ học tòng nghề hay
Bao nhiêu nghề khéo quốc tế
Học sao cho được hơn người mới nghe
Bấy giờ rồi liệu trở lại
Mở trường trong nước lấy nghề dạy nhau. [ 4 ]

Nghĩa là ĐKNT muốn làm cuộc cách mạng về đối tượng người dùng, mục tiêu và phương pháp giáo dục : từ chỗ chỉ giáo dục 1 số ít ít người chuyển sang giáo dục số đông dân chúng ; từ chỗ chỉ giảng dạy người làm quan chuyển sang giảng dạy người làm công dân, từ giáo dục tự nguyện sang giáo dục bắt buộc ; từ chỉ học trong nước sang đi học quốc tế. Nền giáo dục cũ đều dùng chữ Hán, một thứ chữ rất khó học, chỉ 1 số ít cực ít người muốn làm quan và có điều kiện kèm theo mới chịu học. Kiến thức họ được học toàn là những tầm cỡ Nho giáo, văn chương cổ lỗ có từ hàng nghìn năm trước, xa rời thực tiễn xã hội, không ích gì cho tăng trưởng kinh tế tài chính, chính trị, khoa học kỹ thuật, nâng cao đời sống của dân. Hậu quả là những nhà Nho vô dụng lại làm quan quản lý dân. Chính cho nên vì thế mà dân ngu nước yếu, không chống nổi ngoại xâm. Đã vậy giới hủ nho lại mù quáng tôn vinh văn minh Nho giáo cổ hủ, tự cao tự đại, khinh thường mọi thứ của người Tây, như văn minh phương Tây, chữ Quốc ngữ ( do những giáo sĩ người Âu làm ra ), khoa học kỹ thuật và văn minh vật chất. Các yếu nhân ĐKNT tuy vốn là nhà Nho tuy nhiên do tiếp thu được tư tưởng duy tân từ Nhật và TQ nên họ thấy rõ muốn dân giàu nước mạnh thì trước hết phải nâng cao dân trí, tức triển khai giáo dục quốc dân nhằm mục đích thực thi “ Khai dân trí ” – nội dung tiên phong trong mục tiêu cách mạng Việt Nam thời ấy “ Khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân số ” do Phan Châu Trinh nêu ra .
Muốn mở dân trí, phải nhất quyết đả phá nạn hủ nho. “ Cáo hủ lậu văn ” của ĐKNT viết : “ Ôi ! những bố, có óc mưu trí, ở làng cao sang, đọc sách hiền triết, làm mẫu da vàng ! Đương lúc này nghe thấy mới lạ, cuộc sống mở mang, sao không ra tay cứu vớt người chìm đắm, thức tỉnh kẻ mơ màng ! Tại hại thay hủ thư ! Đục nát bét những bố ! Đau đớn thay hủ nho ! Làm những bố lầm lỡ ! ”
Muốn phổ cập giáo dục thì phải dùng chữ Quốc ngữ. “ Văn minh Tân học sách ” – cuốn sách có tính cương lĩnh của ĐKNT viết : “ Người trong nước đi học nên lấy chữ Quốc ngữ làm phương tiện đi lại tiên phong để trong một thời hạn vài tháng, đàn bà trẻ con đều biết chữ và hoàn toàn có thể dùng … Đó thực là bước tiên phong để mở mang trí khôn vậy. ” Đúng là nhờ biết chữ Quốc ngữ mà tư duy, trí tuệ của người Việt được giải phóng, mở mang, tiến những bước nhảy vọt hơn hẳn mấy nghìn năm trước. Không có chữ Quốc ngữ thì những tư tưởng tiên tiến và phát triển của ĐKNT sao hoàn toàn có thể đến được quần chúng nhân dân. Mười năm sau ( 1917 ), học giả Phạm Quỳnh đưa ra đánh giá và nhận định : chữ Quốc ngữ là công cụ giải phóng trí tuệ người Việt .
Làm cho dân ta đồng ý một loại chữ viết mới thay cho chữ Hán quen dùng hàng nghìn năm là một cuộc cách mạng lớn về văn hóa truyền thống giáo dục. Hầu hết người tri thức ở ta ngày ấy chỉ biết chữ Hán, thứ chữ viết bằng bút lông có vẻ như cao sang. Giới hủ Nho tẩy chay và chê bai chữ Quốc ngữ viết bằng ngòi bút sắt là thứ chữ “ mọi rợ ”, “ ngoằn ngoèo như con giun ”. Sử gia Chương Thâu nhìn nhận : với việc triển khai dạy chữ Quốc ngữ, ĐKNT đã tiến xa hơn những nhà duy tân TQ chỉ hô hào bỏ khoa cử và lối văn tám vế ( bát cổ ) nhưng vẫn giữ cổ văn, cho tới năm 1917 mới đề xuất dùng bạch thoại .

ĐKNT đề xướng học không vì bằng cấp, “chỉ cốt học để làm người dân, chứ không học lối từ chương khoa xử, là cái di độc ngày xưa còn lại, lúc bấy giờ chúng tôi ghét lắm.” (lời giám học Nguyễn Quyền). Sử gia Chương Thâu nhận xét: Lần đầu tiên trong lịch sử, ĐKNT đã thành công tách rời thi cử ra khỏi giáo dục. ĐKNT hô hào: “Thiếu niên chúng ta phải ra sức học cái hữu dụng, chớ để cái học khoa cử phá hỏng chí hưởng của mình.” Nếu cứ học theo lối cũ “thì nước ta sẽ không đời nào hưng thịnh được.”[5]

ĐKNT dạy cho dân biết những kỹ năng và kiến thức văn minh, tiên tiến và phát triển về chính trị, kinh tế tài chính, xã hội mà người Nước Ta chưa từng nghe nói. Chỉ cần điểm qua tên một chút ít bài trong số 79 bài trong sách “ Quốc dân độc bản ” ( Sách dùng để quốc dân đọc ) là đủ thấy điều đó : – Quan hệ giữa nước với dân ; – Nỗi bi thảm của vương quốc không được độc lập ; – Lòng yêu nước ; – Độc lập ; – Cạnh tranh ; – Chính thể ; – Bàn về cái hại của khoa cử ; – Thuế khóa ; – Pháp luật ; – Nước ta nên chấn hưng thực nghiệp ; – Máy móc ; – Ích lợi của đại công nghiệp ; – Tiền công ; – Tư bản ; – Nhà đại tư bản cũng có ích cho người nghèo ; – Thương mại ; – Tiền tệ ; – Trái phiếu, hối phiếu ; – Séc ; – Công ty ; những bài viết về nước Nhật ( chính thể, giáo dục … ) .
Sách “ Luân lý giáo khoa ” có những chương nói về nghĩa vụ và trách nhiệm của quốc dân với tổ quốc, mái ấm gia đình, bản thân, xã hội, với quả đât. Từ “ quốc dân ” ở đây chính là từ “ công dân ” ta dùng giờ đây, là dân cư có những quyền hạn và nghĩa vụ và trách nhiệm nhất định so với vương quốc của mình, khác với “ thần dân ” là người dân chịu sự quản lý của triều đình phong kiến, phải tuyệt đối phục tùng chính quyền sở tại, không có quyền hạn gì hết ( trong chữ Hán “ thần ” nghĩa là nô lệ ) .
Khác hẳn nền cựu học chỉ dạy học viên thuộc lòng thứ văn chương cao sang khó hiểu viết từ mấy nghìn năm trước, những tài liệu giảng dạy của ĐKNT thường viết dưới dạng thơ ca dễ hiểu dễ học dễ nhớ. Sách “ Quốc văn tập đọc ” có 19 bài ca như : khuyên học chữ Quốc ngữ, khuyên yêu nước, khuyên họp đàn, mẹ khuyên con, răn người uống rượu, răn người đánh bạc … “ Bài ca khuyên người đi tu ” viết :

Phen này cắt tóc đi tu
Tụng kinh Độc lập, ở chùa Duy tân
Đêm ngày khấn vái chuyên cần
Cầu cho ích quốc lợi dân mới là …

“ Bài vợ khuyên chồng ” viết :

Anh làm thế nào cho ích nước lợi nhà
Mọi nghề tân học ắt là phải thông
Anh làm thế nào cho nổi tiếng Lạc Hồng
Có khôn mới đứng được trong cõi đời .

Điểm qua vài nét kể trên, hoàn toàn có thể thấy ĐKNT đã thực sự làm một cuộc cách mạng giáo dục tiên phong, với quy mô lớn và đặc thù tiên tiến và phát triển chưa từng thấy trong lịch sử dân tộc nước ta. Xét tổng thể và toàn diện, ĐKNT không chỉ là một trường học mà thực ra là cả một trào lưu cách mạng yêu nước nhằm mục đích mục tiêu giải phóng xã hội và dân tộc bản địa khỏi ách phong kiến thực dân .
Thực dân Pháp đã thấy ngay những hoạt động giải trí của ĐKNT rình rập đe dọa lật đổ ách thống trị của chúng. Vì thế ĐKNT chỉ hoạt động giải trí được 9 tháng đã bị chính quyền sở tại Pháp ra lệnh đóng cửa và tàn tệ đàn áp. Chúng bắt giam nhiều yếu nhân ĐKNT, phán quyết họ từ 5 năm tù đến chung thân, tử hình và đày ra Côn Đảo nhằm mục đích cách ly với đồng bào. Các tài liệu của ĐKNT đều bị tiêu hủy, ai tàng trữ sẽ bị tù ; do đó cho nên vì thế hiện còn rất ít tài liệu để tìm hiểu thêm. Tuy vậy, ảnh hưởng tác động của ĐKNT vẫn liên tục lan ra khắp nơi, khêu gợi lòng yêu nước trong toàn dân, sẵn sàng chuẩn bị lực lượng cho những trào lưu đấu tranh chống Pháp về sau .
Cao trào yêu nước ĐKNT chứng tỏ Nước Ta là nước châu Á tiên phong đi theo con đường Duy tân của Nhật, tiếp thu văn minh phương Tây, dùng giải pháp giáo dục quốc dân để nâng cao dân trí, cải cách xã hội, tiến tới triển khai dân giàu nước mạnh. Cuộc cách mạng giáo dục do ĐKNT thực thi đã viết nên một trang sáng ngời trong lịch sử vẻ vang giáo dục nước ta .
Phong trào yêu nước ĐKNT vẻ vang như thế lẽ ra phải được tôn vinh, ca tụng xứng tầm để hoàn toàn có thể làm dân tộc bản địa này tự tôn ngẩng cao đầu, nhưng không rõ vì sao lâu nay có vẻ như đang bị dư luận chính thống ở ta quên lãng dần. Đây thật là điều vô cùng đáng tiếc. Mong sao những thế hệ sau sẽ sửa được sai lầm đáng tiếc này !
Nguyễn Hải Hoành là dịch giả và nhà nghiên cứu tự do hiện sống tại TP.HN .
Hình : Lớp học của Đông Kinh Nghĩa Thục. Nguồn : Vietnamnet .
— — — — — –
[ 1 ] Văn thơ Đông Kinh Nghĩa Thục. Nhà XB Văn hóa, Hà nội 1997 .
[ 2 ] Lê Đại, con người và thơ văn. Chương Thâu và Tôn Long. NXB Văn hóa thông tin. Hà nội, 2001 .
[ 3 ] Văn thơ Đông Kinh Nghĩa Thục .

[4] Đông Kinh Nghĩa Thục và phong trào cải cách văn hóa đầu thế kỷ XX. Chương Thâu. NXB Hà Nội, 1997.

Xem thêm: Điểm chuẩn trường Đại học Công nghiệp Hà Nội (HaUi) năm 2020 2021 2022 mới nhất

[ 5 ] Văn thơ Đông Kinh Nghĩa Thục .

Source: https://vh2.com.vn
Category : Công Nghệ