VĂN HOÁ ĐỌC và văn hoá NGHE, NHÌN_Sự dịch chuyển từ phương thức ĐỌC TRUYỀN THỐNG đến phương thức ĐỌC HIỆN ĐẠI (Kết quả khảo sát “Thị hiếu thẩm mĩ của công chúng văn học Việt Nam đương đại”) – THÁNH ĐỊ

Công chúng thường lựa chọn cho mình phương pháp tiếp đón quen thuộc, tương thích. Có người tiếp đón theo phương pháp đọc ( đọc văn bản ). Có người tiếp đón theo phương pháp qua những phương tiện đi lại nghe – nhìn như ( đọc qua đài, qua tivi và những tiện ích khác, … ). Từ những phương pháp này tạo nên những tâm thế tiếp đón, hiệu suất cao tiếp đón những hiệu ứng thẩm mĩ, thói quen thẩm mĩ và thị hiếu thẩm mĩ khác nhau. Hiện nay đang có thực trạng văn hóa đọc bị xuống cấp trầm trọng nặng nề. Do vậy, những phương pháp đảm nhiệm khác nhau đã chiếm lợi thế và ép chế phương pháp đọc. Hiệu ứng thẩm mĩ phát sinh từ tình hình này phản ánh sự phân hóa thị hiếu văn học lúc bấy giờ .

1. Thuật ngữ văn hoá đọc và văn hoá nghe – nhìn

Đến thời gian hiện tại thuật ngữ văn hóa đọc và văn hóa nghe – nhìn chưa có trong mục từ, từ điển, chưa coi là một định nghĩa hay khái niệm hoàn hảo và thống nhất. Trong thời đại bùng nổ thông tin, khoa học kĩ thuật tăng trưởng, sự thích ứng giữa văn hóa đọc và văn hóa nghe – nhìn không chỉ giữ phương pháp đọc truyền thống cuội nguồn ( sách in ) mà chuyển sang phương pháp tân tiến ( đọc trên những thiết bị điện tử máy tính, internet, điện thoại cảm ứng, … ) cung ứng thị hiếu của fan hâm mộ trong đó có giới trẻ .

     Văn hoá nghe – nhìn là quá trình trao đổi, truyền đạt, tương tác thông tin về các vấn đề chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội, giáo dục… thể hiện thái độ, tình cảm, nhận thức của cá nhân hay nhóm xã hội. Phương tiện của văn hoá nghe – nhìn là các phương tiện truyền thông như: internet, truyền hình, phát thanh, phim ảnh, báo chí, mạng xã hội,… cung cấp thông tin, kiến thức và kết nối các mối quan hệ trong cộng đồng. Với sức lan toả và sự đắc dụng của nó trong thời đại công nghệ thông tin, văn hoá nghe – nhìn ảnh hưởng đến lối sống, suy nghĩ, quan điểm của công chúng. Ở góc độ văn học đương đại, văn hoá nghe – nhìn mang đến phương thức tiếp cận mới cho công chúng văn học. Công chúng có thể tiếp nhận các hiện tượng văn học thông qua nhiều hình thức đọc, nghe, xem, nhìn,… Nhờ có phương thức tiếp nhận từ văn hoá nghe – nhìn mà các ý kiến trao đổi, tranh luận, khen – chê, đánh giá, thẩm định giá trị văn học của công chúng trở nên khách quan, công khai, dân chủ, v.v.

Văn hóa đọc, theo nhà ngôn ngữ học Phạm Văn Tình : “ Văn hóa đọc chính là thái độ, là cách ứng xử của tất cả chúng ta so với tri thức sách vở. Phải biết đọc sao cho hợp lý và có ích. Đọc sao cho hợp với quy luật đảm nhiệm tri thức ”. Trong hội thảo chiến lược tại thành phố Hồ Chí Minh ( 2010 ) “ Văn hóa đọc, tình hình và giải pháp ” [ 2 ] khái niệm “ văn hóa đọc ” được lí giải theo nghĩa rộng và nghĩa hẹp. Theo nghĩa rộng, văn hóa đọc là cách ứng xử, giá trị và chuẩn mực đọc của những nhà quản lí và những cơ quan quản lí Nhà nước ; ứng xử, giá trị và chuẩn mực đọc của hội đồng và ứng xử, giá trị và chuẩn mực đọc của mỗi cá thể trong xã hội. Xét từ góc nhìn cá thể, văn hóa đọc cần quy tụ đủ 3 yếu tố là thói quen đọc, sở trường thích nghi đọc và kĩ năng đọc. Theo nghĩa hẹp, văn hóa đọc là ứng xử, giá trị và chuẩn mực đọc của mỗi cá nhân hình thành nên : Thói quen đọc, sở trường thích nghi đọc, kĩ năng đọc. Các yếu tố này có mối quan hệ mật thiết với nhau cùng bổ trợ, bồi đắp cho nhau. Khi cá thể có những ứng xử, giá trị và chuẩn mực đúng đắn, lành mạnh sẽ hình thành thói quen đọc, sở trường thích nghi đọc, kĩ năng đọc lành mạnh. Theo Giáo sư Chu Hảo, ba yếu tố cấu thành nên văn hóa đọc là thói quen đọc, chiêu thức chọn sách và kĩ năng đọc. Ba yếu tố này luôn hỗ trợ cho nhau và chỉ hình thành khi mỗi fan hâm mộ được giảng dạy từ lúc nhỏ, … Như vậy, văn hóa đọc đã vượt lên khái niệm đọc đơn thuần, nó hướng đến giá trị thẩm mỹ và nghệ thuật đích thực, hướng đến những ứng xử, giá trị và chuẩn mực thẩm mĩ của công chúng .

2. Văn hoá đọc và xu hướng đọc sách văn học hiện nay

     Trước sự phát triển như vũ bão của các phương tiện truyền thông đại chúng và các tiện ích xã hội như: báo điện tử, blog, facebook, youtube,… gần như chiếm chỗ của việc đọc sách, người đọc không còn hứng thú với sự đọc. Sách in không cạnh tranh được với sách điện tử tiện ích, cập nhật thông tin. Tại Mĩ, dự án điều tra mở rộng nghiên cứu các tài liệu thiên về hư cấu, thơ, kịch, tiểu thuyết và truyện ngắn đều dẫn đến một chuẩn đoán nghiệt ngã “…từ trẻ em đến người lớn ở Mĩ, đâu đâu cũng thấy việc đọc đang bị coi nhẹ” [5]. Tại Việt Nam, trong bối cảnh toàn cầu hoá, hội nhập quốc tế mở ra cơ hội thuận lợi để phát triển văn hoá nhưng cũng là khó khăn, thách thức cho văn hoá đọc. Văn hoá đọc trong sự phát triển văn hoá ở Việt Nam được quan tâm nhưng chưa có sự thống nhất và hệ thống. Năm 2008, Hội thảo “Người Việt có mê đọc sách” diễn ra ở thành phố Hồ Chí Minh chỉ ra thực trạng “lười đọc”, “đọc ít” và “đọc theo phong trào”, theo “tâm lí đám đông” của phần nhiều giới trẻ hiện nay. Trong đó văn hoá đọc mới chỉ dừng lại ở việc đọc chủ yếu là tra cứu tài liệu, đọc sách theo thị hiếu đám đông, còn thói quen đọc, kĩ năng đọc như thế nào chưa được bạn đọc chú ý và rèn luyện. Khảo sát năm 2010, lí do mà giới trẻ tìm đọc sách văn học chủ yếu là đọc theo cảm hứng chiếm tỉ lệ 42,5%, đọc sách văn học không vì lí do nào mà chỉ là thích đọc. Trong khi chỉ có 8,5% số người được hỏi là giới trẻ trả lời rằng họ đọc sách văn học như một thói quen. Điều này có nghĩa rằng: Trong sự ham thích đọc, thói quen đọc đang dần phai nhạt. Người đọc có xu hướng đọc theo cảm hứng và đọc theo ý thích cá nhân, thụ động. Khi được hỏi về mục đích của việc đọc sách văn học đối với giới trẻ thì lí do chủ yếu đưa ra: Đọc sách văn học để giải trí, thư giãn sau những lúc căng thẳng chiếm tỉ lệ 67%, tiếp đó là vấn đề đọc nâng cao kiến thức, vốn hiểu biết cuộc sống chiếm tỉ lệ 61,3% đứng vị trí thứ hai. Tình trạng lười đọc sách văn học diễn ra ở nhiều thành phần xã hội, ở nhiều lứa tuổi khác nhau. Với giới trẻ, việc đọc sách ngày càng có xu hướng giảm mạnh. Internet ra đời với tiện ích của nó đã trợ giúp và tạo ra phương thức đọc mới là phương thức đọc hiện đại. Tình trạng đọc nhanh, đọc ngắn, đọc sách mỏng là một trong những tiêu chí được giới trẻ hướng đến và lựa chọn.

Tình trạng công chúng ham thích truyện tranh dễ hiểu hơn là những cuốn sách dày và mang tính lí luận là khuynh hướng phổ cập lúc bấy giờ. Theo tìm hiểu của Cục Xuất bản, có 50 % sách được ưa thích là sách minh họa bằng tranh vẽ, dễ hiểu đơn thuần, … Đặc biệt là công chúng thuộc giới trẻ – thế hệ đọc tương lai “ Có xu thế đọc truyện tranh với những nội dung đơn thuần, thậm chí còn thiếu lành mạnh, ngại đọc những loại sách tầm cỡ, lí luận, đặc biệt quan trọng là những sách dày, nhiều tập. Giới trẻ chú ý quan tâm thể loại truyện tranh trong khi gần như không chăm sóc đến tiểu thuyết trong nước ” [ 1 ]. Việc công chúng lựa chọn “ đọc ” hay “ không đọc ” những thể loại văn học như truyện tranh, tiểu thuyết, truyện ngắn là do tương thích nhu yếu và sở trường thích nghi cá thể. Trong đó, truyện ngắn là thể loại văn học lôi cuốn sự quan tâm của toàn bộ những lứa tuổi : từ học viên, người trẻ tuổi đến trung niên và người cao tuổi. Thể loại văn học có nội dung hay, ý nghĩa, mang tính vui chơi được tôn vinh trong khi yếu tố thẩm mỹ và nghệ thuật, tính thời sự của thể loại này không hẳn là lí do mà công chúng hướng đến .
Tình trạng lười đọc văn học, nhất là với giới trẻ bộc lộ ở thời hạn dành cho việc đọc sách ( sách văn học ). Theo hiệu quả tìm hiểu “ Thực trạng đọc sách văn học lúc bấy giờ ” năm 2012 có đến 35 % số người được hỏi vấn đáp đọc sách dưới 30 phút / ngày ; 20 % số người đọc sách từ 30 phút đến 2 giờ / ngày ; còn trên 2 giờ / ngày là 10 % ; nhu yếu đọc sách khi nào thấy thích, hứng thú chứ không mặc định vào thời hạn chiếm tỉ lệ 45 % số người đống ý. Như vậy, thời hạn dành cho việc đọc sách của giới trẻ có khuynh hướng giảm theo nhu yếu cá thể và ảnh hưởng tác động của phương tiện đi lại truyền thông online đa phương tiện. Theo hiệu quả điều tra và nghiên cứu năm 2013, giới trẻ đọc sách và đọc sách văn học đa phần tranh thủ đọc qua mạng là 45 % ; qua sách in là 20,1 %, qua nghe đài và xem tivi là 14,9 %, còn qua điện thoại di động là 20 %. Lựa chọn phương pháp đọc này đã hình thành trào lưu văn học mới – văn học mạng. Văn học mạng là một hiện tượng kỳ lạ tiếp xúc đặc biệt quan trọng bởi đây là kênh trao đổi thông tin, phản hồi, phản hồi của công chúng trực tiếp tới nhà văn ; trao đổi giữa người đọc với người đọc. Bên cạnh đó, với đặc thù đặc trưng là sáng tác trên internet nên văn học mạng liên kết được hình thức văn học truyền thống cuội nguồn với hình thức tân tiến ; liên kết người sáng tác và người đọc, liên kết – văn bản với tác phẩm văn học hoàn hảo. Đây cũng chính là kênh quảng cáo và ra mắt loại sản phẩm sách nhạy bén nhất đến với công chúng. Rất nhiều sáng tác được sinh ra từ mạng internet đã được in thành sách và giữ được chỗ đứng trong lòng công chúng như : Chuyện tình Thành Phố New York của Hà Kin, Tuyết đen của Giao Chi, Dị bản của Keng, 3.3.3. 9 – [ Những mảnh hồn trần ] của Đặng Thân, Trang Hạ với tác phẩm dịch Xin lỗi em chỉ là con đĩ, Lỡ tay chạm ngực con gái, Mẹ điên, … đã tạo nên những hiện tượng kỳ lạ văn học mạng mê hoặc công chúng .

3. Văn hoá nghe – nhìn và sự hình thành phương thức đọc mới

Trước sự tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ của kinh tế thị trường, của khoa học kĩ thuật khiến người đọc có ít thời hạn dành cho việc đọc sách nói chung và sách văn học nói riêng. Quỹ thời hạn eo hẹp cùng với sự Open của nhiều mô hình vui chơi nghe – nhìn đã làm biến hóa thói quen đọc sách. Văn hóa đọc ở Nước Ta chịu tác động ảnh hưởng bởi những phương tiện đi lại nghe nhìn như truyền hình, báo mạng, sách điện tử, … Vì vậy, việc hình thành những kiểu đọc ( hay là phê bình ) : phê bình báo chí truyền thông và phê bình hàn lâm bên cạnh kiểu đọc đơn thuần là một sự sống sót song hành và hỗ trợ cho nhau. Bởi lẽ, tất cả chúng ta không hề phủ nhận rằng, những phương tiện đi lại tiếp thị quảng cáo đại chúng là con đường nhanh nhất để phê bình chuyên nghiệp đến với đối tượng người dùng fan hâm mộ là những người đọc đơn thuần. Có điều trái ngược, dù không phủ nhận vai trò và tiện ích của những phương tiện đi lại tiếp thị quảng cáo trong đó có sách điện tử, nhưng nhóm tìm hiểu lại thu được hiệu quả 67,9 % số người được hỏi cho rằng, tiện ích truyền thông online không hề thay thế sửa chữa cho sách in .
Thực tiễn tìm hiểu cho thấy, hầu hết công chúng chọn văn học trên internet vì yếu tố tiện nghi và nhanh gọn. Công chúng văn học đương đại trau dồi cho mình kĩ năng, kỹ năng và kiến thức công nghệ thông tin nên họ update thông tin một cách nhạy bén, tương thích với thời đại công nghệ tiên tiến số. Những năm thập niên đầu của thế kỉ XXI là thập niên của internet và công nghệ cao đã hình thành trào lưu văn học mạng, có đời sống riêng, có công chúng riêng. Nhà văn Trang Hạ cho rằng : Chính fan hâm mộ đã khai sinh ra văn học mạng. Trong toàn cảnh toàn thế giới hóa và hội nhập quốc tế, công chúng văn học mạng đã tạo nhịp cầu nối văn học trong nước và ngoài nước. Nhiều tác phẩm trước khi được xuất bản thành sách, nó đã có đời sống phong phú và đa dạng trên mạng, trở thành forum trao đổi, tranh luận của công chúng văn học. Văn học mạng là con đường nhanh, tiện ích nhất để công chúng – nhà văn có sự tiếp xúc đặc biệt quan trọng với nhau. Công chúng trở thành “ đồng phát minh sáng tạo ” với nhà văn trải qua hình thức nhận xét, phản hồi, phản hồi. Nhiều tác phẩm văn học, lôi cuốn dư luận, mang tính vui chơi cao, phân phối số đông fan hâm mộ trẻ ( công chúng tuổi teen, thế hệ 9 x ). Tuy nhiên, một số ít công chúng lớn tuổi, họ không coi văn học trên mạng internet là tác phẩm văn học thực sự. Họ cho rằng : những tác phẩm trên mạng chỉ là sự thư giãn giải trí, vui chơi những lúc stress ; ngôn từ không có giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ ; văn học mạng là mẫu sản phẩm của công nghệ tiên tiến và xử lý nhu yếu đọc “ tức thì ” mà thôi .
Thực tế, không riêng gì ở Nước Ta mà ở nhiều nước, thị hiếu đọc đang bị văn hóa nghe nhìn ép chế. Nếu như, văn học ( trên sách in truyền thống lịch sử ) ít được công chúng chăm sóc thì văn học mạng vẫn tạo được lực lượng công chúng phần đông, với hệ giá trị riêng, chuẩn thẩm mĩ riêng, hình thành nên những nhóm công chúng “ trong thời điểm tạm thời ”, “ trước mắt ” .

     Sự kết hợp giữa phương thức đọc truyền thống và phương thức đọc hiện đại thể hiện qua sự giao kết giữa sách in – điện ảnh, hình thành một thế hệ công chúng văn học mới: công chúng đọc, công chúng nghe – nhìn. Nhiều bộ phim như: Đất phương Nam, Thời xa vắng, Long thành cầm giả ca, Đừng đốt,… chuyển thể tác phẩm văn học đã thu hút sự chú ý của công chúng. Đặc biệt là Cánh đồng bất tận của Nguyễn Ngọc Tư đã tạo ra một phương thức tiếp cận mới, truyền dẫn cách cảm thụ nghệ thuật mới trong sự giao thoa giữa văn hoá đọc và văn hoá nghe – nhìn. Theo điều tra trên trang điện tử vietbao.vn ngày 12/4/2006 có đến 855 người ủng hộ, chỉ có 13 người phê phán trong tổng số 868 người tham gia diễn đàn “Đối thoại về Cánh đồng bất tận” [6]. Cùng với đó là một cuộc khảo sát khác trên trang điện tử Vnexpress.net về sự yêu thích của khán giả dành cho bộ phim Cánh đồng bất tận thu được kết quả khá thú vị: 80,8% số người trả lời yêu thích bộ phim với số phiếu 3.793/4.695 phiếu. Từ tác phẩm văn học đến với lĩnh vực điện ảnh, Cánh đồng bất tận khẳng định sự kết nối, hỗ trợ cho nhau trong phương thức đọc truyền thống và phương thức đọc hiện đại; văn hoá đọc và văn hoá nghe – nhìn không lất át mà bổ sung cho nhau.

4. Kết luận

Từ tác dụng điều tra và nghiên cứu về tình hình thị hiếu thẩm mĩ của công chúng văn học Nước Ta đương đại cho thấy : văn hóa đọc ở Nước Ta đang dần “ nhạt phai ”. Công chúng, nhất là giới trẻ có xu thế lười đọc, đọc ít, đọc nhanh. Tâm lí chung của họ là ngại đọc sách dày, ngại đọc sách in, ngại đọc sách về yếu tố lí luận, thêm một lí do nữa là quỹ thời hạn dành cho việc đọc sách ngày càng eo hẹp. Trong khi đó, những phương pháp đọc văn minh từ văn hóa nghe – nhìn ngày càng tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ và tác động ảnh hưởng đến thị hiếu đảm nhiệm của công chúng văn học, hình thành văn học mạng. Sự hình thành phương pháp đọc văn minh đó dẫn đến tình hình : thị hiếu thẩm mĩ của công chúng đang có sự phân hóa ngày càng thâm thúy. Sự phân hóa đó là cơ sở, là địa thế căn cứ để chúng tôi đi đến lí giải và mày mò những căn nguyên quan trọng, những yếu tố ảnh hưởng tác động gián tiếp và trực tiếp đến việc hình thành thị hiếu thẩm mĩ của công chúng văn học đương đại. Tuy văn hóa đọc và văn hóa nghe – nhìn ở Nước Ta chưa được coi là một khái niệm, một định nghĩa thống nhất nhưng những nghiên cứu và điều tra gần đây về tình hình văn hóa đọc lúc bấy giờ là hướng điều tra và nghiên cứu, tìm tòi quan trọng để đi đến sự thống nhất, hoàn thành xong .

THƯ MỤC THAM KHẢO

1. Linh Anh, Hứa hẹn sự khởi sắc của văn hóa đọc nhân ngày hội đọc sách 23-4-2012, http://www.baomoi.com .
2. Bộ VHTTDL phối hợp cùng Ban Điều hành Dự án giáo dục Sachhay. com tổ chức triển khai hội thảo chiến lược “ Thực trạng và giải pháp tăng trưởng văn hóa đọc ở Nước Ta ” tại TP Hồ Chí Minh vào sáng 16-9-2010, http://www.cinet.gov.vn/upLoadFile/HTML/10_35_58_2042011/index.html .
3. Chu Hảo, Người Nước Ta chưa có văn hóa đọc, Hội thảo “ Người Việt có mê đọc sách ” tại thành phố Hồ Chí Minh, ngày 14-03-2008, http://nlv.gov.vn/van-hoa-doc/nguoi-viet-nam- chua-co-van-hoa-doc.html .
4. Chu Hảo, Văn hóa đọc ở Nước Ta chỉ rộn ràng bề nổi, Hội thảo tại thành phố Hồ Chí Minh ngày 6-5-2012, http://www.tgm.vn/van-hoa-doc-o-viet-nam-chi-ron-rang-be-noi/ .
5. Đàm Ngọc Xuyến ( dịch ) Kevin Nance ( Mĩ ), Chuyện không riêng gì của fan hâm mộ, Văn nghệ, số 1,2,3, 2012 .

6. Ý kiến tham gia đối thoại với Cánh đồng bất tận, (http://vietbao.vn/Van-hoa/868-y-kien-tham- gia-doi-thoai-voi-Canh-dong-bat-tan/40132370/105/). ngày 12-4-2006.

VŨ THỊ THU HÀ 1

__________
1. ThS, Viện Văn học – Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam. 

Source: https://vh2.com.vn
Category : Nghe Nhìn