Hình thuyền trong nghệ thuật và thẩm mỹ trang trí ( Phần 1 )

Hình thuyền trong nghệ thuật trang trí Đồng Đông Sơn (Phần 1)

Thông qua cách thể hiện hoa văn hình thuyền trên đồ đồng có thể thấy được rằng mỹ thuật Đông Sơn mang bản sắc riêng biệt, một phong cách đậm chất bản địa không thể lẫn lộn với nền nghệ thuật nào khác. Nó không chỉ phản ánh được nét đặc sắc trong văn hóa Đông Sơn mà đây còn là minh chứng về đỉnh cao của mỹ thuật trong giai đoạn tiền sử. Tất cả những thành tựu đó đã góp phần làm phong phú, đa dạng thêm cho nền mỹ thuật Việt Nam.

1. Dẫn luận:

Văn hóa Đông Sơn đã hình thành từ rất truyền kiếp, dựa trên những quá trình tiền Đông Sơn từ Phùng Nguyên, Đồng Đậu đến Gò Mun. Đây là nền văn hóa truyền thống kim khí cách ngày này khoảng chừng từ 2000 đến 1500 năm và có địa phận phân bổ khá rộng gồm nhiều nhóm di tích lịch sử có niên đại sớm muộn khác nhau. Văn hóa Đông Sơn đã tăng trưởng bùng cháy rực rỡ dựa trên nền tảng của cả một quy trình quy tụ lâu dài hơn và được coi là TT tăng trưởng của Khu vực Đông Nam Á, có mối đối sánh tương quan với những TT tăng trưởng trong khu vực như TT Đông Bắc ( Đất nước xinh đẹp Thái Lan ), TT Điền ( Vân Nam, Trung Quốc ). Chính vì thế mà đặc trưng cơ bản của Văn hóa Đông Sơn là tính thống nhất trong phong phú. Đỉnh cao của nền văn hóa truyền thống kim khí này chính là thẩm mỹ và nghệ thuật đúc đồng Đông Sơn. Những đồ vật bằng đồng thuộc thời Đông Sơn còn lại đến nay chiếm số lượng cực lớn .

Do nghệ thuật và thẩm mỹ đúc đồng thời Đông Sơn rất tăng trưởng nên kéo theo đó là kỹ thuật chế tác cũng đạt đến trình độ hoàn mỹ. Ngay cả cách tạo hình đồ vật cho đến phong thái trang trí đều rất phong phú, đa dạng chủng loại và hình thành một phong thái riêng không hề bị lẫn với những nền văn hóa truyền thống khác .
Về nghệ thuật và thẩm mỹ trang trí trên đồ đồng, những nghệ nhân Đông Sơn đã phát minh sáng tạo ra rất nhiều dạng hoa văn về đề tài hiện thực và hoa văn hình học. Trong đó, những hoa văn thuộc đề tài hiện thực được biểu lộ trên nhiều đồ vật đã đạt đến những giá trị thẩm mỹ và nghệ thuật cao và một trong số đó phải kể đến hoa văn hình thuyền .

Đây là một hình tượng đẹp, mang nhiều ý nghĩa biểu trưng và có tính tạo hình để điều tra và nghiên cứu. Hơn nữa, chiếc thuyền cũng là một phương tiện đi lại gắn bó với đời sống của dân tộc bản địa ta, ngoài tính năng đánh cá, chuyên chở còn được dùng trong chiến đấu và tổ chức triển khai những tiệc tùng. Tuy nhiên, chưa có nhiều tài liệu chính thức nghiên cứu và điều tra về yếu tố này mà chỉ là những ghi chép hay tranh vẽ nằm trong những bộ sưu tập của cá thể. Hơn nữa, Đông Sơn được nhìn nhận là một thời kỳ huy hoàng nhất trong tiến trình tiền sơ sử Nước Ta và thẩm mỹ và nghệ thuật Đông Sơn cũng không ít ảnh hưởng tác động tới nghệ thuật và thẩm mỹ truyền thống cuội nguồn .

2. Khái quát chung về thuyền trong văn hóa Đông Sơn

Theo những khu vực tìm được những di vật thời Đông Sơn thì hầu hết khu vực phân bổ dân cư chính của người Đông Sơn là những dải đất cao chạy dọc hai bên lưu vực ba con sông lớn là sông Hồng, sông Mã, sông Cả hoặc ở xung quanh đầm, hồ nước hay trên những cồn cát cao ven biển. Phân bố đậm đặc nhất là ở ngã ba của những con sông. Đó là “ nơi quy tụ nhiều nguồn thức ăn thủy hải sản và đây cũng là đầu mối giao thông vận tải tiếp nối và tỏa đi những hướng ở một tiểu vùng nổi lên hoặc vài ba TT xem như là điểm cư trú khác hoặc như những điểm xuất phát, phân nhánh đến những điểm cư trú nhỏ hơn ”. Với điều kiện kèm theo thiên nhiên và môi trường địa lý lắm sống nhiều ngòi như vậy nên việc giao thông vận tải bằng đường thủy khá thuận tiện và cũng chính vì điều kiện kèm theo khách quan đó đã tạo tiền đề cho sự tăng trưởng của thuyền là phương tiện đi lại đi lại, luân chuyển hầu hết trên nước .

Qua thời hạn gắn bó lâu bền hơn với người dân trong đời sống, con thuyền đã có ảnh hưởng tác động không ít tới văn hóa truyền thống Đông Sơn. Nó không chỉ đơn thuần là phương tiện đi lại qua lại, luân chuyển trên sông mà còn Open trong những vai trò quan trọng khác .
Với điều kiện kèm theo khách quan của địa lý là sinh sống ở vùng đất nhiều sông, ngòi và đường thủy trải dài nên truyền thống lịch sử trong thẩm mỹ và nghệ thuật đấu tranh của người Việt cổ nổi lên hai hình thức chính : “ cơ động bằng thuyền – thạo thủy chiến và dùng dân binh tương hỗ quân binh ”. Ở đây thuyền lại đóng vai trò làm phương tiện đi lại chuyên chở dùng trong chiến đấu .

Một hình thức khác phát sinh sau thắng lợi của những trận thủy chiến là dân cư Đông Sơn tổ chức triển khai tiệc tùng ăn mừng thắng lợi trên thuyền. Ngoài ra, ở thời Đông Sơn còn có liên hoan cầu nước thường gắn với tụa đua thuyền gồm có hình thức bơi thuyền dưới nước và bơi thuyền tượng trưng trên cạn. Những hình ảnh về tiệc tùng trên thuyền này lại Open với vai trò là hoa văn trang trí trên mặt phẳng một số ít hiện vật bằng đồng .
Theo những hình ảnh miêu tả trên mặt trống đồng, ta còn thấy được một tập tục khác của dân cư Đông Sơn đó là họ thiết kế xây dựng nhà ở dựa theo hình dáng của con thuyền. Nhà ở trong quá trình này được kiến thiết xây dựng theo hai hình thức chính là : nhà sàn có mái lợp cong vút mang hình dáng con thuyền và nhà mái tròn theo hình mui thuyền. Đây là dạng kiến trúc độc lạ và đặc trưng của văn hóa truyền thống Đông Sơn. Tập tục thiết kế xây dựng mái nhà theo hình thuyền cho thấy một ý niệm khác của người Đông Sơn là thuyền còn là nơi trú ngụ bảo đảm an toàn .

Về hình thức chon cất người chết, ở thời Đông Sơn có nhiều hình thức mộ tang nhưng mộ thuyền được coi là đỉnh cao trong nhận thức tâm linh của người Việt cổ. Hình thức mộ tang này cũng hình thành do ảnh hưởng từ môi trường sông nước và tín ngưỡng cư dân nông nghiệp lúa nước.

Đặc biệt, những hoạt động giải trí gắn với con thuyền đã được những nghệ nhân Đông Sơn sử dụng làm đề tài trang trí trên 1 số ít đồ đồng với phong thái biểu lộ đa dạng và phong phú, phong phú mang nét đặc trưng của mỹ thuật Đông Sơn .

3. Những hình thức biểu hiện hình tượng thuyền trong mỹ thuật Đông Sơn

3.1. Hoa văn thuyền

Hoa văn hình thuyền được dùng để trang trí trên những đồ vật bằng đồng như : trống đồng, thạp đồng, 1 số ít những rìu đồng và hộ tâm phiến ( tấm che ngực ) dùng cho những thủ lĩnh. Ngoài những đồ vật này ra, những dụng cụ bằng đồng khác không thấy trang trí loại hoa văn này .
Về hình thức biểu lộ hoa văn hình thuyền khá phong phú. Do đó, địa thế căn cứ vào tài liệu điều tra và nghiên cứu về hình thuyền Đông Sơn cùng với những tư liệu ảnh chụp hình thuyền đã tích lũy xin được chia thành ba dạng chính sau : 1. Thuyền chiến ; 2. Thuyền liên hoan ; 3. Thuyền trong hoạt động và sinh hoạt thường ngày .
– Thuyền chiến ( ảnh 1 ) : Dạng hoa văn này được người Đông Sơn mô phỏng lại từ hình ảnh những con thuyền cơ động dùng trong những trận thủy chiến. Trên những thuyền này thường có vừa đủ motip nhân vật như : người chèo thuyền, người hóa trang cầm vũ khí và tù binh. Các chiến binh trên thuyền đều mặc khố, trên đầu đội mũ có gắn lông chim và được sắp xếp rải rác trên mạn thuyền. Ngoài người tù binh ra, tổng thể họ đều đứng hoặc ngồi quay về cùng một phía theo hướng đi con thuyền. Một đặc thù không hề thiếu và được coi là đặc trưng của con thuyền chính là vũ khí. Những chiến binh đứng trên thuyền tay cầm vũ khí hoàn toàn có thể là rìu chiến, qua, dao găm, cung, nỏ, giáo, lao. Đôi khi trên một số ít thuyền lớn còn có cả sạp lầu .
– Thuyền liên hoan ( ảnh 2 ) : Môtip này được sử dụng khá nhiều trong trang trí, hầu hết những nhà nghiên cứu đều đồng ý chấp thuận rằng đây là một trong những điểm trung tâm biểu lộ của thẩm mỹ và nghệ thuật Đông Sơn. Những thuyền đua trang trí trên đồ đồng Đông Sơn thường có cấu trúc đơn thuần hơn nhiều so với những thuyền chiến. Kích thước và hình dáng thuyền thon, nhỏ gọn hơn, độ cong ở hai đầu mũi thuyền cũng ít hơn và không có sạp lầu. Các hình người trên thuyền hầu hết là người ngồi chèo thuyền. Đôi khi phía trước mũi thuyền, ở vị trí tách biệt với những người chèo thuyền có thêm một người ngồi cầm rìu .
– Thuyền trong hoạt động và sinh hoạt thường ngày ( ảnh 3, 4 ) : thường bộc lộ ba nội dung chính : thuyền đi săn ( thường thấy trên 1 số ít rìu đồng ), thuyền du ngoạn, thuyền luân chuyển gia súc. Các thuyền này được biểu lộ đơn thuần, nhất là thuyền đi săn ( phần thân thuyền có khi chỉ là một đường kẻ ) và số lượng người trên những thuyền này không nhiều, chỉ từ hai đến ba người .

Hoa văn hình thuyền được bố cục tổng quan theo dáng của từng loại dụng cụ bằng đồng, do đó size hình thuyền cũng khác nhau tùy thuộc vào từng loại hiện vật. Dạng hoa văn này đa phần được biểu lộ thành một dải liên hoàn nhằm mục đích miêu tả lại một sự kiện nào đó .

Cảnh đua thuyền trên tấm che ngực bằng đồng
Sưu tập Hioco, Paris

3.2. Bố cục hoa văn thuyền

Qua vị trí sắp xếp của hình thuyền trên trống đồng, thạp đồng, rìu đồng và hộ tâm phiến, hoàn toàn có thể thấy phương pháp bố cục tổng quan của loại hoa văn này được chia thành ba dạng chính như sau : bố cục tổng quan đối xứng tịnh tiến, bố cục tổng quan đối xứng qua điểm trung tâm, bố cục tổng quan đơn lẻ .
– Bố cục đối xứng tịnh tiến ( ảnh 5 ) : Dạng bố cục tổng quan này thường thấy trong những băng hoa văn hình thuyền biểu lộ trên trống đồng và thạp đồng. Gọi là đối xứng tịnh tiến vì để tạo ra những hình thuyền có khoảng cách bằng nhau với số lượng vừa đủ chạy vòng quanh phần thân những hiện vật, người nghệ nhân Đông Sơn đã sử dụng chiêu thức di dời đồ án hoa văn với một tần số n lần theo một hướng vòng tròn xung quanh hiện vật sao cho đến khi hình phía trước lại chập khít lên hình phía sau. Độ giãn cách giữa những thuyền với nhau hoàn toàn có thể lớn hoặc nhỏ tùy vào size chiều dài của băng hoa văn. Nếu khoảng cách giữa thuyền trước và thuyền sau rộng thì ở giữa khoảng trống đó sẽ được trang trí thêm một hoặc hai hình chim nước đứng, chim bay, đôi cá sấu. Hướng chạy của những thuyền trong cùng một băng hoa văn trang trí trên trống và thạp đồng được bộc lộ theo phong thái chuẩn Đông Sơn đó là ngược với chiều quay của kim đồng hồ đeo tay ( từ trái qua phải ), đây là hướng thuận theo chiều quay của Trái Đất so với người quan sát quay mặt về hướng Bắc. Thông qua những hoa văn trang trí còn biểu lộ được hướng toàn cầu quay từ Tây sang Đông, điều đó có nghĩa là trình độ nhận thức về thiên văn của người Việt cổ rất cao. Tuy nhiên, cũng có một số ít trường hợp băng hình thuyền được làm theo hướng ngược lại ( thuận chiều kim đồng hồ đeo tay ) như trên trống Quảng Chính, trống CG-A1 Mai Xuân Trường Collection. Nhưng đây chỉ là những trường hợp riêng biệt và chiếm số lượng không nhiều ( hoàn toàn có thể do người thợ chạm khắc hoa văn đó thuận tay trái ) .
Ở thời Đông Sơn, do nghệ nhận chưa hiểu biết về luật xa gần trong hội họa nên những cảnh trong băn hoa văn nói chung kể cả hoa văn hình thuyền đều được sắp xếp giàn trải theo tuyến ngang. Cách sắp xếp này trong hội họa cổ gọi là “ đơn tuyến bình đồ ”. Ví dụ như trong băng hoa văn hình thuyền trang trí trên thạp Hợp Minh, ta thấy những hình thuyền đều được xếp giàn trải theo hướng nằm ngang chạy xung quanh phần thân thạp, mỗi hình thuyền đều cách nhau một khoảng chừng nhất định và không có hình nào che khuất hình nào, kể cả những hình người đứng, ngồi trên thuyền .
– Bố cục đối xứng qua điểm trung tâm ( ảnh 6 ) : Trong dạng bố cục tổng quan này, người nghệ nhân thường “ lấy một điểm trung tâm ở giữa làm tác nhân tổng hợp để quy chiếu những hình và những đường hoa văn lại cho phù hợp hòa giải ”. Cách bố cục tổng quan hình thuyền theo dạng này chỉ thấy trên những hộ tâm phiến. Trên mặt phẳng hình vuông vắn của hộ tâm phiến, bốn hình thuyền được sắp xếp nằm dọc theo bốn cạnh và đối xứng nhau từng đôi một qua điểm trung tâm của hộ tâm phiến. Phần đáy thuyền hướng vào bên trong điểm trung tâm, lòng thuyền hướng ra phía bốn cạnh. Các hình thuyền được xếp nối đuôi nhau chạy theo cùng một hướng. Kích thước hình thuyền nhỏ hơn thuyền trên trống đồng, thạp đồng và mặc dầu được bộc lộ trên đồ vật có diện tích quy hoạnh nhỏ bé nhưng cách diễn đạt vẫn rất cụ thể .
– Bố cục đơn lẻ ( ảnh 7 ) : Dạng bố cục tổng quan này chiếm số lượng ít và chỉ thấy trên những rìu đồng. Thường thì có duy nhất một hình thuyền trang trí tại phần họng tra cán rìu. Tuy nhiên, có trường hợp độc lạ như trên chiếc rìu đồng lưỡi xéo tìm thấy ở Thiệu Dương – Thanh Hóa, toàn bộ hình thuyền và hai người ngồi trên thuyền được bố cục tổng quan vừa với diện tích quy hoạnh phần lưỡi rìu. Phần thân thuyền hình vòng cung được biểu lộ lượn theo mép cong của lưỡi rìu .
Về bố cục tổng quan trong từng hình thuyến được những nghệ nhân bộc lộ theo hai loại như sau : thuyền đơn và thuyền có tích hợp cảnh phụ .
– Thuyền đơn ở đây là những hình thuyền phối hợp với cảnh người hoạt động giải trí trên thuyền, ngoài những không trang trí thêm cảnh phụ nào xung quanh thuyền. Ví dụ như hình trên thân thạp Xuân Lập I hay hình thuyền trên tang trống Hữu Chung, hoàn toàn có thể thấy ngoài hình thuyền và hình người trang trí trên thuyền ra, ở xung quanh thuyền không thấy trang trí thêm cảnh phụ nào khác. Các hình thuyền này thường được biểu lộ trên những đồ lễ nghi tầm trung hay đồ đồng thuộc tiến trình muộn hơn .
– Thuyền có phối hợp cảnh phụ ( ảnh 8 ) cũng có cảnh người hoạt động giải trí trên thuyền giống như thuyền đơn, nhưng ở xung quanh thuyền còn được trang trí thêm những hình chim bay phía trên đầu những thuyền viên như hình thuyền trên thạp Việt Khê hoặc hình một số ít loài động vật hoang dã sống dưới nước như cá, rùa, cá sấu … ở phía đáy thuyền như hình thuyền trên thạp trong mộ Nam Việt Vương hay tích hợp trang trí cả hai cảnh như hình thuyền trên thạp Đào Thịnh. Hình chim bay được miêu tả ở đây nhằm mục đích biểu lộ trời, còn phần nước ở phía dưới đáy thuyền được biểu lộ trải qua hình ảnh những loài thủy tộc. Mặc dù ở quy trình tiến độ này đã Open hoa văn hình sóng nước, tuy nhiên thay vì dùng nó, họ lại sử dụng những loài thủy tộc. Đây cũng chính là điểm đặc biệt quan trọng trong cách diễn đạt nước của người Đông Sơn. Dạng thuyền có phối hợp cảnh phụ này phần đông thuộc dạng thuyền chiến và thường thấy trang trí trên những đồ lễ nghi hạng sang dành cho những buổi lễ lớn .

– Nguyễn Phi Yến –

>>> Nghệ thuật trang trí

>> > Họa tiết trang trí
>> > Yếu tố trang trí trong tranh ( Phần 1 )
>> > Yếu tố trang trí trong tranh ( Phần 2 )

Source: https://vh2.com.vn
Category : Tin Học