Hoa văn về đề tài hiện thực ( Phần 1 )

Hoa văn về đề tài hiện thực (Phần 1)

1. Các hoa văn về đề tài động vật:

a. Các loài chim:

Đây là loại đề tài được những nghệ nhân Lạc Việt quan tâm đến rất nhiều. Ngay từ thời nền văn hóa truyền thống Gò Mun, tất cả chúng ta đã thấy một hình chim được khắc họa trên đồ gốm, nhưng phải đến thời Đông Sơn trên những đồ đồng hình chim mới có nhiều. Hầu như trống đồng nào cũng có. Riêng trên mặt trống đồng Ngọc Lũ, Vũ Thế long đã đếm được 50 hình mẫu tổng thể .
* Hoa văn về loài cỏ :
Đáng quan tâm trước hết là hoa văn về một loài chim có mỏ, cổ, đuôi, chân đều dài, đầu nhỏ thường có mấy sợi lông từ trên đầu bay ra phía sau. Đó là loài cò nói chung. Tùy theo sắc tố hình dáng mà loài cò có nhiều tên gọi khác nhau như cò, vạc, diệc. Các nhà nghiên cứu thường gọi hoa văn này là “ chim lạc ”. Loại chim này được nghệ nhân Đông Sơn chú ý quan tâm sáng tác nhiều nhất. Chúng thường được bố cục tổng quan trong tư thế đang bay theo chiều ngược kim đồng hồ đeo tay, trong những vành hoa văn sang trọng và quý phái nhất của mặt trống đồng ( Hình 32 ). Điều đáng quan tâm nữa là trong lúc những loài chim loài thú khác chỉ có trên 1 số ít trống đồng vài loại sớm, thì hoa văn chim lạc này xuất hiện trên hầu hết những trống đồng loại I Heger ( chỉ có 4 trống không có ), là loại trống mà những nhà nghiên cứu cho rằng chúng sống sót suốt trong thời Đông Sơn. Và tất cả chúng ta đều biết, càng về cuối những hoa văn trên mặt trống đồng càng được cách điệu quy mô hóa đi rất nhiều, những hình người, hình thuyền nhiều lúc đã không còn nhận ra được nữa, thì hoa văn hình chim này hầu hết vẫn còn giữ nguyên hình ảnh thực của nó ( ví dụ như những trống đồng Hữu Chung, Da Bút, Phú Phương II ví dụ điển hình ). Hoặc những trống càng về cuối trang trí càng đơn thuần, những vành của trống, những vành để trơn có vành có một vài đồ án hoa văn hình kỷ hà thì riêng hoa văn hình cò này vẫn liên tục sống sót ( ví dụ như những mặt trống đồng Giảo Tất, Bình Phủ, Đông Sơn I … ) .
Điều đó chứng tỏ trong tâm thức người Đông Sơn loại chim này có một vị trí rất là đặc biệt quan trọng. Họ chú trọng, họ tôn thờ. Có thể là “ vật tổ ” như nhiều nhà nghiên cứu đã Dự kiến chăng ? Điều đó cần được điều tra và nghiên cứu nhiều nữa, nhưng qua dẫn dụ trên, chúng tôi thấy loài chim này có một vai trò quan trọng trong đời sống niềm tin của người Đông Sơn .
Dù hoa văn này đã được cách điệu và giản lược đi, nhưng nhà nghiên cứu tất cả chúng ta vẫn thống nhất đó là con chim thuộc họ cò. Cho đến nay, cò vẫn là con vật quen thuộc của người nông dân Nước Ta. Nó sống thành từng đàn trên những đầm lầy ruộng trũng của vùng đồng bằng. Nó không hề là mẫu sản phẩm của vùng trung nguyên đồi núi và đồng cỏ .

Hình 32. Hoa văn hình các loài cỏ trên các mặt trống đồng
a. Hàng Bún; b. Hoàng Hạ; c. Viên; d. Sông Đà; đ. Ngọc Lũ I; e. Quảng Xương; g. Đào Thịnh (thạp);
h. Pha Long; i. Cửu Cao; k. Phú Duy; l. Duy Tiên; m. Việt Khê; n. Thôn Mống; o. Miếu Môn.

* Hoa văn hình cò thìa :
Hoa văn này Open trên tang những trống đồng Ngọc Lũ, Hoàng Hạ, Miếu Môn và trên một chiếc bình đồng Đào Thịnh. Đó là hình mẫu về loài chim chân cao, đuôi ngắn, cổ dài và đặc biệt quan trọng phần đầu chiếc mỏ dài của nó được cấu trúc bè ra như hình cái thìa nên gọi là cò thìa. Tác giả trang trí trống đồng Ngọc Lũ cố ý cách điệu làm cho những mỏ của nó dài quá cỡ ( Hình 33 b ), còn tác giả trang trí trống đồng Hoàng Hạ lại cho những phần đầu của mỏ phình to để nhấn mạnh vấn đề hình thìa của nó. Còn hình cò trên bình đồng Đào Thịnh thì phần thìa ở đầu mỏ gần như tách rời khỏi ra ( Hình 33 c ) .
Loại cò thìa cũng có nhiều trên đồng ruộng Nước Ta ta, nhất là vùng chiêm trũng .

Hình 33. Hoa văn hình cò thìa

a. Trống Miếu Môn ; b. Trống Ngọc Lũ ; c. Bình đồng Đào Thịnh
* Hoa văn hình bồ nông :
Hoa văn này được trang trí trên những tang trống Hoàng Hạ, Miếu Môn, Hò a Bình, Phú Xuyên và thạp đồng Hợp Minh. Đó là loài chim chân và đuôi ngắn hơn cò, mình to, mỏ dài. Đặc biệt mỏ dẹt và phía dưới mỏ có một lớp màng da rộng lê dài đến phía trước cổ. Tên gọi của nó là loại chim bồ nông. Loại chim này hay bắt cá và sống ở vùng sông nước. Tác giả trang trí trống Hoàng Hạ đã cố ý nhấn mạnh vấn đề những mỏ dẹt to của chúng hoặc cho những mỏ thành một cái bao trồn của cả lớp da ( Hình 43 a, b ). Còn tác giả trang trí trống Miếu Môn thì miêu tả nó trong tư thế đang bắt một con cá lớn. Còn trên thạp Hợp Minh thì chúng xếp hàng thành một đoàn dài nối đuôi nhau ( Hình 34 c ) .

Hình 34. Hoa văn hình bồ nông

a, b. Trên trống Hoàng Hạ ; c. Thạp Hợp Minh ; d. Trống Hòa Bình ; đ. Trống Phú Xuyên
* Hoa văn hình cò bợ : Hoa văn này có trên tang trống đồng Đồi Ro. Đây là hình ảnh loài cò nhỏ, chân thấp và cổ ngắn hơn những loài cò khác, lông màu nâu nhạt, mỏ vàng. Người Bắc gọi là cò bợ, còn người miền Trung gọi là cói ( Hình 35 ). Loại chim này thường sống ở đồng trũng, bắt tôm tép và những loài cá nhỏ khác .

Hình 35. Hoa văn hình cò bợ trên trống đồng Đồi Ro

* Hoa văn hình chim công : Hoa văn này được trang trí trên tang những trống đồng Ngọc Lũ và trống đồng Miếu Môn. Đó là hình mẫu về một loài chim chân cao, mỏ ngắn, đuôi dài trên đầu có hai mào lông khá lớn và dưới mỏ cũng có hai mào dưới tròn. Rất hoàn toàn có thể đây là hình ảnh của loài chim công vì những nghệ nhân đã cố gắng nỗ lực tỉa bộ lông và nhấn mạnh vấn đề đến cái mào trên đầu những con vật. Tác giả trống đồng Ngọc Lũ miêu tả một con công đang đứng đơn độc, hoặc con công con trèo lên sống lưng con mẹ ( Hình 36 a, b ). Còn tác giả trang trí trống đồng Miếu Môn thì lại diễn đạt hai con công trong tư thế đang cúi người ( Hình 36 c ) .

Hình 36. Hoa văn hình chim công
a, b. Trên trống đồng Ngọc Lũ; c. Trên trống đồng Miếu Môn

Cũng cần nói thêm, có một hình chim được khắc ở nóc mái nhà sàn trên mặt trống đồng Ngọc Lũ hình thù phong thái giống với hình chim công này, Vũ Thế Long đoán rằng đó là gà gô nhưng có lẽ rằng đây là hình mẫu mà người xưa khắc trang trí trên nhà sàn công cộng của bộ lạc mình để làm hình tượng hay vật tổ gì đó. Bởi vì cũng một hình hoa văn kiểu như vậy được khắc ở nóc nhà sàn mái cong trên mặt trống đồng Khai Hóa, hoặc trên mặt trống Cổ Loa, nhưng hình khắc này lại là hình một con cá, hoặc một con bò sát. Điều đó chứng tỏ nó chỉ là mô phỏng chứ không phải con vật thật .
Ngoài những hoa văn hình chim mà đặc thù của nó hoàn toàn có thể làm tất cả chúng ta hoàn toàn có thể nhận ra một cách thuận tiện còn có nhiều hình chim nữa, do tính cách điệu khá cao của những nghệ nhân Đông Sơn, hoặc do đặc thù chung chung của những hình mẫu, làm tất cả chúng ta khó lòng tách bạch một cách đúng chuẩn được nó là loại chim gì. Chúng tôi thống kê thêm ra đây để tất cả chúng ta cùng tìm hiểu thêm :
– Hoa văn khắc họa một đàn chim nhỏ, đầu to, mỏ quặp đang bay trên một vành của mặt trống đồng Ngọc Lũ, phải chăng đó là đàn chim vẹt ( Hình 37 b ) .
– Hoa văn diễn đạt mấy con chim nhỏ đang bay nháo nhác trên đầu những người giã gạo, được khắc họa trên mặt trống đồng Hoàng Hạ và những con khác đang bay toán loạn trên thuyền, chạm ở thạp đồng Đào Thịnh, phải chăng là những đàn sáo ? ( Hình 37 e ) .
– Hoa văn diễn đạt con chim đuôi ngắn, chân cao, mỏ dài và to đang bắt cá thuộc họ cò, khắc họa trên tang trống đồng Hoàng Hạ, phải chăng là con diệc ? ( Hình 37 a ) .

Hình 37. Hoa văn về các loài chim
a. Diệc trên trống đồng Hoàng Hạ; b. Vẹt trên trống đồng Ngọc Lũ; c. Chim xít trên thạp Đào Thịnh; d. Con vịt trên trống đồng Lào Cai
đ. Chim bìm bịp trên trống đồng Làng Vạc II; e. Đàn sáo trên thuyền thạp Đào Thịnh.

– Hoa văn diễn đạt đàn chim chân ngắn, mỏ nhọn, đuôi ngắn đang đi tìm mồi trên tang trống đồng Làng Vạc II, phải chăng là loài chim bìm bịp ? ( Hình 37 đ ) .
– Một loại chim thường nổi nửa người trên mặt nước để tìm bắt cá, có mỏ tù, thân tròn được chạm trong cảnh bơi theo thuyền trên thạp Đào Thịnh, phải chăng đây là loài chim xít ? ( Hình 37 c ) .
– Một loài chim có thân tròn chân ngắn, đuôi ngắn, mắt tròn to, mỏ dẹt được chạm trong tư thế đừng trên trống đồng Tỉnh Lào Cai. Phải chăng đây là con vịt nhà ? ( Hình 37 d ) .
– Hoa văn khắc hình hai con chim đậu trên bờ nóc của nhà sàn mái tròn trống Hoàng Hạ, phải chăng là hai chú gà nhà ? ( Hình 38 b ), và hình ở thạp đồng Hợp Minh, phía trên cảnh những người đang giã gạo sàng sẩy, phải chăng chính những chú gà nhà này đang bay đậu để kiếm chút thóc gạo rơi vãi ( Hình 38 a ) và một đàn chim 6 con chim nhỏ, chưa có đủ lông, đang cần mẫn tìm mồi, được chạm thành dãy dài trên qua trống đồng Đông Sơn, phải chăng đây là những chú gà con ? ( Hình 38 c ) .

Hình 38. Hoa văn hình gà nhà
a. Trên thạp Hợp Minh; b. Trên nhà mái tròn trống Hoàng Hạ; c. Các gà con trên qua đồng Đông Sơn

Ngoài những hình chim còn nhận ra chủng loại kể trên, còn nhiều hình chim khác được trang trí khắc họa trên những đồ đồng mà quá nhỏ bé, vì cách điệu cao, hoặc cũng vì nghệ nhân Đông Sơn muốn diễn đạt một hình chim chung chung, chứ không đi vào một loại chim đơn cử nào, nên tất cả chúng ta khó lòng nhận rõ là loại chim gì. Đó là những hình chim trên những chuông đồng Hưng Yên, Mật Sơn ; trên những trống đồng Quảng Chính, Ngọc Lũ, Việt Khê ; Duy Tiên ; trên những thạp đồng Việt Khê, Hợp Minh, Tỉnh Lào Cai ; trên rìu đồng Gò Dev và trên chậu đồng Thanh Hóa … ( Hình 39 ) .

Hình 39. Hoa văn một số hình chim trên các đồ đồng
a. Trống Ngọc Lũ; b. Trống Việt Khê; c. Trống Duy Tiên; d, đ. Thạp Hợp Minh

b. Các loài thú:

Các loài thú cũng được nghệ nhân Lạc Việt lấy làm mẫu cho những đồ án trang trí của mình. Tuy nhiên số loại và số lượng còn có phần ít. Nếu so với di cốt còn ở những di chỉ thì kém xa về chủng loại. Các hình thú trên hoa văn thời này đa phần là những hình hươu, một vài hình cáo, voi, hổ. Các con vật to lớn dữ tợn này, như trên đã nói, thường được người Lạc Việt đúc, nặn thành tượng nhỏ rất nhiều để đeo làm bùa hộ mệnh hoặc trang trí trên những vật dụng, những vũ khí như một vị thần hình tượng cho sức mạnh và lòng quả cảm, nhằm mục đích làm tăng thêm dũng khí cho con người trong cuộc đấu tranh với vạn vật thiên nhiên để lao động sản xuất và sống sót. Bởi vậy nên chúng ít được chọn làm đề tài hoa văn cho nghệ thuật và thẩm mỹ trang trí nữa. Thú vị nhất trong những loài động vật hoang dã thường được người Đông Sơn trang trí này, có cả những động vật nuôi trong nhà như bò, chó, những con vật đã được con người thuần dưỡng rất sớm. Tuy nhiên có điều hơi lạ là, tài liệu di cốt ở những di chỉ “ mách bảo ” tất cả chúng ta thời này đã có nhiều lợn nhà bên cạnh lợn rừng. Ấy thế mà, không hiểu sao, trên hoa văn trang trí, con vật này lại gần như vắng bóng. Chúng chỉ mới thấy Open một lần duy nhất đó là cột dưới nhà sàn, chạm trên trống đồng Cổ Loa. Chắc đây là nơi lưu trú tạm của con vật trước khi được đưa ra mổ Giao hàng cỗ bàn ngày hội của hội đồng. Đáng tiếc vì quá nhỏ bé nên nhận dạng hình chạm rất khó. Có người cho đây là hình con bò sắp được đưa ra làm lễ hiến tế, tựa như lễ đâm trâu của đồng bào Tây Nguyên thời nay .
Sau đây là 1 số ít hoa văn đơn cử .
* Hoa văn hình bò :
Hình bò ở đây là muốn nói đến bò nhà. Bò nhà và trâu nhà xuất hiện rất sớm so với người Lạc Việt. Trên những di chỉ thuộc những nền văn hóa truyền thống Đồng Đậu, Gò Mun, tất cả chúng ta tìm thấy có 10 tượng nhỏ bằng đất sét nặn về đề tài bò nhà và trâu nhà. Đến thời Đông Sơn chúng được khắc họa trang trí trên những trống đồng. Đó là những hoa văn hình bò trên những trống Đồi Ro, Làng Vạc I, Đồng Cẩu, Vĩnh Hùng và hàng loạt trống mới phát hiện gần đây ở Tỉnh Lào Cai ( trong số 19 trống như nát của Tỉnh Lào Cai đã có tối thiểu 8 trống có khắc hoa văn hình bò ). Hình bò thường được khắc sang trọng và quý phái trên những ô vuông của thân trống. Trống nhiều có 8 hình, trống ít thì 4 hình, có cả con đực và con cháu. Các hình được bố cục tổng quan theo lối trắc diện, đầu bò hướng quay theo ngược chiều kim đồng hồ đeo tay. Qua khảo sát, chúng có hai loại .
– Loại thứ nhất là loại bò có u lớn. Loại này được khắc họa treenc ác trống đồng Đồi Ro, Làng Vạc, Đồng Cẩu, Vĩnh Hùng, Tỉnh Lào Cai II, Lào Cai XV và Lào Cai XIX .
Ở những trống Đồi Ro, Làng Vạc I và Đồng Cẩu, chúng được biểu lộ chung một phong thái. Đó là hình bò được diễn đạt trong một dáng đứng khỏe mạnh hơi đổ người về phía sau, hai chân trước và hai chân sau dính liền với nhau, sừng cong hơi tròn. Tai bò nhỏ, mọc dưới sừng, nhiều con không nhìn thấy rõ. Đuôi bò thường dài quá bẹn, cũng có con đuôi rất ngắn. Mặt bò bè, phía dưới cổ có yếm da khá dài. Thân của chúng đều được tô điểm bằng những hoa văn hình kỷ hà quen thuộc của văn hóa truyền thống Lạc Việt. Đó là những đường chấm dải, những vạch ngắn song song và những vòng tròn tiếp tuyến có chấm giữa. Đặc biệt con bò này có khối u mọc cao trên đỉnh của hai vai, gần phía sau gáy ( Hình 40 a, e ). Chính vì thế mới có tên gọi là bò U. Nhờ đặc thù của khối u này mà những nhà sinh vật học đã tìm được chúng có tên khoa học là Bosindicus và có nguồn gốc từ một vô hiệu rừng nào đó ở Ấn Độ và địa phận cư trú tiên phong của chúng cũng là Ấn Độ .

Hình 40. Hoa văn hình bò nhà trên các trống đồng
a, b, c. Đồi Ro;  d, đ, e. Làng Vạc I; g. Lào Cai V; h. Lào Cai II; i. Lào Cai I.

Còn ở trống đồng Vĩnh Hùng, chúng tôi chưa rõ hình dáng của chúng như thế nào, nhưng qua diễn đạt của Đỗ Như Chung : “ Có u nổi ở vai, có yếm sệ ” thì chắc như đinh nó cũng là loài bò U, mặc dầu tác giả bài viết còn phân vân và Kết luận nó là hình ảnh của con trâu nhỏ, tức con nghé .
Còn những hình bò trang trí trên những trống Tỉnh Lào Cai thì theo Phạm Minh Huyền, một số ít cũng là loại bò U. Nhưng qua một số ít bản vẽ thì những hình bò này được khắc họa theo một phong thái khác hẳn. Đó là hình bò được miêu tả chi tiết cụ thể, tỉa tót hơi nhiều nên hình không có dáng mạnh khỏe cứng ngắc như ở những trống đồng trên kia nữa. Phong cách này có phần giống con bò trên trống Thạch Đại Sơn ( Trung Quốc ). Về bố cục tổng quan, 1 số ít con tuy được khắc họa theo lối trắc diện nhưng đầu lại quay ra nhìn chính diện ( Hình 40 g ) hoặc nhìn trắc diện nhưng đầu đang lồng lên. Thân bò hơi dài, mình trang trí điểm tô bằng những chấm tỉa cụ thể. Sừng cong hơi tròn, tai lộ rõ phía dưới sừng, đuôi dài gần sát đất. Nói chung nó có dáng dấp của con trâu nhiều hơn ( Hình 40 h ) .
– Loại thứ hai : Loại này y hệt loại trên của những trống Tỉnh Lào Cai, hình chỉ khác là không có u nổi cao. Loại này được khắc họa xen lẫn với loại bò U trên thân nhỏ hơn ( Hình 40 i ) .
Đây có lẽ rằng là vô hiệu địa phương, có gốc ở ngay rừng Nước Ta chăng ?
* Hoa văn hình chó : Chó là con vật khôn ngoan được người Lạc Việt thuần dưỡng rất sớm để tham gia săn bắt những con thú khác. Tuy nhiên, trên những đồ đồng hình ảnh hai con vật này chưa được khắc họa nhiều. Trên tang trống đồng Ngọc Lũ có 2 hình chó đang đứng trên thuyền rước lớn. Chó khắc theo lối nhìn nghiêng đơn thuần. Hình như nó đang tham gia trong game show đánh trận nhân ngày hội lễ của bộ lạc ( Hình 41 d ). Hình chó ở đây vừa nhỏ vừa cách điệu .
Ở những rìu xéo thuộc những di chỉ Việt Trì, Quốc Oai, Đông Sơn và Làng Cả đều có khắc hình chó đang săn đuổi thú cho chủ. Ở rìu xéo Quốc Oai chó được bộc lộ trong tư thế chồm tới, canh chừng và cản đường chạy của một con hươu to lớn để chờ chủ đến ( Hình 41 c ). Còn ở rìu Việt Trì thì chó chồm lên chống cự một cách kinh khủng trước hai con hươu đồ sộ, sừng dài đang tìm đường tẩu thoát ( Hình 41 b ). Ở rìu Làng Cả, rất tiếc đã bị sứt nhưng cũng hoàn toàn có thể biết rõ một chó chống giữ 3 hươu lớn. Còn ở rìu xéo Đông Sơn thì chó đang nằm nghỉ còn hai hươu cũng trong tư thế bình thản. Phải chăng chó ở đây có trách nhiệm chăn dắt hươu ? ( Hình 41 a ) .
Chỉ một vài hình ảnh nhỏ bé thế thôi nhưng tất cả chúng ta hoàn toàn có thể nhìn nhận được vai trò của con chó trong đời sống kinh tế tài chính của người dân Lạc Việt, nhất là vào quy trình tiến độ mà săn bắn có vai trò chính trong việc cung ứng thức ăn .
* Hoa văn hình hươu : Trong những động vật hoang dã hoang dã, hình ảnh con hươu được người Đông Sơn khắc họa trang trí lên những đồ đồng nhiều nhất. Đó là hình hươu trên những trống đồng Ngọc Lũ và Miếu Môn, trên những rìu xéo Đông Sơn, Việt Trì, Quốc Oai, Làng Cả. Có lẽ con vật này có nhiều và là nguồn thức ăn chính và quan trọng của người Lạc Việt. Trong lúc hổ, báo, voi, lợn rừng là những loài vật hung ác, săn bắt khó khăn vất vả thì hươu nai là đối tượng người dùng thuận tiện và bảo đảm an toàn hơn .
Trên trống đồng Ngọc Lũ và Miếu Môn có khắc họa những đàn hươu chân cao, đuôi ngắn, hai sừng dài, mỗi sừng có 4 nhánh, thân hình thon nhỏ vừa phải. Cứ một con đực tiếp đến lại một con cháu, giăng thành hàng chạy theo chiều ngược kim đồng hồ đeo tay trên mặt băng chính của trống. Có điều hơi lạ là con cháu cũng có đôi sừng dài như con đựa ( Hình 41 đ, e ). Một đàn thú có sừng khác, khắc trên thạp đồng Hợp Minh cũng có đặc thù như vậy. Theo những nhà sinh vật học thì chỉ có loài hươu tuần lộc ở xứ Bắc nóng bức mới có đặc thù này. Trước đây những nhà khoa học chủ trương văn hóa truyền thống Đông Sơn có nguồn gốc xứ Bắc đã viện vào điều này làm chứng cớ. Nhưng họ cố ý lờ đi một điều là hình của hươu trên trống Đông Sơn khác xa những con tuần lộc to lớn, lông dày và bộ sừng đồ sộ nhiều nhánh. Con hươu trên những trống đồng Ngọc Lũ, Miếu Môn và cả con vật ở thạp đồng Hợp Minh vẫn là loài động vật hoang dã xứ nhiệt đới gió mùa của quốc gia ta. Rất hoàn toàn có thể làm thêm sừng cho cả con cháu để tạo cái đẹp chung cho trang trí chăng ?

Hình 41. Hoa văn hình chó và hình hươu
a. Trên rìu xéo Đông Sơn; b. Trên rìu xéo Việt Trì; c. Trên rìu xéo Quốc Oai ;
d. Trên trống đồng Ngọc Lũ; đ. Trên trống đồng Ngọc Lũ; e. Trên trống đồng Miếu Môn

Thân của những con hươu khắc họa trên trống đồng Đông Sơn được tô điểm bằng nhiều chấm nhỏ nên Vũ Thế Long cho đó là loài hươu sao. Những hoa văn này bố cục tổng quan hơi gò bó trong những băng hẹp nên hình mẫu có phần gượng ép, con nào cũng giống con nào với cả bằng dài dễ dẫn đến sự chán nản cho người xem .
Hình như nghệ nhân trang trí trống đồng Miếu Môn cũng cảm thấy điều đó nên một băng làm như của trống đồng Ngọc Lũ, băng sau họ đã đổi khác : cho con hươu đực giơ chân lên, và đặc biệt quan trọng đến đôi hươu cuối băng thì đã khắc họa con hươu cái quay đầu lại với hươu đực tạo nên một bố cục tổng quan vui hơn ( Hình 41 e ). Đặc biệt trên những rìu xéo, nơi khoảng trống ít bị gò bó, những nghệ nhân Đông Sơn đã khai thác được vẻ đẹp về đường cong của cổ và sừng hươu, tạo nên những bố cục tổng quan tự do, sinh động ( Hình 41 a, b, c ) .
* Hoa văn hình voi : Có lẽ thời này voi mới được thuần phục nên chúng chưa phải là động vật hoang dã được người Đông Sơn quan tâm khắc họa trên những đồ đồng. Có 1 số ít hình voi trên cán dao găm cùng với hổ báo hoặc rắn để tạo nên những hình tượng dữ tợn, bất khả kháng, nhưng đó lại là tượng tròn .
Chỉ mới có một trường hợp duy nhất đề tài voi được khắc họa làm hoa văn trang trí : đó là hình voi khắc trên qua đồng di chỉ Đông Sơn. Voi được bố cục tổng quan trong một hình chữ nhật ở cán của qua đồng. Voi được bộc lộ theo lối trắc diện, đầu quay về bên phải, thân mập đuôi ngắn, vòi cong hình lưỡi câu. Hai chân trước và hai chân sau đều được bộc lộ thành một khối, những cụ thể khác không có. Nói chung đây là một hoa văn được làm có phần sơ lược, nó như một cái thương hiệu cho vật phẩm. Thực ra hình voi quá nhỏ, tổng thể chỉ dài hơn 10 mm nên cũng khó lòng khắc chạm chi tiết cụ thể được ( Hình 42 ) .

Hình 42. Hoa văn hình voi trên trống đồng Đông Sơn

* Hoa văn hình thú bắt mồi : Thú ở đây là con hổ hoặc con báo và mồi hoàn toàn có thể là con lợn hoặc một con thú nhỏ. Hoa văn này được khắc trên một qua đồng ở di chỉ Sơn Tây. Con vật ở đây có thân hình dài, đuôi nhọn, đầu to, mõm ngắn đang cắn vào phía sau của con mồi. Hai chân trước dài hơn hai chân sau, đang trong tư thế quỳ. Còn con mồi thì trong tư thế đang chạy và chững lại. Cũng như hình voi ở trên, vì quá nhỏ nên ở đây tác giả đã phác thảo bằng một đường viền, không có cụ thể nhiều, trừ những chấm điểm tô trên mình hai con thú. Tuy nhiên, với một vài đường nét đơn sơ, gẫy gọn hình mẫu vẫn hiện trông mạnh khỏe, khái quá được chủ đề của đề tài ( Hình 43 a ) .

Hình 43. Hoa văn hình thú bắt mồi trên qua đồng Sơn Tây

Cách tạo hình này có phần giống với cách tạo những phù điêu hình thú ở Lãng Ngâm. Các phù điêu này có độ nổi không cao nhưng nhờ quan sát kỹ dáng hình đặc thù của từng loại thú nên nghệ nhân chỉ khắc họa một đường viền mà lột tả được đặc thù của những loài khác nhau ( Hình 44 ). Ở qua đồng Thanh Đình cũng có một hình hổ đang đứng nhưng hình quá nhỏ, lại bị mờ nhiều nên khó nhận ra .

Hình 44. Phù điêu một số hình thú ở di chỉ Lãng Ngâm
a, b. Hươu; c. Hổ; d. Báo

* Hoa văn hình cáo – chồn : Ngoài 1 số ít hoa văn dễ nhận dạng, trên những đồ đồng còn có một số ít hoa văn hình thú mà do cách điệu nên khó xác lập rõ ràng. Chúng tôi tạm gọi hình sẽ miêu tả dưới đây với cái tên chung là cáo – chồn, vì nhìn hình thức bề ngoài có nhiều nét thân mật với hai loại động vật hoang dã này .
Trước hết là đồ án hai con vật hình cáo được trang trí trên một mũi giáo tìm thấy ở di chỉ Đông Sơn ( Hình 45 b ). Hai hình này được khắc phía gần cán, đăng đối nhau qua trục giữa của mũi giáo. Đấy là hình những con vật có mõm dài, tai rộng, thân dài, đuôi cong lên, bốn chân móng ngón rõ ràng. Chúng đều quay đầu về phía mũi giáo tuy mỗi hình đều rất nhỏ ( chỉ dài tổng số chưa đầy 10 mm ). Nhưng tác giả chúng vẫn nỗ lực tô điểm thân bằng những hoa văn chấm dải và gạch chéo song song. Phía sau hai hình con vật còn có hai hoa văn chữ S to, và phía trước có hai mũi tên dài ( Hình 45 b ) .
Chưa rõ việc trang trí những hoa văn hình cáo này có ý nghĩa gì so với việc săn bắn nhưng rõ ràng nó là một dấu ấn mỹ thuật đáng quan tâm. Hóa ra từ thời Đông Sơn cái đẹp đã trở thành một nhu yếu ý thức thoáng rộng. Hoa văn không chỉ làm đẹp cho đồ vật hàng ngày của đời thường mà nó còn nhu yếu cả cho đời sống chiến đấu lao động sản xuất nữa .
Hình ảnh con cáo này tất cả chúng ta còn gặp lại trên trống đồng Phú Xuyên. Cả bốn con chạy vòng quanh một băng lớn trên mặt trống. Lần này to hơn ( chiều dài mỗi con gần 120 mm ) nên nghệ nhân làm cẩn trọng chi tiết cụ thể hơn : mõm dài mồm rộng đang há ra, lông sau gáy bay dài ra sau, cổ hơi ngắn, mông to, chân sau dài hơn chân trước. Đặc biệt chúng đều có đuôi dài, gần cuối cuộn tròn lại. Trên thân chúng được tô điểm bằng hoa văn đường kẻ ngăn song song, bố cục tổng quan ở mỗi con có sự biến hóa, lúc ngang lúc dọc ( Hình 45 a ) .

Hình 45. Hoa văn hình cáo – chồn
a. Trên trống Phú Xuyên; b. Trên mũi giáo Đông Sơn
 

Ở trên mặt trống đồng Miếu Môn, cùng băng với những hình con hươu sao đẹp vừa nói trên còn có hình tám con vật, mà do tác giả chúng cách điệu làm biến hóa hình dạng quá nhiều nên không rõ chúng là loài gì, chỉ biết chúng có đuôi dài, thân thon dài, chân hơi cao. Rất hoàn toàn có thể đây là hình ảnh một con thuộc loại chó rừng. Các nhà khảo cổ học gọi chúng là con thú lạ ( Hình 46 a ) .

Hình 46. Một số hoa văn hình thú khác trên đồ đồng
a. Trống Miếu Môn; b. Thạp Lào Cai; c. Trống Đào Xá; d. Âu Đào Thịnh; đ. Trống Hòa Bình

Ngoài ra những hoa văn về những hình thú đã kể trên cũng như hoa văn về những loài chim, còn có 1 số ít hoa văn hình thú khác, hoặc là vì hình quá nhỏ thiếu nhiều cụ thể, hoặc là vì hiện vật đã quá mòn khó nhận ra, hoặc vì tính cách điệu cao nên tất cả chúng ta chưa biết rõ là con gì. Ví dụ như hình thú trên qua đồng Núi Voi, hình nhím trên rìu cân Sơn Phúc, hình thú trên thân trống đồng Tỉnh Lào Cai, trên mặt những trống đồng Đào Xá, Hòa Bình, âu đồng Đào Thịnh v.v … ( Hình 46 ). Đặc biệt trên đồ án nhà sàn mái cong của trống đồng Cổ Loa, cũng có hình một loại bò sát có “ họ hàng ” với loại bò sát khắc trên những mặt trống Đào Xá, Hòa Bình. Người Lạc Việt vùng Cổ Loa đã thờ con vật này làm vật tổ nên làm quy mô để trên nhà công cộng của bộ lạc mình .

c. Hoa văn về các con vật dưới nước:

Mặc dù nghề đánh cá thời này đã tăng trưởng mạnh, đã có thuyền đánh cá xa bờ, đã chế ra được lưới và lưỡi câu, thủy hải sản là thức ăn quan trọng trong những bữa ăn của người Lạc Việt. Nhưng hình như những loài vật sống dưới nước này vẫn không phải là đối tượng người tiêu dùng, là hình mẫu thú vị của những nghệ nhân làm gốm, đúc đồng. Các loài thủy hải sản xuất hiện rất ít trên những đồ án, mà nếu có thì cũng đóng vai trò phụ họa thêm phần sinh động, hoàn hảo mà thôi .
* Hoa văn hình cá : Như đã nói ở trên, cùng với hoa văn hình chim, hoa văn hình cá xuất hiện rất sớm trên một đồ gốm thời văn hóa truyền thống Gò Mun. Đó là hình một đàn cá chạy dài trên miệng một cái nồi gốm. Hình cá được khắc họa rất là đơn thuần. Người ta vẽ một hình tròn trụ dẹt làm thân cá và lê dài một đầu nhọn thành hai đường gặp nhau để làm đuôi cá. Sau đó lại tô đậm thân cá bằng những đường kẻ chéo song song ( Hình 31 ). Vì quá nhỏ nên không có thêm chi tiết cụ thể và tất cả chúng ta cũng khó lòng đoán định là loại cá gì .
Đến thời văn hóa truyền thống Đông Sơn, trong đáy một chậu đồng ở Thanh Hóa có khắc hai hình cá nằm đối lập nhau. Cá tuy nhỏ nhưng cũng khá chi tiết cụ thể : có đuôi, mang, mắt và miệng rõ ràng. Đáng quan tâm là hai hình cá quay mồm nhìn nhau thật là ngộ nghĩnh ( Hình 47 a ). Nhưng mê hoặc hơn vẫn là những hình cá được khắc họa trong đồ án chim bắt mồi. Đó là hình ảnh những con cá bị những con bồ nông, vạc chộp được và đang ngậm ở mỏ mà ở phần trên chúng tôi đã có đề cập ; có những con cá to kềnh to càng mà vẫn bất lực trước cặp mỏ dẹt của lũ chim ( Hình 47 b ). Hoặc cũng có những hình cá nhẩy lượn bên cạnh những thuyền bơi trên sông được trang trí trên trống đồng Hoàng Hạ và Miếu Môn, những thạp đồng Hợp Minh, Tỉnh Lào Cai ( Hình 47 c, d, đ ) .

Hình 47. Các hoa văn hình cá
a. Trong chậu đồng Thanh Hóa; b. Trên trống đồng Miếu Môn; c. Trên trống đồng Hoàng Hạ                            
d. Trên thạp đồng Lào Cai; đ, e. Trên thạp đồng Hợp Minh

>> > Hoa văn trang trí của người Mường
>> > Hoa văn thời Sơ sử ( Phần 1 )
>> > Hoa văn cung đình Huế ( Phần 1 – Hoa và lá, Cành và Trái )

Source: https://vh2.com.vn
Category : Tin Học