Hội họa và trang trí thời Trần ( Phần 1 )

 Hội họa và trang trí thời Trần (Phần 1)

Nước ta ở xứ nhiệt đới gió mùa, nắng gắt, dễ xảy ra hỏa hoạn ; lại mưa to bão lớn, luôn bị lụt lội, nhiệt độ trong không khí rất cao ; những tờ tranh vẽ trên giấy, trên vải và cả trên gỗ nữa đều bị rình rập đe dọa, rất dễ bị hủy hoại. Rồi cuộc chiến tranh ngoại xâm, chiến tranh phong kiến, càng là những tai ương liên tục của thẩm mỹ và nghệ thuật, nhất là của hội họa. Công trình hội họa cũng như các khu công trình nghệ thuật và thẩm mỹ của dân tộc bản địa ta ở thời Trần, đã bị cuộc chiến tranh tàn phá nặng nề. Suốt một thế kỷ rưỡi ( 1257 – 1407 ), các cuộc cuộc chiến tranh xâm lược liên miên của giặc Nguyên – Mông, của phong kiến Chiêm Thành, của quân Minh, của hai mươi năm ( 1407 – 1427 ) đô hộ với thủ đoạn đồng nhất tàn khốc của chính quyền sở tại phong kiến Minh đã hủy hoại biết bao khu công trình nghệ thuật và thẩm mỹ dân tộc bản địa phát minh sáng tạo được trong mấy thế kỷ độc lập. Vì vậy trong tình hình tư liệu, tất cả chúng ta chưa tìm được một tác phẩm hội họa hoàn hảo nào của dân tộc bản địa ta ở thời Trần .
Do đó, nếu yên cầu về hình thức hội họa cổ Nước Ta nói chung, hội họa thời Trần nói riêng cũng phải như nghệ thuật và thẩm mỹ hội họa châu Âu hay Nước Trung Hoa, phải có tác phẩm hoàn hảo, thì ta hoàn toàn có thể không có hay chưa phát hiện được. Thật ra, trong nền nghệ thuật và thẩm mỹ tạo hình của dân tộc bản địa ta, ở thời Trần, chỉ bằng vào những dấu tích còn lại đến nay, cũng đủ thấy sự tỏa nắng rực rỡ, không hề không có hội họa. Nhiều tài liệu văn tự của thời Trần đã xác nhận sự xuất hiện của hội họa thời ấy. Nhiều hình chạm nổi và khắc chìm có niên đại Trần, hoặc có phong thái nghệ thuật và thẩm mỹ Trần, đã gián tiếp và trực tiếp cho ta biết những yếu tố, những hình vẽ của thẩm mỹ và nghệ thuật hội họa thời Trần .
Những hình chạm nổi và hình khắc chìm trên các vật liệu gốm, gỗ và đá cho đến nay vẫn sống sót tự thân thuộc về nghệ thuật và thẩm mỹ chạm khắc, nhưng ở những hình có nhiều yếu tố hội họa thì hiệu suất cao nghệ thuật và thẩm mỹ của nó lại gần với hiệu suất cao của tác phẩm hội họa, và với một kỹ thuật in riêng, thì hình chuyển sang giấy như tờ tranh đồ họa, có các nét tưởng như được vẽ bằng bút ; và nó chứng tỏ sự tăng trưởng của nghệ thuật và thẩm mỹ hội họa. Đó chính là thuộc tính của thẩm mỹ và nghệ thuật cổ Nước Ta, của nghệ thuật và thẩm mỹ cổ 1 số ít nước ở phương Đông. Và ta thấy ở những hình ấy, nghệ sĩ sử dụng cái đục trong việc chạm nổi hay khắc rạch nét chim giống như vẽ hình lên mặt gốm, gỗ, đá .
Do chỗ các nghệ sĩ Nước Ta xưa không những vẽ bằng bút mềm, mà còn vẽ bằng vật cứng, nên ta tìm thấy những yếu tố hội họa ngay cả trong các hình trên các vật liệu gốm, gỗ và đá. Những yếu tố ấy là dẫn chứng xác nhận bổ trợ cho tài liệu văn tự ( sử sách, thơ văn, bia minh và truyện ký ) của thời Trần viết về tranh, làm sáng tỏ thêm bộ mặt thật của hội họa thời ấy .
Sau những năm nông dân khởi nghĩa và cuộc chiến tranh giữa các tập đoàn lớn phong kiến cuối thời Lý, triều Trần được xây dựng. Những vua đầu của triều này rất chú ý quan tâm khuyến khích sản xuất, làm cho kinh tế tài chính không thay đổi, xã hội phồn vinh, với bức tranh quê rất đẹp :
Trẻ chăn thổi sáo đuổi trâu về ,
Cò trắng từng đôi lượn xuống đồng .
Nhà nước phong kiến TW tập quyền lúc này củng cố vững vàng hơn, tạo nên sức mạnh ba lần thắng lợi đế quốc Nguyên – Mông. Chiến thắng lẫy lừng đó tôi luyện thêm ý thức dân tộc bản địa và truyền thống cuội nguồn yêu nước của nhân dân ta, củng cố nền độc lập của Tổ quốc, đưa uy tín Đại Việt lên rất cao .

Hào khí “ Đông A ” đã khiến cho sứ phương Bắc trước kia sang ta rất ngạo mạn, thì nay Trần Phu sau khi sang Đại Việt, về già còn phách lạc hồn xiệu :
Thấy giáo sắt lóe sáng mà lòng đau khổ ,
Nghe tiếng trống đồng sợ tóc bạc trắng đầu .
May sao trở về thân còn khỏe mạnh ,
Nhớ lại việc cũ mà vía bạt hồn xiêu .
Trên cơ sở ấy, một trào lưu văn hóa truyền thống dân tộc bản địa tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ. Riêng về mặt hội họa và trang trí, những giá trị đã có được ở thời Lý, nhưng một thời hạn bị ngưng trệ, giờ lại dấy lên .
Sáu, bẩy trăm năm với vô vàn dịch chuyển lớn của lịch sử dân tộc, các bức tranh của thời Trần đã bị hủy hoại nhiều nhưng thời hạn đã tận mắt chứng kiến và ghi nhận sự hiện hữu của nó trên nhiều tài liệu khác nhau, đã khẳng định chắc chắn về một nền hội họa có thực ở thời Trần, và sự xâm nhập của nó vào chạm khắc, trang trí .
Tục xăm hình rồng có từ thời Hùng Vương, đến thời Trần càng tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ. Từ vua quan cho đến quân dân đều vẽ rồi xăm hình rồng ở trước bụng, sau sống lưng và hai vế đùi. Tục này phổ cập đến nỗi người Trung Quốc trông thấy gọi là “ thái long ” tức rồng vẽ. Lúc này người ta chẳng những ý niệm xăm hình rồng để hòa lần với vạn vật thiên nhiên, khi xuống nước không bị giao long làm hại, mà còn nhằm mục đích nhắc nhở nhau về một nguồn gốc, như lời thượng hoàng dạy Trần Anh Tông : “ Nhà ta vốn là người vùng hạ lưu, đời đời ưu thích hùng dũng, thường thích hình rồng vào vế đùi … để tỏ là không khi nào quên gốc ” .
Với thói quen xăm hình, ngoài việc thích hình rồng, quân đội, gia nô và tội nhân còn thích lên trán những chữ về quân hiệu, loại gia nô và tội trạng. Đặc biệt, mọi người còn thích những chữ nêu rõ quyết tâm bảo vệ Tổ quốc. Cho đến đầu thế kỷ XIV, gia nô không thích chữ nữa, và lại ghi tín hiệu có tính tạo hình như hình viên ngọc hỏa châu có tia sáng tỏa ra giống như tia lửa, và hình cây dương, cây đường .
Xăm hình, thích hình lên khung hình chính là một cách vẽ lên da thịt, không ít có tính tạo hình trang sức đẹp. Sự thông dụng của việc xăm hình ở thời Trần thành tập tục, và mức độ nghệ thuật và thẩm mỹ của nó yên cầu xã hội có hẳn những người thợ xăm chuyên nghiệp .
Nếu ít năm trước đấy, tất cả chúng ta còn được gặp những tờ tranh chữ và nghệ thuật và thẩm mỹ viết chữ trang trí, thì ngay trong thời Trần, sử cũ cho hay việc làm này rất được quan tâm. Chẳng những kinh sách được khắc in nhiều, mà cả con dấu cũng khắc bằng gỗ, và đặc biệt quan trọng là nhiều lần viết chữ khắc vào đá. Chúng ta chưa rõ con dấu khắc gỗ của Trần Thái Tông giá trị như thế nào, nhưng với chiếc ấn đồng của một chức quan to khắc năm 1377 thì rõ ràng lối viết chữ và bố cục tổng quan đã đạt trình độ thẩm mỹ và nghệ thuật cao. Bia thời Trần có nhiều loại khác nhau, có tấm bia là cả một vạt núi, có tấm bia là khối đá bẹt tạo dáng theo hình cổng vòm. Một số bia còn lại đến nay như bia chùa Hưng Phúc, bia chùa Hướng Đạo, bia chùa Long Đậu …, đều có chữ tên bia khắc ở giữa trán theo kiểu viết chữ triện, hầu hết các nét được uốn cong tinh xảo, nên tuy nét bẹt to đều, nhưng vui mắt, mỗi chữ như một hình vẽ có bố cục tổng quan ngặt nghèo .
Trên mặt bia chùa Hàn, ngoài những hình trang trí rồng mây, hoa lá và sóng nước, chính giữa được viết rồi chạm nổi một chữ “ Phật ” lớn. Chữ “ Phật ” này yên cầu người viết phải luyện tay và mắt như tập vẽ, nét rất tế nhị, có chỗ mở ra khoát đạt, có chỗ thon lại tinh xảo, có chỗ xổ can đảm và mạnh mẽ, có chỗ cong duyên dáng, có chỗ phẩy bất ngờ đột ngột. Các nét ấy được phối hợp trong cách sắp xếp khối chữ vuông ngặt nghèo, thành một hình đẹp như tờ tranh đại tự ngày Tết, nên thoáng đãng, gợi ra cả chiều sâu và bề rộng của khoảng trống .
Tiến thêm một bước nữa, các họa sỹ thời Trần còn sử dụng cây bút để làm đẹp cho nhiều vật phẩm bằng những hình vẽ trang trí, khi thì bằng nét, khi thì bằng màu hoặc cả màu và nét .
Sử cũ cho hay, trong thời Trần, nghệ thuật và thẩm mỹ thêu khá tăng trưởng. Hình thêu chẳng những yên cầu phải có hình vẽ làm mẫu, mà bản thân nó cũng là một bức tranh “ vẽ ” bằng kim và chỉ màu .
Những người dân sống trên sông nước thì ngoài việc xăm hình rồng lên da thịt, họ còn cho vẽ lên đầu mũi thuyền hình con chim nghịch là một loài chim nước, giống như cò nhưng to hơn cò, có tài bay liệng, và không sợ sóng gió, nên vẽ như vậy để tỏ ý cũng không sợ sóng gió .
Theo Trần Phu, năm 1293 y sang sứ nước ta, nhận thấy cờ của nhà Trần đã sử dụng các màu vàng, đen, xanh, đỏ và giữa bốn góc cờ có vẽ các hình ngôi sao 5 cánh, thiên thần hoặc các loài quỷ dữ. Như vậy, về mặt nghệ thuật và thẩm mỹ, lá cờ còn là tác phẩm hội họa mà hình vẽ trên đó bộc lộ những lực lượng siêu phàm che chở cho con người. Ở đây, về mặt ý nghĩa, ta hoàn toàn có thể liên tưởng tới các tờ tranh thờ sống sót trong cờ, vẫn theo Trần Phu, các quan đầu triều như thái sư Trần Quang Khải và thái úy Trần Hoa lại có những miếng gỗ tròn màu xanh rộng 6 xích, trên vẽ mặt trời, mặt trăng và hai mươi tám vì tính tú .

Qua thơ văn, ta biết ở thời Trần có một cái thú của những người được đời sống được cho phép, là chơi bình phong vẽ. Ở thời Trần, người ta ý niệm trang trí bình phong là vẽ thu nhỏ vạn vật thiên nhiên đã tinh lọc, và do đó mà bức bình phong vẽ được coi là tiêu chuẩn của vạn vật thiên nhiên. Chính nhà giáo mẫu mực Đường Chu Văn An đã từng phát biểu rõ cái ý niệm “ đẹp như tranh ” ấy :
Muôn lớp núi xanh xum xê nhô lên như bức bình phong vẽ ,
Ánh mặt trời buổi chiều chiếu xuống soi sáng nửa khe nước .
Và ngược lại, mỗi khi được chiêm ngưỡng và thưởng thức một cảnh đẹp, người ta lại tin cậy như mình được ngắm một bức tranh :
Người ở trong sân ( đầy ) cảnh vật mùa xuân tươi đẹp ,
Mắt say sưa ( với cảnh đẹp như ) bức tranh gấm vóc .
Rõ ràng, tranh đã trở thành tiêu chuẩn của cái đẹp để mọi các khác so sánh với nó mà tìm ra mức độ đẹp của mình .
Trên một bức bình phong vẽ tranh phong cảnh, Phạm Mai đã đề thơ vừa trả tranh, vừa nói lên tâm tư nguyện vọng do dự trong cách xử thế mà họa sỹ gửi vào tranh :
Cây cỏ một khe nước chảy ,
Núi xanh ngàn dặm bóng tà .
Muốn gọi thuyền con về quách ,
Chưa hay nguồn gốc đời này .
Rõ ràng nhà thời thánh mách với tất cả chúng ta bức bình phong được trang trí một cảnh sơn thủy hữu tình có những sắc tố đối nhau : đằng xa tít tắp là một quả núi xanh mát được mặt trời lúc sắp lặn chiếu vào tỏa nắng rực rỡ, còn ở gần trái chiều lại là cây đỏ tươi soi mình xuống khe nước trong đang chảy, mà trên dòng nước có một chiếc thuyền con bơi thư thả … Nội dung ở đây trọn vẹn tương thích với đặc thù trang trí bình phong là làm đẹp vạn vật thiên nhiên, đưa vạn vật thiên nhiên vào trong nhà .
Cùng với tranh trên bình phong, tranh vẽ trên quạt cũng được nhiều người ưa thích và chiêm ngưỡng và thưởng thức. Tranh theo quạt đã mất, nhưng thơ đề tranh vẫn còn. Qua bài thơ “ Đề chiếc quạt vẽ cảnh sắc do Liêu Nguyên Long Tặng Ngay ” .
Khó vẽ nên tranh cảnh nước Nam .
Cỏ cô bồ mượt quán Tân An .
Gió mát tranh thanh đầy năm tháng ,
Khắc khoải chim kêu dặng trúc ngàn .
ta được biết một bức tranh về vạn vật thiên nhiên của xứ sở mến yêu. Thiên nhiên nhiệt đới gió mùa rất giàu cảnh sắc, chỉ một mảng nhỏ thôi cũng làm các họa sỹ phải lao tâm khổ tứ mới vẽ được ngôi quán bên ao Tân An cỏ mọc xanh rờn, ánh trăng vằng vặc chiếu sáng khoảng trống, những làn gió mát thổi suốt năm này qua năm khác, ngoài rặng tre chim đa đa kêu khắc khoải. Thú chơi quạt vẽ cảnh, rõ ràng đã có trong thẩm mỹ và nghệ thuật dân ta ở thời Trần, được mọi người yêu thích nên truyền mãi đến thời nay .
Và sau nữa là những hình vẽ trên tiền giấy “ Thông báo hội sao ” phát hành năm 1396. Theo sử cũ, ta biết những tiền giấy có giá trị kinh tế tài chính khác nhau thì được mang những ký hiệu bằng các hình vẽ khác nhau : giấy 10 đồng vẽ rong, giấy 30 đồng vẽ sóng, giấy 1 tiền vẽ mây, giấy 2 tiền vẽ rùa, giấy 3 tiền vẽ lân, giấy 5 tiền vẽ phượng và giấy 1 quan vẽ rồng .
Nếu những hình vẽ trên nhiều đồ vật khác nhau ( mà ta biết qua thơ văn ), mới chỉ là những hình trang trí cho một cái gì đó, sống sót trên hiện vật ấy, khi hiện vật mất đi khiến tranh mất theo, thì vẫn qua tài liệu văn tự, ta biết thêm ở thời Trần cũng có những tác phẩm hội họa độc lập. Đó là những bức chân dung, những bức vẽ người thực việc thực, những bức tranh cảnh sắc không trang trí cho một đồ vật nào .
Nếu trong thời Lý, văn học đa phần nằm trong hàng ngũ sư tăng, thì từ thời Trần, nó trở thành yên cầu của nhân dân. Vì thế, sau vài mươi năm nắm chính quyền sở tại, nhà Trần phải cung ứng nhu yếu ấy : Năm 1253 lập Viện Quốc học và xuống chiếu cho các nho sĩ trong nước về đấy giảng học tứ thư lục kinh. Cửa Khổng lan rộng ra, việc giáo dục của Nhà nước phong kiến không phải chỉ bằng kinh thư, mà còn bằng cả nghệ thuật và thẩm mỹ nữa : Quốc học viện vừa lập ra bèn tô tượng Khổng Tử, Chu Công và Á Thánh ( tức Mạnh Tử ), và vẽ hình bảy mươi hai người hiền để thờ. Bảy mơi hai người hiền được vẽ hình ấy là những học trò ngoan và giỏi của Khổng Tử, đều là hình vẽ chắc rằng là những mẫu người đã lý tưởng hóa mà nghệ sĩ thời Trần lĩnh hội và tưởng tượng qua sự giảng giải của không được bảo vệ, nhưng hình tượng nghệ thuật và thẩm mỹ ấy đã là những tác phẩm hội họa độc lập .
Tranh chân dung được vẽ nhiều nhất có lẽ rằng vào năm 1289. Sau ba lần đánh thắng quân xâm lược Nguyên – Mông, năm 1289 nhà Trần duyệt định các công thần, xét công trạng cho những người đã tham gia các cuộc kháng chiến, ai có nhiều công lao xung phong lên trước, phá được trận tuyến của giặc, lập được nhiều chiến công đặc biệt quan trọng, thì được chép chuyện vào sách “ Trung hưng thực lục ” và được vẽ hình. Hình vẽ những dũng sĩ, những anh hùng chống giặc Nguyên – Mông, họa sỹ chẳng những được biết người, biết chuyện, mà còn khâm phục kĩ năng, trí dũng và đức độ của họ, vì vậy hẳn là những bức chân dung ấy phải mang được cả hồn của thời đại và hồn của nhân vật, là những tác phẩm thẩm mỹ và nghệ thuật chân thực, có sức sống và rung động lòng người .
Bức tranh có đề thơ mà Trần Bang Cẩn được vua bàn năm 1324 còn biểu lộ mối quan hệ giữa họa và thơ. Ta không còn được thấy tranh, nhưng qua sử cũ, ta biết khá rõ về Trần Bang Cẩn là một đại hành khiển thượng thư tả bộc xạ, người tin thực, giữ gìn, giản dị và đơn giản, tỉnh bơ, không xa hoa … Và đặc biệt quan trọng qua bài thờ đề trên tranh :
Hình dung cốt cách tựa cây thông ,
Tướng mạo nghiêm trang thật đáng trông .
Mọi vẻ giàu sang tô được hết ,
Khôn tô choi chói tấm lòng son .

ta hoàn toàn có thể nghĩ đến một bức chân dung được họa sỹ mang năng lực ra để diễn đạt mọi vẻ đẹp của nhân vật, nhưng người xem mới thỏa mãn nhu cầu về những vẻ đẹp bên ngoài mà họ tin họa sỹ đã “ vẽ được hết ”, còn về nội tâm đa dạng và phong phú với những tính tốt của nhân vật, thì vẫn do dự theo cái do dự của họa sỹ là khó hoàn toàn có thể lột tả được vừa đủ .

Cùng với chân dung Trần Bang Cẩn, ta biết thêm bức chân dùng Bùi Mộc Đạc nữa. Ông làm trung thư thị lang tri thẩm hình viện sự, tính người cẩn thận cung kính, văn chất khả quan, từng làm quan qua ba triều, nên được thượng hoàng Trần Anh Tông trong lúc hấp hối đã dặn Trần Minh Tông phải cất nhắc, đối xử cho khéo. Vua bèn sai vẽ chân dung cất ở kho sách, có ý sẽ dùng vào chức to, nhưng đến năm 1326, chưa kịp được vua thăng thưởng thì ông mất.

Tranh vẽ người thực việc thực có tính năng giáo dục rất lớn, vì nó nêu gương sáng cho mọi người, nhất là người được Tặng Ngay tranh, noi theo. Bộ tranh “ Tứ phu ” vẽ bốn người giúp vua khi vua còn nhỏ, do thượng hoàng Trần nghệ Tông sai thợ vẽ, ban cho Hồ Quý Ly năm 1394, chính là với dụng ý giáo dục thâm thúy. Tranh vẽ bốn vị quan to ở bốn triều đại xưa có niềm tin trung quân cao, trong đó ba người theo điển tích trong sử Trung Quốc là Chu Công giúp Thành Vương, Hoắc Quang giúp Chiêu Đế, Gia Cát Lượng giúp Thục Hậu Chúa, và một người lấy trong sử nước nhà là Tô Hiến Thành giúp Lý Cao Tông. Ý tranh đã rõ, lời thượng hoàng dặn bảo Hồ Quý Ly lúc ban tranh lại càng khẳng định chắc chắn hơn nữa : “ Khanh giúp quan gia ( tức nhà vua ) cũng nên theo như những người ấy ” .
Về tranh vẽ cảnh vật, ngoài những hình vẽ trên bình phong, trên quạt, trên thuyền, trên tiền giấy …, còn có những tranh không nhằm mục đích trang trí cho một vật phẩm khác, mà độc lập là một tác phẩm hội họa hoàn hảo. Những tranh loại này bên cạnh giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ, cũng tiềm ẩn một giá trị tư tưởng nhằm mục đích biểu dương hoặc phê phán một yếu tố nào đó, gợi ra một cái gì để người xem tranh phải tâm lý. Theo thơ văn đương thời, có 1 số ít tranh tuy không còn, nhưng ta còn được biết tranh qua thơ đề. Bức tranh “ Con hạc vừa bay vừa ngoảnh lại ” được Nguyễn Úc đề thơ :
Phất phơ dặng trúc đá một tòa ,
Thung thăng vỗ cánh biếng bay xa .
Ngoảnh cổ quay đầu không phòng nạn ,
E khi trước mắt lưới dăng ra .
Qua thơ đề, ta thấy lại được những nét lớn của bức tranh : Họa sĩ đã chọn một dặng trúc có chỗ thưa chỗ dày, có cây cao, cây thấp và tòa nhà đá cổ kính để làm nền, rồi trên cái nền ấy, con hạc đang dùng dằng lượn thư thả như không có ý muốn bay đi xa. Tình tiết trên tranh không nhiều, qua cái dáng của con hạc vừa bay vừa quay đầu nhìn lại, họa sỹ đã gợi cho người xem tranh tâm lý về những nguy hiểm hoàn toàn có thể xảy ra bất kể khi nào, những cạm bẫy dăng ngay trước mắt mà nhiều khi ta không chú ý tới .
Nhà thơ Chu Đường Anh, trong bài thơ “ Đề tranh bầy cá chầu cá gáy ”, mách với tất cả chúng ta một họa phẩm được ông nhìn nhận rất cao :
Nhà thơ là kẻ hiếu sự quá ,
Chẳng tiếc ngàn vàng mua danh họa .
Biết bao diệu bút chất trong nhà ,
Nào Đằng Vương bướm, Giang Đô mã .
Ai vẽ tranh này đẹp cực kỳ ,
Lờ mờ trong làn sóng trắng xóa .
Hàng hạnh thấp cao tăm rập rình ,
Lội bơi vùng vẫy những bầy cá .
Ngàn con tranh chầu ông đỏ đuôi ,
Vật bé mọn kia biết chuộng loài .
Muôn sao lấm tấm chầu bắc đẩu ,
Muôn dòng cuồn cuộn về đông xuôi .
Rõ ràng, đây là một bức tranh rất động : bầy cá và cỏ rong cũng đều có đời sống riêng, chúng như bật ra khỏi khung tranh để tham gia vào quốc tế bên ngoài. Họa sĩ phải nắm rất vững những cảnh vật, những diễn biến của quốc tế dưới nước, để phô bày trong làn nước trắng xóa, lờ mờ hiện ra cả một bầy cá con rất đông đang tung tăng lượn lờ bơi lội quanh một con cá gáy lớn, những rong cỏ cũng rập rình theo. Nét bút ở đây được họa sỹ thao túng với tài khéo lạ kỳ. Vì vậy theo nhà thơ, tác phẩm mang một giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ cao, trở thành họa phẩm vô giá, người hiểu biết cái đẹp ấy có được bức tranh này để treo trong nhà là niềm hãnh diện lớn :
Chẳng tiếc ngàn vàng mua danh họa ,
Biết bao diệu bút chất trong nhà .
Những hình tượng thông thường trong tranh ấy, bằng nghệ thuật và thẩm mỹ biểu lộ già dặn của họa sỹ, còn tiềm ẩn một giá trị tư tưởng lớn, lôi kéo sự đoàn kết trong giống loài. Với quan điểm triết học bấy giờ, người xem tranh thấy vật bé mọn còn biết chuộng loài, ngàn con cá nhỏ đều tranh nhau chầu về một con cá lớn, giống như muôn vạn ngôi sao 5 cánh nhỏ lấm tấm chầu quanh ngồi sao bắc đẩu, như muôn dòng nước cùng cuồn cuộn chảy xuôi về biển Đông …, do đó mà thấy mình phải gắn bó với mọi người để trở thành một tập thể lớn .
Như vậy họa phẩm thời Trần, với tư cách là tác phẩm nghệ thuật và thẩm mỹ, chẳng những truyền đạt đến mọi người cái tình cảm thẩm mỹ và nghệ thuật mà họa sỹ đã thâu lượm được trong đời sống rồi gửi gắm vào từng đường nét và từng mảng màu, mà còn cho mọi người những tâm lý về nhiều yếu tố xã hội đang đặt ra, và đòi được xử lý, mà chính họa sỹ đã hé ra một con đường sáng .
Sự xuất hiện của hội họa trong nghệ thuật và thẩm mỹ tạo hình thời Trần đã được chính người thời ấy khẳng định chắc chắn và kể lại với tất cả chúng ta. Ngày nay, tất cả chúng ta còn hoàn toàn có thể biết được những yếu tố hội họa thời Trần qua những hình vẽ bằng đục của các nghệ sĩ chạm khắc gỗ và đá, những hình vẽ bằng vật cứng và vật mềm của các nghệ sĩ gốm .
Từ những hình chạm nổi trên gỗ ở chùa Thày, chùa Bối Khê, chùa Dâu, chùa Thái Lạc và ở xã Mỹ Thịnh, ta luôn thấy nghệ sĩ trong khi vận dụng thủ pháp chạm nổi nông, đã chú ý quan tâm nhiều đến lời nói của đường nét đã làm cho những bức chạm có hình như tờ tranh đồ họa. Ở đó, các nét đục khi thì như nét bút vẽ chậm, lúc lại như nét bút vẽ thoăn thoắt rất là lưu loát, đôi lúc như nét bút vẽ tỉ mỉ thận trọng trong từng chi tiết cụ thể. Sự đúng chuẩn và đồng nhất của các hình chạm gỗ thời Trần còn xác nhận có hình vẽ mẫu sẽ dắt dẫn lưỡi đục sai khiến vật liệu, nên qua hình chạm của thẩm mỹ và nghệ thuật điêu khắc, ta hoàn toàn có thể gián tiếp thấy lại hình vẽ của nghệ thuật và thẩm mỹ hội họa. Điển hình là mảng sống lưng ghế ngai ở chùa Thày chạm năm 1346 và các mảng chạm nhạc công, tiên nữ ở chùa Thái Lạc .

Mảng sống lưng ghế ngai ở chùa Thày, ngay dưới phần chạm được ghi rõ làm ngày 25 tháng 10 năm Bính Tuất, niên hiệu Thiệu Phong, cho biết rõ niên đại tuyệt đối là năm 1346. Hình chạm ở đây gần như được vẽ bằng đục, chất họa toát ra từng thớ gỗ. Dưới cùng là dải sóng nước cuồn cuộn, lớp trước lớp sau cứ rập rờn xô đẩy nhau như được vẽ nhanh thoăn thoắt, dứt khoát và đúng chuẩn ; trên lớp sóng cồn ấy, làm nền cho toàn cảnh là những tia phát ra từ một điểm ẩn giấu ở giữa, ngay trên mặt sóng nước, có xu thế uốn vênh lên tế nhị, làm thành một vòng sáng bùng cháy rực rỡ, nét chạm rành mạch như nét bút phết mạnh. Phía trước của quầng sáng, ở giữa có hai sừng, nhọn vắt chéo ngửa, lại còn được buộc bằng một dải vải mềm mịn và mượt mà có hai đầu bốc lên bay trong gió ; phía trên và phía dưới cặp sừng, mỗi phía có một u tròn lớn nổi hẳn lên, rồi từ u tròn trên bốc lên những hạt tròn nhỏ khác. Hai bên cặp sừng được cắm đứng thẳng hai chiếc rìu thờ còn có hai nhánh lá như ôm lấy cả chiếc sống lưng ngai. Tất cả những hình trang trí cận cảnh này đều có nét chạm như nét vẽ tỉ mỉ, từng chi tiết cụ thể đều được chú ý quan tâm. Toàn bộ hình có lớp trước lớp sau, tầng trên tầng dưới, đường nét uyển chuyển và gắn bó với nhau trong một bố cục tổng quan ngặt nghèo, hình phân bổ đăng đối giữa hai nửa phải và trái. Sự mạch lạc ấy chẳng những xác lập phải có hình vẽ mẫu, mà ngay nét chạm như là nét vẽ bằng đục, và nét đục cũng thành công xuất sắc như nét vẽ. Ở đây, nghệ sĩ đã dùng đục để vẽ lên bức tranh hoàn hảo, cụ thể hóa những ý niệm trừu tượng, bằng những đường nét dứt khoát, nghiêm trang nhưng bay bổng, bằng những hình chắt lọc và cũng đậm nhạt theo ánh sáng rọi đến .
Chùa Bối Khê, chùa Dâu, chùa Thái Lạc đều có chung một lối cấu trúc, nhưng những hình chạm mang đậm đà chất họa thì ở chùa Thái Lạc còn giữ được nhiều hơn cả và cũng nổi trội hơn cả. Nghệ sĩ trong khi dựng chùa Thái Lạc đã dùng đục nẩy trên gỗ rắn những đường nét làm thành các hình như được vẽ bằng bút. Nếu ở hình phỗng quỳ đội tòa sen, chất họa tích hợp dè dặt với điêu khắc, đường nét chỉ phụ họa cho mảng khối, thì đến những hình hoa dây, sóng nước, đặc biệt quan trọng là các hình tiên nữ nửa người nửa chim, những nhạc công đang màn biểu diễn các nhạc cụ khác nhau, nghệ sĩ đã sử dụng thứ ngôn từ chính là đường nét, hình chạm nổi mà chất họa đậm đà hơn cả điêu khắc. Nét chạm như là nét vẽ, tinh sắc và tự do. Đường cong thướt tha, uyển chuyển mà lại cuồn cuộn. Lưỡi đục được đưa nhanh theo những hình đã hoàn hảo trong ý tưởng sáng tạo nghệ sĩ, chỗ nào cũng nuột nà và thanh thoát. Rồi khi ánh sáng rọi đến, mặt phẳng có chỗ sâu chỗ nông nên bắt sáng không đều, đường nét mềm ra, hiệu suất cao của hình chạm không khác gì bức tranh sinh động có đường nét vô cùng đa dạng chủng loại : phổ cập là đường cong của mây trời, của các thành phần cấu trúc khung hình mềm mịn và mượt mà, tươi mát và quyến rũ, rồi đường thẳng của thế đứng chững chạc, đường nằm ngang vững vàng của dẫy sóng nước, đường thẳng xiên của hầu hết nhạc cụ khác nhau. Tất cả đã tập trung chuyên sâu sự quan tâm của người xem vào chính chủ đề của hình chạm, như thể của hình vẽ bằng đục, và thấy lại hình mẫu vẽ bắt đầu .

Tháp chùa Phổ Minh ( Lộc Vượng, Mỹ Lộc, Ngoại thành Tỉnh Nam Định )

Gạch tháp chùa Phổ Minh : Mặt trên viên gạch

Gạch tháp chùa Phổ Minh : Mặt ngoài viên gạch có chạm hình rồng

Mặt trước nhà bái đường chùa Phổ Minh

Sơ đồ mặt bằng chùa Phổ Minh.
Bản vẽ của Ty Văn hóa Hà Nam Ninh
(Nguyễn Xuân Kế sao lại)

Tháp gốm thu nhỏ ở chùa Chò ( Yên Phượng, Yên Lạc, Vĩnh Phú )

Sơ đồ vì kèo, chùa Thái Lạc (Lạc Hồng, Văn Lâm, Hải Hưng)
Bản vẽ của Viện Bảo tàng Mỹ thuật (Nguyễn Xuân Kế vẽ)

Vì nóc. Chùa Bối Khê ( Tam Hưng, Thanh Oai, Hà Sơn Bình )

Sơ đồ lăng Trần Anh Tông (An Sinh, Đông Triều, Quảng Ninh)
Bản vẽ của Viện Bảo tàng Mỹ thuật (Nguyễn Xuân Kế vẽ)

Đầu bẫy (gỗ) của tòa thượng điện
Chùa Bối Khê (Tam Hưng, Thanh Oai, Hà Sơn Bình)

Sơ đồ mặt nam tháp Bình Sơn
(Tam Sơn, Lập Thạch, Vĩnh Phú)

Bệ tam thế (đá ghép).
Chùa Hào Xá (Thanh Hào, Thanh Hà, Hải Hưng)

Hình hổ trên bệ tam thế (đá)
Chùa Bãi (Cát Quế, Hoài Đức, Hà Sơn Bình)
Ảnh chụp bản dập mực

Hình quầng sáng nhọn đầu trên vách tháp Bình Sơn
(Tam Sơn, Lập Thạch, Vĩnh Phú)
Ảnh chụp bản dập mực nho

– Chu Quang Trứ –

>> > Mỹ thuật thời Trần
>> > Đồ gốm hoa nâu thời Lý – Trần
>> > Môtíp mây trong thẩm mỹ và nghệ thuật Lý – Trần

Source: https://vh2.com.vn
Category : Tin Học